De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 43]

‘Johan, één vet’

De bovenstaande bestelling, die mijn nieuwsgierigheid opwekte, staat in de brief door de Amsterdamse toneelspeler Arnold Ising Jr. op 16 augustus 1887 geschreven aan zijn vriend Lodewijk van Deyssel, die toen in Mont-lez-Houffalize woonde. (De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising Jr. deel i, 53 [1968], uitgegeven door Harry G.M. Prick):

-	Na 't tweede bedrijf was ik klaar. Kom, denk ik, misschien vind ik de ‘Cercle
-	artistique’ wel in ‘de Poort van Cleef’. ‘Johan’, zeg ik, ‘één vet!’ ‘Best me-
-	neer!’ ‘En de Figaro’. Vervelend al die joden! ‘Asjeblief, meneer, één vet en de
-	Figaro. -’

Vet in de betekenis van de een of andere drank treft men niet aan in de vrij recente behandeling van dit woord in het w.n.t. Daar in deze aflevering van deel xxi wel vetkroeg voorkomt, dacht ik er gemakkelijk in deel viii, 303 achter te komen, maar kroeg blijkt hier kruik te zijn. Ook het archief van ‘Die Port van Cleve’ leverde geen resultaat op.

Bij het denken aan de zeer bekende dreun 2 er is slechts één versregel, die steeds herhaald wordt - ‘Ik heb een potje met vet op de tafel gezet’ (niet vermeld in het w.n.t.), was mijn eerste vermoeden dat de inhoud wel eens bier zou kunnen zijn. In het archief van Amstel Brouwerij n.v., bleek het woord vet in die betekenis echter onbekend te zijn; bovendien vond men het ongewoon, dat iemand die de Figaro kan lezen een glas bier zou bestellen: bier was op het eind van de vorige eeuw een drank die slechts door het zgn. werkvolk werd gedronken.

Het daarna aantreffen van hooivet in de Van Dale⁸ (niet in de voorafgaande drukken of in het w.n.t.) leek het bovenstaande te bevestigen:

‘(gew.) fooi na de hooioogst; borrel die wordt aangeboden als de laatste wagens hooi zijn binnengereden’.

Op zoek naar de etymologie van dit vet in de betekenis van jenever is gedacht aan een eventuele familienaam Vet als fabrikant (vgl. een bokma, een bols). Inderdaad heeft in Schiedam die naam, gespeld als Veth, bestaan. Zo kwamen b.v. op een lijst van branders aldaar d.d. 26 februari 1795 de namen Jan Veth Sr., G. Veth en Jan Veth Jr. voor. Daar echter in de loop der voorgaande eeuw de naam verdwenen is, verviel deze veronderstelling vanzelf.

Het in Amsterdam bestelde drankje bleek trouwens minder straf te zijn. Door het raadplegen van ‘Woordenschat’ van Taco H. de Beer en Dr. E. Laurillard [1893] - een bron van het w.n.t.! - kon pas de definitieve oplossing gevonden worden. Vet wordt daarin omschreven als: ‘bier met dik schuim’, met vermelding dat vet in die tijd tot het jargon van het restauratiebedrijf behoorde.

Wat de bovenvermelde omschrijving van hooivet betreft, deze is niet fout, maar onvolledig: oorspronkelijk bestond het onthaal uit melk en bier, waarvoor de plaatselijke dorpsbrouwerijtjes een speciaal soort slap bier brouwden, meibier genaamd, dat uitgedeeld werd bij zaaien, dorsen, hooien en oogsten. Later is dat vervangen door jenever, waarschijnlijk gemakshalve.

In 1887 brouwden slechts enkele Nederlandse brouwerijen bier volgens het nu nog geldende moderne ondergistende principe; ± 520 Nederlandse brouwerijen brouwden in die tijd bovengistend bier (vgl. Engels bier), dus nagenoeg schuimloos. Het

[p. 44]

opgaan van die honderden brouwerijtjes in enkele grote, die uitsluitend schuimend bier brouwden, betekende het einde van de restauratieterm vet.

Dat de Figaro lezende Ising toch met goed fatsoen bier kon bestellen in ‘Die Port van Cleve’ is misschien te verklaren door de standing van deze zaak. A.J.M. Roetemeijer althans vertelt in zijn artikel Het bierhuis van Roetemeijer in de Amstelstraat (Ons Amsterdam, 20, 329 vlg.) dat het de standing van dit bierhuis was, die in de laatste decennia van de vorige eeuw een vooraanstaand publiek aantrok, dat bier geserveerd kreeg, z.g. donker Beiers bier, dat in grote vaten uit Duitsland door genoemde zaak werd ingevoerd.

Over het aan het begin genoemde landerige lied nog het volgende:

Dr. Tj. W.R. de Haan deelt mij mede dat het ongeveer vijftig jaar oud zou zijn en dat het nergens staat opgetekend. Er dient z.i. van een feest- en niet van een drinklied gesproken te worden. Daarom doet men er waarschijnlijk goed aan bij dit vet niet aan bier, maar aan vetpot te denken in de betekenis van een vette pot = goede en vele spijzen op tafel zetten. Een variant van deze dreun: ik heb een pannetje met vet op de kachel gezet, zou ook in deze richting wijzen. Opgemerkt kan bij dit laatste worden dat het w.n.t. xii, 1, 265 [1931] ook een ‘pan’ kent in de betekenis van ‘brandewijnkommetje, bakje waaruit men sterken drank kan drinken, en vandaar thans ook voor: borreltje’. Het vermeldt in dit verband in dezelfde kolom als bijnaam van een Haags straattype: ‘Betje-lust-je-een-pannetje.’

Alkmaar

c. kostelijk