De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

Uit de geschiedenis van termen als neerlandicus en frisist

Van Haeringen's bijdrage over Neerlandicus, Neerlandistiek, Neerlandist, NTg. 61, 404 en de bundel van Heeroma, Sprekend als nederlandist stellen de vraag hoe oud de term neerlandicus is. Toen ik in 1955 hierover schreef, NTg. 48, 268, kende ik geen oudere bewijsplaats dan een brief van Kollewijn uit 1891. Intussen bleek me dat Van Helten in zijn Bijdrage tot een pragmatische geschiedenis der vaderlandsche-taalstudie in Nederland, de inaugurele rede die hij in 1882 in Groningen heeft gehouden, over ‘een hedendaagsch Neerlandicus’ sprak (blz. 25).

Dit gebeurde dus vrij kort na de wettelijke emancipatie van de studie der Nederlandse letteren in 1876. Of de term misschien ouder is dan 1876, zoals Heeroma mogelijk acht, is voor mij nog een vraag. Wel is het duidelijk dat de term neerlandicus aan een behoefte voldeed en snel ingeburgerd is. Ik ben benieuwd of hij zich nog uit het mondeling taalgebruik laat verdringen door papieren vormen als neerlandist of nederlandist. Het feit dat neerlandicus hier zowel aan de universiteiten als daarbuiten zo algemeen wordt gebruikt door en voor studenten en docenten in het Nederlands, lijkt me wel een factor van betekenis.

Deze factor, de grote frequentie, heeft namelijk geen rol kunnen spelen bij de term frisicus, die eveneens uit de vorige eeuw dateert, NTg. 48, 268. Ik vermoedde in 1955 dat frisicus, gesteund door neerlandicus, sterker stond dan frisist. Ik geloof nu met Van Haeringen, NTg. 61, 406 dat frisist wel een heel eind op weg is het van frisicus te winnen. Ik geef enkele voorbeelden ter illustratie en documentatie, in hoofdzaak uit twee bundels opstellen van 1960 en 1969.

In de feestbundel voor J.H. Brouwer, die in 1960 verscheen onder de titel Fryske Stúdzjes schreef De Tollenaere over frisici (blz. 48), maar Heeroma gebruikte er de term frisist zes maal: in zijn bijdrage Bestek der frisistiek, blz. 375 en in zijn (vertaalde) Opdracht. Als ik goed geteld heb, heeft hij het woord frisistiek hier niet minder dan 19 keer gebruikt. Tegenover zijn nederlandisten, blz. 364 komt in deze bundel één neerlandicus voor, in een Engelse bijdrage van de Amerikaan Droege, blz. 414.

[p. 304]

Frisici ben ik vervolgens in 1961 tegengekomen bij J.Tj. Piebenga in het Jaarboek van de Maatschappij de Ned. Letterkunde 1960-1961, blz. 86 en in 1962 bij K. Fokkema, NTg. 55, 228, waar hij sprak over de frisicus en neerlandicus Buitenrust Hettema, over Neerlandici, maar ook over de Neerlandistiek en de frisistiek. Zijn gebruik van de hoofdletter N- is opmerkelijk.

In de onlangs verschenen bundel Studia Frisica in memoriam Fokkema heb ik uitsluitend frisist(en) aangetroffen en geen enkel frisicus. Als ik mijn eigen bijdrage en het voorwoord van de redactie buiten beschouwing laat (waarin zonder erg frisist is gebruikt naast twee maal neerlandicus), moet ik wijzen op de in het Duits geschreven studies van de Belgische oudgermanist R.G. van de Velde, die Frisist (80, n. 2) en Frisistik (twee maal op blz. 76) schrijft, en van de Deense hoogleraar P.Jørgensen met twee maal Frisisten (blz. 149 en 154) en verder op de Nederlandse bijdragen van de Belgische Amerikaan Fr. van Coetsem, die spreekt van frisisten (167 en 168) en de frisistiek (167).

Nu het er naar uitziet dat de frisisten het hebben gewonnen van de frisici, mag ik ook de vermoedelijk oudste vindplaats niet onvermeld laten. W.Gs. Hellinga schreef in het Frysk Jierboek van 1937, blz. 55 over de jongere ‘Frisisten’ en hun taak tegenover mannen als Siebs en Van Helten. De aanhalingstekens die hij hier gebruikte, wijzen wel op de nieuwheid van zijn term. Dat hij dit schreef in een bijdrage over ‘Thérapeutique verbale’ in het Fries, is ook opmerkelijk. In 1946 sprak hij in zijn Amsterdamse inaugurele rede over De Neerlandicus als taalkundige en (blz. 6) zijn taak in de Neerlandistiek.

Daarom wil ik nog even ingaan op de termen frisistiek en neerlandistiek of desgewenst met een lettergreep meer: nederlandistiek. Deze korte benamingen voorzien wel in een behoefte, geloof ik, ook al omdat de oudere aanduiding: Friese of Nederlandse filologie nu meestal een meer beperkte betekenis heeft dan Friese of Nederlandse taal- en letterkunde.

Interessant is dat Heeroma ook ingweonistiek heeft gevormd (Taal en Tongval 11 van 1959, 98). In het Duits schreef hij in 1962 over ‘Die Ingwäonistik, in der sich die Frisistik, die Niederlandistik und die Saxonistik begegnen und miteinander zusammenarbeiten’ (Festschrift für Ludwig Wolff, 37). Ik geloof echter dat mijn leermeester en voorganger G. Gosses hier weer ingweonomanie zou signaleren, evenals in 1938 in het Album philologum voor Baader. Ingweonisten en saxonisten ben ik intussen nog niet tegengekomen evenmin als oud- of nedersaxonisten.

Daarentegen is het aantal oudgermanisten groeiende, althans in Utrecht door de nieuwgeschapen mogelijkheid een doctoraal examen te doen in de oudgermanistiek. Uit het voorgaande blijkt wel dat handige termen gauw ingang vinden, als er behoefte is aan een vlotte aanduiding van een bekende groep of wetenschap.

De Bilt, febr. 1969

h.t.j. miedema