De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 356]

‘Openbaringen’ of ‘Openbaring’?

Marnix Gijsens roman ‘Harmagedon’ heeft als motto: ‘En zij zijn saamgekomen op een plek, die heet ‘Harmagedon’ Openbaring 16 : 16’. Merkwaardig is, dat op de flap staat: Gijsen geeft zijn boek als motto mee Openbaringen 16 : 16, luidende: En zij zijn... etc.

Dit ‘Openbaringen’ is voor mij bijna een bewijs, dat de opsteller van de tekst op de flap opgevoed is in een protestants milieu waar trouw ‘gekerkt’ werd en waar de preek van de dominee bij het zondagse koffiedrinken menigmaal een onderwerp van gesprek was. Het lijkt me tenminste haast ondenkbaar, dat iemand uit deze tijd, die de bijbel alleen als literatuur- of cultuurmonument heeft leren kennen, de vorm ‘Openbaringen’ zou gebruiken, aangezien de vertaling van het Ned. Bijbelgenootschap en andere 19de- en 20ste-eeuwse vertalingen alleen de benaming ‘Openbaring’ kennen.

Zo vind ik het vanzelfsprekend, dat Jan Wolkers in zijn roman ‘Terug naar Oegstgeest’ 5de druk, op pag. 234 regel 8v.o. schrijft: ‘dat de bijbel vast bij de Openbaringen open had gelegen’, gezien zijn gereformeerde afkomst.

Hetzelfde woordgebruik blijkt uit het gesprek dat Jan Wolkers voerde in zijn interview met Nel Noordzij, gepubliceerd in ‘40⁺ literaire radiogesprekken’, pag. 35 regel 4 v.o. ‘...als die vader voorleest uit de Bijbel, weet je wel, uit Openbaringen, van de poorten van parel...’.

In het weekblad C.G.M.O., indertijd orgaan van leraren bij het Chr. V.H.M.O., van 19 aug. 1967, stond een artikel over Teilhard, waarin de schrijver op pag. 869 schrijft: ‘Dit punt omega valt samen met de Christus, die in de Openbaringen zich de Omega noemt.’

In het dagblad ‘Trouw’ van 22 aug. 1968 las ik een ingezonden stuk over opvattingen in de ‘pinksterbeweging’, waarin o.a. deze zinsnede voorkwam: ‘...die kerk is de grote hoer uit Openbaringen’.

Uit dezelfde krant (van 25-3-'67) een citaat uit een verslag over de begrafenis van de in het begin dezer eeuw in orthodox-protestantse kringen populaire schrijfster Wilma (Vermaat) ‘...de predikant las uit het boek Openbaringen het gedeelte over de grote schare, die niemand tellen kan’.

In een beschouwing over de Gaulle's referendum schreef ‘Trouw’ op 24 april 1969: ‘Als wij een Frans predikant waren, zou het ons weinig moeite kosten een geschikte preektekst te vinden (voor a.s. zondag). Wij zouden Openbaringen 3 vers 15 nemen.’

Nog een laatste voorbeeld: in de N.C.R.V.-gids van 23 aug. '69 werd een bijbelvertelling van Aart Staartjes in de T.V.-rubriek ‘Woord voor woord’ over het boek Openbaring aangekondigd. Het frappeerde me weer, dat voor het T.V.-scherm de aankondiging luidde: ‘en nu zal Aart Staartjes vertellen over het boek Openbaringen.’

Ik herinner me van mijzelf nog goed - ik zal toen een jaar of twintig geweest zijn - dat ik, wat bladerend in de bijbel, met een zekere bevreemding opmerkte, dat de Apocalyps aangeduid werd met ‘Openbaring’, daar ik in mijn omgeving (bij Dordrecht) altijd de term ‘De Openbaringen’ had opgevangen, d.w.z. ik hóórde ‘de Openbaringe’, maar als ik het woord had moeten schrijven, zou ik ‘Openbaringen’ gespeld hebben.

[p. 357]

Vanwaar nu dit hypercorrecte (?) ‘Openbaringen’ bij ‘Hollandse’ orthodoxe protestanten?

M.i. moeten we hier denken aan de invloed van de Statenvertaling. De Statenvertaling (1637) noemt het laatste bijbelboek ‘De Openbaringe’. Boven elke bladzij wordt de titel ‘De Openbaringe’ herhaald, ook in de drukken (folioformaat) uit de vorige eeuw. In de kwarto- en octavo-uitgaven van de Statenvertaling van de laatste honderd jaar vinden we ‘De Openbaring’ (boven aan de bladzij steeds ‘Openbaring’ 1, 2, 3, etc.) De bijbeluitgave van Van der Palm (begin vorige eeuw) heeft ook ‘De Openbaring’.

Het is wel zeker, dat de oude Middeln. vorm ‘openbaringhe’ in het begin van de 17de eeuw in Holland, Utrecht, Brabant en Limburg niet meer gebruikt werd.

Ik lees bij Schönfeld 3 par. 81: ‘In 't Algemeen Beschaafd is de ə, vooral sedert de 15de eeuw hoe langer hoe meer geapocopeerd (...). Deze apocope is in 't Hollands al voor de tijd kort na 1300 te bewijzen: vormen als son, maen vindt men reeds in Utrechtse hss. (Natuurkunde des Heelals, Traktaet van broeder Thomas) uit het begin van de 14de eeuw. Ook in het Brabants en Limburgs viel de ə af; daarentegen niet in 't Vlaams, waar de ə tot nu toe bewaard is.’

Gezien nu de grote invloed van Vlaamse translateurs bij het tot stand komen van de Statenvertaling, waarvan, zoals bekend is, talrijke voorbeelden te geven zijn, is het niet onbegrijpelijk, dat de vorm ‘Openbaringe’ gekozen werd.

Hierbij mag niet vergeten worden, dat de predikanten, al of niet ‘Hollanders’, natuurlijk die ə uitspraken: het ‘geen jota noch tittel’-verwaarlozen van het ‘WOORD’ was voor veel (eenvoudige) gelovigen een ernstige zaak.

Ja, bij sommige dominees zal die ə misschien met een zekere emfaze zijn uitgesproken, want iemands rechtzinnigheid werd in sommige mysticistische kringen afgemeten naar het uitspreken van wat er letterlijk ‘stond’; ‘ziele’ b.v. klonk heel wat vromer dan ‘ziel’, zodat hier van een soort woordfetisjisme gesproken zou kunnen worden. Dat Vondel de vorm ‘Openbaringe’ gebruikte, als hij het over de Apocolyps heeft, ligt voor de hand: hij citeerde eenvoudig de officiële benaming. Zie W.N.T. bij ‘Openbaring’: ‘Sint Jan in zijne Openbaringe’ (Vondel 6, 212).

Of de ‘hypercorrecte’ vorm ‘Openbaringen’ al in de 17de eeuw voorkwam, heb ik niet nagegaan. Wél vinden we hem in de 18de eeuw.

Aan de ene kant vinden we de geapocopeerde vorm ‘Openbaring’ in het essayistisch werk van V. Effen en van de dames Wolff en Deken. Hierbij gaat het over de soortnaam ‘Openbaring’, die in de Statenvertaling als ‘Openbaringe’ voorkomt. Het W.N.T. geeft o.a. de volgende citaten: ‘Begrijpende dat geene van God gegeevene Openbaring strijden kan met den Natuurlijken Godsdienst’ (Leev. 2, 369).

‘Dat de Goddelijke Openbaring zig niet schikken moet naar ons Systhema, maar ons Systhema naar de Openbaring.’ (V. Effen Spect. 12, 78).

Maar aan de andere kant zien we, als Wolff en Deken de gesproken taal weergeven van iemand die vertelt dat de predikant gepreekt heeft uit De Openbaring van Johannes, dezelfde vorm tevoorschijn komen als die welke Jan Wolkers nú gebruikt. Zie W.N.T. ‘Wat heeft Dominé voor een text gehad? - Van de zeven Phioolen uit de Openbaaringen (Leev. 1,100)’.

Uit de 19de eeuw heb ik geen schriftelijk bewijsstuk van het gebruik van dit ‘hypercorrecte’ meervoud kunnen vinden.

[p. 358]

Schimmel b.v. schrijft: ‘Den verminkten goochelaar, die altijd op denzelfden neustoon de teksten opdreunde van Genesis tot aan de Openbaring en vice versa’ (W.N.T. Schimmel, 2, 135).

Geen wonder: het proza uit de 19de eeuw voor ± 1890 (behalve vrij veel werk van Multatuli en - fragmentarisch - bij de humoristische realisten) muntte nu niet bepaald uit door een dichte benadering van de levende, gesproken taal. Zou Schimmel zich al bewust geweest zijn van het taalgebruik van orthodox-protestanten, dan zou dit in zijn boekachtige dialogen toch nog niet tot uiting zijn gekomen.

Het gebruik van de vorm ‘Openbaring’ in de 20ste eeuw in (theologische) essays is vanzelfsprekend: men houdt zich dan aan de officiële benaming.

In nummer 6-7-'69 van ‘De Gids’, geheel gewijd aan de publicist A.L. Constandse, blijkt deze atheïst een goed kenner van de bijbel. In zijn artikel ‘Het probleem van de dood’ (1946) noemt hij ook het laatste bijbelboek: ‘In de Openbaring leeft kennelijk de joodse Messiasgedacht aan een ineenstorting der aardse orde... etc.’ (p. 58).

Ondertussen blijft het intrigerend, dat het ‘hypercorrecte’ ‘Openbaringen’ het in bepaalde kringen zolang heeft uitgehouden, gezien het feit, dat de uitgave van het Ned. Bijbelgenootschap van 1857 reeds ‘Openbaring’ gebruikte. Hierbij moet wel vooropgesteld worden, dat het tot 1888 duurde voor deze uitgave in de Ned. Hervormde en Geref. kerken algemeen ingang vond. ‘Toen pas verdween het wantrouwen van het orthodox-calvinistisch kerkvolk, een wantrouwen dat gevoed werd door het gebruik van HEER i.p.v. HEERE. Toen het Ned. Bijbelgen. in dezen terugkeerde tot de tekst van de Statenvertaling, verdween dit wantrouwen langzamerhand.’ (C. Lindeboom - Chr. Encyclopaedie 1 in art. ‘Bijbelgenootschappen’).

Maar toch, van 1888 tot heden is nog altijd een goede tachtig jaar. Zouden wellicht nog andere factoren een rol hebben kunnen spelen bij het levend houden van de ‘hypercorrecte’ vorm? Men zou b.v. aan het volgende kunnen denken: tot op de dag van vandaag ligt op de meeste kansels nog een antieke Statenbijbel (folioformaat). Ik geloof niet dat die nu nog door de predikant gebruikt wordt, maar ik heb het een goede dertig jaar geleden nog wel gezien. Toch meen ik dat hier weinig invloed aan toegekend moet worden.

In bepaalde kringen was en is de vorm ‘Openbaringe(n)’ een levend element in de gesproken ‘Hollandse’ taal. En dat al meer dan twee eeuwen. Ongetwijfeld in de eerste plaats een gevolg van het eeuwen achter elkaar uitgesproken ‘Openbaringe’ door de predikanten. Ook in Groningen hebben de predikanten dat lange tijd gezegd, maar een Groningse regelmatig de kerk bezoekende boer zegt (naar ik me heb laten vertellen) ‘Openboaring’, doordat hij ‘Openbaringe’ nooit als meervoud heeft kunnen voelen.

Toch blijft het feit, dat ‘Openbaringen’ nog steeds levend is, terwijl het nu al drie kwart eeuw geen steun meer ondervindt van een geschreven tekst, interessant. En daarom wil ik nog één factor noemen.

Talrijke namen van bijbelboeken eindigen op -en: ‘Koningen’, ‘Kronieken’, ‘Psalmen’, ‘Spreuken’, ‘Klaagliederen’, ‘Handelingen’, ‘Romeinen’, ‘Philippenzen’, ‘Colossensen’, ‘Thessalonicensen’... In zo'n rij past ‘Openbaringen’. Wellicht - en dat zou dan nog een factor zijn - spreekt ook het karakter van het bijbelboek een woordje mee. Dit mysterieuze, duistere (contradictio in terminis) ‘Open-

[p. 359]

baring(en)’ bevat een aaneenschakeling van meervouden: donderslagen en stemmen, sterrenregens en verzegelde boekrollen, de zeven fiolen en de schimmige ruiters op paarden van verschillende kleur, aardbevingen en pestilentiën, tronen en ouderlingen, monsterachtige dieren met talrijke koppen, ogen en vleugels, in het begin brieven aan zeven gemeenten, en als lichtende apotheose het nieuwe Jeruzalem met zijn straten van goud en paarlen poorten.

Naschrift. In de N.R.C. van 22 nov. '69 zag ik een karikatuur bij een kritische beschouwing door Dr. W. Hoogland over de gedachten van de futuroloog Dr. Fred. Polak. Tegen een achtergrond van fabrieksschoorstenen en orgelpijpen, op welke laatste de spreuk: vox polak vox dei, staat een negentiende-eeuws mannetje met een kasregister als een soort draaiorgeltje voor z'n buik, waaronder een collectezak. Links een devoot kijkend jongetje met een opengeslagen boek (bijbel?). Geheel onderaan staat met forse letters in een door lofwerk omgeven ellips:

de
OPENBARINGEN
van
POLAK

Apeldoorn, nov. 1969

c. monster