De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 41]

Een Moriaen-fragment geïdentificeerd

In 1952 ontdekte de tegenwoordige pastoor van Ename in België, M. Steel, twee fragmenten van een Moriaen-hs.: het ene was een ernstig gehavend perkamenten blad, het andere niet meer dan een smal strookje perkament, uit hetzelfde handschrift afkomstig, ongeveer 218 mm. hoog, bovenaan nauwelijks 1 mm. breed en onderaan ca. 13 mm. Op dit strookje waren luttele resten van woorden en letters leesbaar¹. Het gehavende perkamenten blad heeft aanleiding gegeven tot enkele publikaties². Het smalle strookje heeft pas in de editie van Paardekooper en Gysseling wat meer aandacht gekregen en is daar ook voor het eerst uitgegeven.

Gysseling heeft, met de hem eigen precisie, van de woorden en letters op het ernstig gehavende strookje gemaakt wat er van te maken viel. Ik heb het grootste respect voor zijn ontcijfering. Het valt te betreuren dat de wijze van presentatie in de uitgave wat ongelukkig is uitgevallen: op de laatste blz. van de editie zijn de nog leesbare letters niet onder elkaar, maar achter elkaar afgedrukt, gescheiden door schuine strepen om steeds het regeleinde aan te geven; in noten onder aan de blz. heeft Gysseling zijn aarzelingen opgetekend en enkele nadere aantekeningen gegeven.

Toen ik de uitgave enige tijd geleden wat nader bekeek, vroeg ik mij af of het mogelijk zou zijn uit te vinden welk gedeelte van de tekst we hier voor ons hadden. Er waren drie aanknopingspunten: de tekst op het grote perkamenten blad dat pastoor Steel had gevonden was voor een zeer groot deel woordelijk terug te vinden in de Moriaen zoals die voorkomt in de Lancelotcompilatie (in de ed. van Paardekooper en Gysseling vs. 1994-2166); bovendien had Gysseling op het strookje hier en daar enkele hele of halve woorden kunnen onderscheiden; en in de derde plaats was het strookje het onderste gedeelte van een blad, want het bevatte een onbeschreven benedenrand van ca. 32 mm. Ik zette alle woorden en letters onder elkaar en begon - aannemend, dat ook hier de tekst dicht tegen die in de Lancelotcompilatie zou kunnen aanleunen - de Moriaen te lezen.

Het lukte! Het bleek dat het ging om restanten van de versregels die correspondeerden met de vss. 1830 t/m 1862 (rectozijde) en 1961 t/m 1992 (versozijde) van de Moriaen in de Lancelotcompilatie³, waarbij ik erin slaagde ook van de vss. 1827 en 1828 nog iets te noteren. Op een enkel punt klopte de correspondentie niet helemaal. Ik heb contact opgenomen met pastoor Steel, die mij zijn foto's van blad en strookje ter inzage en ter kopiëring afstond en die naderhand bovendien bereid bleek de originele stukken in de pastorie te Ename opnieuw te

1 Voor verdere bijzonderheden verwijs ik naar p. 218-219 van de nieuwste Moriaen-editie: Moriaen. Opnieuw uitgeg. en geannot. door H. Paardekooper-van Buuren en M. Gysseling. Zutphen, z.j. Klass. Letterk. Pantheon 183.

2 M. Steel: ‘Een fragment van de middeleeuwse roman “Moriaen” in het Meetjesland ontdekt.’ In: Appeltjes van het Meetjesland, Jaarboek van het heemkundig genootschap van het Meetjesland 4 (1952), p. 161-180. J. van Mierlo S.J.: ‘Bij een Moriaen-fragment’. In: VMVA (1955), p. 561-575. Steel publiceerde het fragment en gaf - beter dan in de jongste editie! - synoptisch de overeenkomstige passage uit de Moriaen-tekst die voorkomt in de Lancelotcompilatie. Beide artikelen zijn voorzien van verkleinde fascimiles van het perkamenten blad.

3 In de ed. van Paardekooper en Gysseling (p. 125) is het eerst afgedrukte restant de versozijde en het tweede de rectozijde.

[p. 42]

laten bestuderen⁴. Bij deze bestudering kon ik de lezing van Gysseling op een enkel punt wat wijzigen en aanvullen. Ik geef het resultaat in de Bijlage hierachter.

Zijn er conclusies te trekken uit de ‘vondst’? Niet zo heel veel, lijkt mij.

a. Het strookje heeft behoord tot het blad dat voorafging aan het grote gehavende perkamenten blad. Immers, het fragment op het strookje eindigt - het is de onderkant van het folium - met vs. 1992 en Gysseling laat het grote blad aanvangen met vs. 1994. Ik ben er zeker van, dat op dit blad vs. 1993 ook nog moet hebben gestaan. Drie feiten pleiten daarvoor: het feit dat het bindersmes aan de bovenzijde zijn werk heeft gedaan (vgl. hiervoor de ed. van Paardekooper en Gysseling, p. 218); het gegeven dat vs. 1993 in de Lancelotcompilatie een zeer kort vers is; en, ten derde, het feit dat de rechterkolom op het blad 44 regels telt, wat ook voor de linkerkolom zou gelden als men vs. 1993 meerekent.

b. Misschien moet de mededeling op p. 219 van de ed. Paardekooper-Gysseling, dat iedere blz. twee kolommen van 44 vss. telt iets worden genuanceerd. Terugtellend volgens dit gegeven zou men de rectozijde van het strookje moeten zien eindigen op vs. 1860 i.p.v. op vs. 1862. Maar men moet er bij deze redenering dan wel van uitgaan dat de passage in de Lancelotcompilatie met die in de fragmenten-Steel volstrekt parallel loopt. Twee mogelijkheden liggen het meest voor de hand: er kunnen kolommen van 43 vss. zijn geweest of er zijn twee vss. uitgevallen. Gezien hetgeen leesbaar is op het strookje, ben ik geneigd voor de eerste mogelijkheid te kiezen.

c. De theoretische mogelijkheid dat het Moriaen-hs. driekolommig zou zijn geweest, valt weg. Op zichzelf nl. zou vs. 1993 op het perkamentblad niet het begin van de eerste, maar van de middelste kolom van de rectozijde van een blad kunnen zijn. Vers 2080 zou dan het slot van de derde kolom der rectozijde vormen, vs. 2081 het begin van de eerste kolom van het verso en vs. 2168 het slot van de middelste kolom van deze versozijde. Doordat de laatste regels van het strookje aan recto- en versozijde respectievelijk de vss. 1862 en 1992 zijn, valt de mogelijkheid van drie kolommen weg. De kolom immers die eindigt met vs. 1992 zou - bij een driekolommig handschrift - de eerste kolom van het recto van het grote blad perkament moeten zijn, maar dan zou aan de keerzijde daarvan (globaal) vs. 2169 t/m vs. 2212 hebben moeten staan. De restanten op het strookje leren anders. Schematisch ziet men dit voorgesteld op de volgende blz.

d. Twee opeenvolgende bladen uit een Moriaen-hs. Zou dit er wellicht op wijzen dat het hs. indertijd systematisch aan stukken gesneden is om er perkamenten kaftjes van te maken voor stukken uit het kerkarchief te Oombergen⁵? Het is een gissing die ik dank aan een geprek met de heer H. Risselada, student Nederlands aan de universiteit te Utrecht. In dat geval is de rest van het handschrift wel reddeloos verloren gegaan. Pastoor Steel vertelde dat hij had achterhaald, dat rond 1930 bij een ‘grote kuis’ in de pastorie te Oombergen de gedienstige drie dagen lang doende was geweest alle oude ‘rommel’ te verbranden ...

4 Ik wil niet nalaten hier nogmaals dank te betuigen aan Pastoor Steel voor zijn tegemoetkomendheid. Met veel plezier denk ik ook terug aan de tocht naar Ename met Drs. H. van Dijk en Prof. Dr. W.P. Gerritsen.

5 Voor de herkomst uit Oombergen zie de Moriaen-ed. van Paardekooper en Gysseling, p. 218-219.

[p. 43]

A (Theoretisch: drie kolommen)

B (Realiter: twee kolommen; reconstructie van het blad van het strookje)

e. Ten slotte: ook de restanten op het strookje lopen parallel met de Moriaen in de Lancelotcompilatie, juist zoals de verzen op het perkamenten blad. Dat bevestigt de parallellie, meer niet. Men zou zich echter kunnen afvragen of de in de compilatie geïnterpoleerde roman - anders dan bij voorbeeld de geïnterpoleerde Wrake van Ragisel of Riddere metter mouwen⁶ - niet of minder ingrijpend is gewijzigd t.o.v. zijn voorbeeld. Afgezien van het feit dat we niet weten of we in

6 Vgl. W.P. Gerritsen: Die wrake van Ragisel, Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten (Assen, 1963, 2 dln., diss. Utrecht) en J. Deschamps: ‘Een fragment van de onverkorte versie van “Die riddere metter mouwen”.’ In: Liber alumnorum Prof. Dr. E. Rombauts (Leuven, 1968), p. 61-78.

[p. 44]

de fragmenten-Steel een redactie van dit voorbeeld bezitten, lijkt het materiaal mij te gering van omvang dan dat we conclusies zouden mogen trekken.

De arturistiek is door deze bijdrage niet bepaald in nieuwe banen geleid. Maar met het wegbergen van zo'n kleine ontdekking in een privé-map zou ook niemand gediend zijn. Vandaar.

Utrecht, mei 1973

a.m.j. van buuren

Instituut De Vooys

Bijlage

In de linkerkolom staan de verzen uit de Moriaen, zoals die voorkomt in de Lancelotcompilatie naar de ed. van Paardekooper en Gysseling, evenwel met weglating van de oplossing der afkortingen. Rechts geef ik wat ik meen te lezen op het strookje met enkele kanttekeningen. In de linkerkolom zijn de letters die overeenkomen met die op het strookje gecursiveerd.

1827 Het soude hem costen goet ende lijf	(restant letter zichtbaar)
1828 Dit en verbade mi man no wijf	f
1829 Mijn geleide es soe vast	(einde van vers; geen restant)
1830 Die ic wille houden elken gast	a
1831 Dat si niet en werd te broken	(zichtbaar is een schacht; het zou een ‘I’ kunnen zijn, maar ook de stok van een ‘k’; vóór de schacht is nog iets zichtbaar)
1832 Ende dat icker toe hebbe gesproken	sp (van de ‘p’ is alleen de stok zichtbaar)
1833 Na min weten ende na minen wille	en (hierachter is nog een beentje zichtbaar van een ‘v’ of een ‘w’)
1834 Gedoget v ende sweget stille	le
1835 Op v lijf ende op vwe goet	(einde van vers)
1836 Ic sal scire wesen vroet	(einde van vers)
1837 Wie sculdech es van deser daet	ae
1838 Ic weet daer op soe goden raet	ra (de ‘a’ is niet geheel compleet; ‘ra’ is duidelijk het begin van een nieuw woord)
1839 Hi riep sine liede altemale	te (achter ‘te’ een scheiding en dan onduidelijk een beentje van een ‘m’ of een ‘n’)
1840 Ane dene side vander zale	(ik zie geen restant; Gysseling schrijft hier een gecursiveerde ‘m’ af)
1841 Te sinen rade ende seide	(einde van vers)
1842 Dat sijn gelof ende sijn geleide	gele (niet ‘geve’ zoals G. leest)
1843 Nine mochte sijn te broken	ken
1844 Ende sijn sone ware qualijc ge-wroken	e ge (van de eerste letter zou ook een ‘c’ te maken zijn; achter ‘ge’ is een verticaal streepje te zien met rechts daarvan nog iets: het zou een ‘r’ kunnen zijn)
1845 Soe goden riddere als hi was	(einde van vers)

[p. 45]

1846 Heme mochte wel berouwen das	ro (zowel hiervóór als hierná staat nog iets: onduidelijk; G. leest resp. ‘u’ en een ‘e’, doch aarzelt bij de laatste of het geen ‘o’ kan zijn. Ik durf niet te beslissen)
1847 Sloge hi sinen gast te doet	doot
1848 Hi souts hebben lachter groet	r gr
1849 Alse verre alsmer af soude spreken	de sp (vóór ‘de’ restant van letter, mogelijk een ‘u’)
1850 Ic salle behindeliker wreken	er w (de ‘e’ is niet geheel compleet)
1851 Canic die waerheit wel verstaen	I verst (de ‘t’ is niet geheel compleet)
1852 Dat min gast heuet gedaen	ged (vóór ‘ged’ restant van een letter van het voorafgaande woord, mogelijk ‘t’)
1853 Die grote ondaet ende die mort	ie m
1854 Hi sprac te sinen lieden vort	en vo (de ‘e’ is niet compleet; de laatste letter is zonder twijfel een ‘o’, niet een onzekere ‘a’ zoals G. oppert)
1855 Nv volget alle mire tale	e tale (van de laatste ‘e’ is alleen het linker gedeelte over)
1856 Gi sult hier bliuen binnen der zale	binde
1857 Nieman en volge mi enen voet	enen (van de eerste ‘e’ is alleen de rechter helft zichtbaar; achter het woord het begin van een nieuw woord, mogelijk rest van een ‘v’)
1858 Ende dat ic v hete dat doet	t doe
1859 Ic sal minen gast leiden daer buten	den d (vóór ‘den’ kleine rest, mogelijk van een ‘e’)
1860 Men sal die dore na ons sluten	na o (achter ‘o’ rest van een letter, mogelijk een ‘n’)
1861 Ende laet die dode dan sijn bloden	n si (na ‘i’ rest van een letter, mogelijk een ‘i’; G. leest ten onrechte ‘sn’)
1862 Soe moge wi ons alle wel beuroden	lle b
1961 Dus was walewein geuaen	(ik onderscheid geen restant; G. leest ‘r’)
1962 Hine wiste wat anegaen	(restant onleesbaar; G. acht ‘er’ mogelijk)
1963 Dor den ramp ende dor bedwanc	e (achter de ‘e’ is het begin van een nieuw woord zichtbaar)
1964 Die nacht dochte hem lanc	ch (vóór de ‘ch’ waarschijnlijk een ‘a’)
1965 Heme ne vaecte niet vele	e v (beie letters zijn incompleet)
1966 Het ginc met hem vten spele	(het perkament is hier gekruld; ik kan alleen een ‘beentje’ plus nog iets onderscheiden. G. leest ‘it’ of ‘nt’. Mogelijk was het perkament nog niet gekruld, toen G. zijn transcriptie maakte)
1967 Hi wiste wel datmen hem wanonste	(ook hier is het perkament gekruld; ik onderscheid wat restanten met ruimte tussen de letters; G. acht ‘ld’ mogelijk)
1968 Ende nijt droech ende wanconste	n (van welk woord durf ik niet te beslissen; achter de ‘n’ restant van letter mogelijk; G. leest er een ‘a’)

[p. 46]

1969 Vanden doden die daer lach	oden (de ‘o’ slechts ten dele zichtbaar)
1970 Ende om datmenne bloden sach	t (achter de ‘t’ het begin van een nieuw woord; het perkament is gekruld; mogelijk een ‘m’; G. leest een ‘n’)
1971 Ende mens daer bi ward geware	ens (vóór ‘ens’ een ‘beentje’; ik vermoed het slot van een ‘m’; de ‘s’ verdwijnt in het krullende perkament)
1972 Dus was sijn herte in groten vare	siin (de ‘s’ gedeeltelijk zichtbaar)
1973 Van waleweine latic die tale	l (vóór ‘l’ staat, als slot van een voorafgaand woord, ‘m’ of ‘in’; na de ‘l’ is het restant van een letter zichtbaar)
1974 Die here die was binnen der zale	was (G. leest ten onrechte ‘wat’)
1975 Met sinen lieden toten dage	en li (de ‘i’ is incompleet)
1976 Met groten rouwe met groter clage	ter (vóór ‘ter’ nog restant van letter)
1977 Waren si dien nacht al dure	die
1978 Ende clageden haer sware auenture	eden (de eerste ‘e’ is incompleet) die
1979 Al hadde die riddere wel verdient
1980 Der doet hi hadde daer menegen vrient	hi ha
1981 Die sere clageden haren toren	clage (de ‘c’ en de ‘e’ zijn incompleet)
1982 Dat sine also hadden verloren	also h (de ‘a’ en de ‘h’ zijn incompleet)
1983 Sine wouden niet bekinnen wel	n nie (de eerste ‘n’ en de ‘e’ incompleet)
1984 Dat hi was ondadech ende fel	ond (vóór ‘ond’ het slot van het voorafgaande woord; m.i. is het 't restant van een finale ‘s’; G. leest ‘d’ met abbreviatuur, dus ‘der’)
1985 Ende tirst datmen sach	dat (vóór ‘dat’ het slot van een voorafgaand woord; G. acht ‘om’ mogelijk; na ‘dat’ volgt nog iets onleesbaars)
1986 Verbaren den sconen dach	n scon
1987 Ginc die here met sinen lieden	here (achter ‘here’ staat ‘m’ of ‘ni’; G. leest het laatste)
1988 Te rade daer si hen beriden	r si h (achter de ‘h’ restant van een letter, mogelijk een ‘e’)
1989 Bi wat saken ende bi wat treken	en e (vóór ‘en’ leest G. een ‘onzekere’ ‘r’; ik zie er veeleer het restant van de rechterhelft van een ‘k’ in; waar ik ‘e’ lees, schrijft G. ‘ende’: ik durf het niet te beslissen)
1990 Dat si hen scoenst mochten wreken	scoe (hierachter nog een ‘beentje’ zichtbaar; G. leest er een ‘n’)
1991 Van haren groten sere	gro (achter ‘gro’ restant van ‘t’ of ‘e’; G. leest een ‘t’)
1992 Doe seide die werd haer here	e (vóór ‘e’ restant van letter; G. acht ‘d’ mogelijk; na ‘e’ begin van een nieuw woord, waarbij G. een ‘w’ leest; vermoedelijk heeft hij gelijk, maar ik ben er niet helemaal zeker van)