De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 103]

De (vrije) predikatieve toevoeging en de bepaling van gesteldheid

Het is wellicht mogelijk dat Van der Lubbes voorzichtige formulering, waarin het niet uitgesloten wordt dat er geen wezenlijk verschil bestaat tussen een predikatieve toevoeging en de bepaling van gesteldheid¹, er toe geleid heeft dat ook M.C. van den Toorn in zijn artikel: ‘De bepaling van gesteldheid’ (Ntg. 62 (1969), nr. 1, p. 34-40) daarin geen nuancering heeft aangebracht. Een mogelijk onderscheid mag blijken uit:

1.	de man, wonend te A, werd vaak veroordeeld
1.1. =>^2	de te A wonende, vaak veroordeeld wordende man
1.2. =>	de vaak veroordeeld wordende, te A wonende man

maar:

2.	de vis is warm opgediend
2.1. =>	de warm opgediende vis
2.2. ≠>	de warme, opgediende vis
2.3. of:	de opgediende, warme vis

Ook zou opgemerkt kunnen worden dat er een tijdsrelatie bestaat tussen de bepaling van gesteldheid en de zin terwijl die bij de predikatieve toevoeging niet in dezelfde vorm aanwezig is:

3.	de man, vroeger te A wonend, wordt vaak veroordeeld
3.1. =>	de man, die vroeger te A woonde, wordt vaak veroordeeld
4.	de man, nu te A wonende, werd vaak veroordeeld
4.1. =>	de man, die nu te A woont, werd vaak veroordeeld

maar:

5.	vroeger wonende te A werd de man vaak veroordeeld
	(maar nu wonende te B wordt hij nooit meer veroordeeld)
5.1.	* vroeger wonende te A wordt de man vaak veroordeeld
	(maar nu wonende te B werd hij nooit veroordeeld)
6.	nu wonende te A wordt de man vaak veroordeeld
	(maar vroeger wonende te B werd hij nooit veroordeeld)
6.1.	* nu wonende te A werd de man vaak veroordeeld
	(maar vroeger wonende te B wordt hij nooit meer veroordeeld)

Een tegenvoorbeeld voor 6.1. schijnt:

7.	vroeger aten we ze koud, tegenwoordig warm

Gesteld dat zin 7. grammatikaal is, hoort de tweede bepaling van gesteldheid: warm niet bij: vroeger aten we ze koud, maar bij het in de oppervlaktestruktuur gedeeltelijk

1 H.F.A. van der Lubbe, Woordvolgorde in het Nederlands, Assen ² 1965, p. 287.

2 Interpreteer ‘=>’ als: de vorige zin korrespondeert qua betekenis met, ‘is getransformeerd’ tot de op het ‘=>’-teken volgende zin of konstruktie.

[p. 104]

niet gerealiseerde: tegenwoordig eten we ze, waarmee dan weer de tijdsrelatie als in 5. en 6. geëkspliciteerd kan worden.

Met het bovenstaande is niet gezegd dat een predikatieve toevoeging nooit ‘vrij’ kan voorkomen. Dit treffen we aan in:

8.	vroeger vaak ziek, is deze man tegenwoordig kerngezond
8.1. =>	terwijl hij vroeger vaak ziek was, is hij tegenwoordig kerngezond (cfr. 3. en 3.1.)

Maar nu is ook mogelijk zoals in 1.1. en 1.2.:

8.2. =>	deze vroeger vaak zieke, tegenwoordig kerngezonde man
8.3. =>	deze tegenwoordig kerngezonde, vroeger vaak zieke man

Ook andere gevallen zijn aan te wijzen waarin een predikatieve toevoeging min of meer vrij kan voorkomen zonder dat deze samen valt met de bepaling van gesteldheid die voldoet aan 2.1., 5. en 6. Bijvoorbeeld:

9.	(In haast elke tuin staan) ze (nu) - netjes gesnoeid en bemest in het voorjaar - (en beginnen uit te lopen)^1
10.	(Daarnaast zal de stichting) inzamelingakties (op touw zetten), gericht op de Nijmeegse industriëlen en particulieren.
11.	(De voorstelling stelt) de heilige (voor) uitgerust met baard en aureool.

Door de bepaling van gesteldheid samen te laten vallen met de predikatieve toevoeging en de ‘vrije’ predikatieve toevoeging, 'n geldige term dus voor zinnen als 8., 9., 10., 11., zou Van den Toorns notatie f(x).g(x) voor bijv.: hongerig komt Jan binnen (Jan komt binnen + Jan is hongerig) akseptabel zijn gezien immers de transformatiemogelijkheden in 1.1. en 1.2. Maar zoals uit de onmogelijkheid voor de bepaling van gesteldheid tot transformeren als in 2.2. blijkt, is de bepaling van gesteldheid geen zelfstandige propositie, maar een onderdeel van een propositie.

Het is zo wellicht verklaarbaar dat Van den Toorn stelde dat de ambiguïteit van bijv. we eten de kroketjes niet koud gelegen is in het verschil van negatiebereik. De ene keer zou deze de hele zin, de andere keer een deel betreffen. Volgens de definitie, die van Kraak overgenomen wordt, is een zin negatief als niet een gehele propositie ontkent: Het is niet waar dat...

Dus zou gelden dat de negatie de hele volgende propositie bereikt voor:

12.	Wij eten de kroketjes niet koud (maar warm)
12.1. =>	Het is niet waar dat de kroketjes koud zijn op het moment dat we ze eten^2

Maar dat de negatie de hele propositie bestrijkt geldt dan ook voor:

13.	Wij eten de kroketjes niet koud (terwijl ze koud zijn)
13.1. =>	Het is niet waar dat wij de kroketjes eten op het moment dat ze koud zijn.

1 De zinnen 9., 10. en 11. zijn uit De Gelderlander, 6-5-1967. Voor een vergelijking van zin 10. en 11. met 1.1. en 1.2. is een passiefkorrespondent nodig.

2 Er is een presensaspekt en een futurumaspekt: voor beide geldt hier hetzelfde.

[p. 105]

We moeten nu de tijdsbepalingen gaan behandelen als de operator niet¹ om duidelijk te maken dat de negatie de ene keer alleen de bepaling van gesteldheid de andere keer alleen alles wat geen bepaling van gesteldheid is, bereikt.

12.2.	Het is op het moment dat wij de kroketjes eten zo dat het niet zo is dat ze koud zijn
13.2.	Het is op het moment dat de kroketjes koud zijn zo dat het niet zo is dat we ze eten

Dat de tijdsaanduiding hier niet onder de negatie valt kunnen we vaststellen:

12.3.		Het is nu zo dat het niet zo is dat ze koud zijn (maar warm)
12.4.	≠ >	Het is niet zo dat het nu zo is dat ze koud zijn (maar straks)
13.3.		Het is nu zo dat het niet zo is dat we ze eten (maar laten liggen)
13.4.	≠ >	Het is niet zo dat het nu zo is dat we ze eten (maar straks)

De negatie die de bepaling van gesteldheid bereikt, levert minder moeilijkheden op dan de andere. Want bij negatie van de bepaling van gesteldheid is mogelijk:

14.		Terwijl de kroketjes niet koud zijn, eten we ze
14.1.	= >	Terwijl we de kroketjes eten, zijn ze niet koud

Maar bij negatie van de rest van de zin is deze transformatie niet mogelijk:

15.		We eten de kroketjes niet, terwijl ze koud zijn
15.1.	≠ >	Terwijl we de kroketjes niet eten, zijn ze koud

Dit doet zich echter ook m.b.t. de bevestiging voor mits nu de bepaling van gesteldheid genegeerd is:

16.		We eten de kroketjes toch wel, terwijl ze niet koud zijn
16.1.	≠ >	Terwijl we de kroketjes toch wel eten, zijn ze niet koud

Tenslotte lijkt het wel gewenst dat we ons afvragen of met de tijdsbepalende funktie, die de bepaling van gesteldheid kenmerkt, deze bepaling wel uitputtend gekarakteriseerd is. Bovendien is het waard na te gaan of de term: ‘bepaling van gesteldheid tijdens een handeling’ de lading dekt. We gaan daartoe uit van de zin:

17.	we eten kroketjes niet koud

Dan kunnen we voor deze zin met de ‘kategoriale nominale konstituent’²: kroketjes - er wordt op de kategorie gedoeld, niet op een onbepaald aantal - schrijven:

1 Vergelijk: P.A.M. Seuren, Operators and nucleus, Cambridge 1969, stelling 10.

2 A. Kraak, Negatieve zinnen, Hilversum 1966, par. 26, p. 123-130; A. Kraak, W.G. Klooster, Syntaxis, Culemborg 1968, par. 5.4-5.8, p. 103-112, ook par. 10.2, p. 230.

[p. 106]

18.	we eten kroketjes niet als ze koud zijn^1
19.	we eten kroketjes als ze niet koud zijn

die respektievelijk vervangen kunnen worden door²:

18.1.	we eten kroketjes die koud zijn, niet
19.1	we eten kroketjes die niet koud zijn

We moeten de bijzin van 18.1 wel opvatten als een beperkende bijzin, merkwaardigerwijs hoeft dat in 19.1. niet, het kan³. Als we echter uitgaan van de zin:

20.	koud eten we deze kroketjes niet

die dus geen kategoriale nominale konstituent bevat zoals zin 17., kunnen we opmerken dat bij zin 20. geen zin te konstrueren is met een beperkende bijzin zoals bij 17. in 18.1 en 19.1. Ik heb de indruk dat koud in zin 20. geen beperkende werking uitoefent. Tenslotte is het verschil tussen zin 21. en 22.:

21.	We eten kroketjes koud
22.	We eten kroketjes

ten aanzien van de konstituent kroketjes resp. kategoriaal en onbepaald, waaruij blijkt dat koud als bepaling fungeert. Als we de term ‘bepaling van gesteldheid’ gebruiken letten we dacht ik op de beperkende eventueel konditionele, kausale of toegevende werking maar een konstante is steeds de tijdsbepalende funktie⁴.

Daar zoals we gezien hebben in zin 17. (18.1., 19.1.) en 21. koud als onderscheidend moeten worden begrepen, lijkt de term: ‘bepaling van gesteldheid tijdens de handeling’, waarin dus de tijdsbepalende funktie wordt aangegeven, verdedigbaar.

Het heeft er alle schijn van dat er een zekere parallellie bestaat tussen de uitbreidende en beperkende bijzin enerzijds, anderzijds de predikatieve toevoeging en de bepaling van gesteldheid.

Universiteit Nijmegen

th. janssen

1 Interpreteer als in zin 18. en 19. als: op het moment dat / waarop. Het konditionele van déze als-zin is wellicht in de dieptestruktuur ondergeschikt aan de tijdsbepalende funktie. Dit zou ook met het kausale, toegevende of beperkende aspekt van sommige bepalingen van gesteldheid het geval kunnen zijn. (Vergelijk: C.H. den Hertog, Nederlandsche Spraakkunst, Amsterdam² 1904, ii par. 95). Daarmee zou dan misschien ook het variabele gedrag van sommige voegwoorden goeddeels verklaard kunnen worden.

2 cfr. Z. Vendler, Adjectives and nominalizations, Den Haag - Parijs 1968, p. 24-25 en van dezelfde schrijver: Linguistics in philosophy, Cornell University press 1967, p. 87-89.

3 Zie: P.A.M. Seuren, o.c., p. 147-148. Deze brengt daarvoor onderscheid aan tussen resp. ‘present tense’ en ‘universal tense’ (generaliserende tijd, bijv. in: sneeuw is wit). Zo'n onderscheid wordt al gemaakt in: N. van Wijk, De Nederlandsche taal, bew. door W. van Schothorst, Zwolle ⁶1931, p. 95. Overigens zou een (uitdrukkelijke) bevestiging van zin 19.1.: we eten kroketjes die niet koud zijn, wel leiden tot één mogelijke interpretatie zoals voor zin 18.1.!

4 W. Motsch, Syntax des deutschen Adjektivs (Studia grammatica iii), p. 55-59 wijst ook op de tijdsbepalende funktie.