De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 39]

Nogmaals -esk

We moeten de heer M.C. van den Toorn dankbaar zijn voor zijn artikel Produktiviteit van het suffix -esk in een van de laatst verschenen afleveringen van de Nieuwe Taalgids (1968, blz. 322-328). We weten nu dat we naast -taria (N.Tg xxxviii en xxxix) en -ette (N.Tg. liii, liv en lix) met een nieuw produktief suffix in het Nederlands rekening zullen moeten houden. De auteur van het artikel staaft zijn mening met een vrij lange reeks nieuwvormingen op -esk, bespreekt heel nauwkeurig de morfonologische aspekten van dit afleidingsprocédé en bepaalt ten slotte de categoriale betekeniswaarde van het suffix.

Deze korte bijdrage moet niet beschouwd worden als een kritiek op het artikel van M.C. van den Toorn, maar wel als een poging om sommige aspekten van deze nieuwvorming nader te preciseren.

I. Er is eerst de vraag van de morfonologische bouw van de afleidingen op -esk.

Ik kom hier niet terug om de m.i. volkomen juiste beschrijving van de veranderingen die zich bij de suffigering met -esk aan het einde van de grondwoorden voordoen en blijf alleen staan bij het geval kafkaesk/kafkesk. Van den Toorn merkt hier op dat kafkesk ‘minder gemakkelijk’... ‘zonder risico van misverstand’ kan gevormd worden dan b.v. avifaunesk, en dat op grond van het feit dat als ‘slechts één lettergreep voor het suffix over zou blijven,... de doorzichtigheid van de gehele afleiding gevaar (loopt)’. Andresk en bernesk worden dan als uitzonderingen beschouwd, maar ook bij dantesk en andere m.i. mogelijke afleidingen als giottesk of goyesk blijft er voor het suffix maar één syllabe over, en die worden nochtans zonder moeite herkend. En wat gebeurt er als het grondwoord maar één syllabe heeft? Haydnesk (cf. het Engelse voorbeeld met haydnesque), kantesk of cuypesk zou iedereen ongetwijfeld (vooral in de kontekst van een zin, van een artikel, van een boek) herkennen, maar dat zou niet het geval zijn met hallesk (van Hals, met verlies van de s na liquida!) of moenesk (van Wies Moens).

De regel schijnt dus te zijn dat één- en twee lettergrepige woorden de suffigering met -esk slechts verdragen als het wegvallen van de slotvokaal of konsonant het grondwoord niet onherkenbaar maakt.

De vraag is dan of de ‘Gestalt’ van het grondwoord in kafkesk niet herkenbaar zou gebleven zijn en, zo ja, of geen andere reden kan gevonden worden waarom andresk en bernesk wél voorkomen, kafkesk daarentegen niet¹. Het antwoord moet m.i. gezocht worden in de fonische struktuur van het (afgeleide) woord, meer bepaald in het foneem dat aan het suffix voorafgaat. Welke fonemen komen op die plaats voor in de reeks voorbeelden van M.C. van den Toorn, en welke is hun frequentie? Dat maakt de volgende tabel duidelijk:

1 dantesk laat ik hier buiten beschouwing omdat het beslist geen Nederlandse nieuwvorming, maar - via het Frans? - aan het Italiaans ontleend is. Voor ubuësk en niet ubesk geldt de regel van de herkenbaarheid.

[p. 40]

	oudere	jongere leenwoorden	afleidingen van
	leenwoorden^1	en Ndlse. nieuwvormingen	eigennamen
N.	romanesk	faunesk	avifaunesk
	clownesk	kolonesk	bernesk^2
		sultanesk	donjuanesk
			hofmannesk
			rubenesk
			schumannesk
T.	grotesk	cabarettesk	donquichottesk
		soldatesk
NT.	gigantesk	muzikantesk	dantesk
		regentesk	rembrandtesk
L.	burlesk	carnavalesk	michelangelesk
			michelesk
			pirandellesk
			pantagruelesk
R.	pittoresk	chevaleresk	andresk
	(maureske)		luciferesk
	(humoreske)		pinteresk
	picaresk
D		laudesk	pléiadesk
			hollandesk
Vokaal.			kafkaesk
			ubuësk
			gargantuesk^3
	(arabeske)		caravaggesk^4

1 Tussen haakjes staan de substantieven op -eske. Gecursiveerd zijn drie door Van den Toorn niet vermelde adjectieven die in Van Dale voorkomen. Deze informatie dank ik aan prof. dr. L. Engels, directeur van het Instituut voor Toegepaste Linguistiek van de Universiteit te Leuven. Uit het retrograde woordenboek waarover dit Instituut beschikt blijkt inderdaad dat in Van Dale de volgende woorden op -sk en -eske opgenomen zijn:

-sk:	monegask, arabesk, carnavalesk, pantagruelesk, burlesk, romanesk, faunesk, clownesk, picaresk, chevaleresk, pittoresk, soldatesk, dantesk, gigantesk, grotesk, gargantuesk, odalisk, obelisk, basilisk, tamarisk, asterisk, morisk, kiosk, melkkiosk, krantenkiosk, mollusk, brusk, bruusk.
-eske:	burleske, moreske (N.B. niet maureske), humoreske en groteske (N.B. niet arabeske).

2 In een brief aan Prof. C.B. van Haeringen, die zo vriendelijk was mij dat mee te delen, schrijft Prof. J. Smit (25 nov. 1968) dat hij dat woord aan het Frans ontleend heeft, nl. aan O. Tritnik-Rossettini, die in haar dissertatie (Les influences anciennes et italiennes sur la satire en France au XVIe siècle, Florence, 1958) over ‘la satire bernesque’ spreekt.

3 Niet hetzelfde geval als ubuësk. Hier is inderdaad de -a van Gargantua weggevallen.

4 leenwoord uit het Italiaans.

[p. 41]

Uit deze tabel blijkt een duidelijke voorkeur voor de drie liquidae n, l, r, en voor t. Hierbij moet nog opgemerkt worden dat, met uitzondering van de vrij talrijke voorbeelden met -nt, deze konsonanten bijna altijd door een vokaal voorafgegaan worden (uitzonderingen: burlesk, bernesk en andresk).

Opvallend is bovendien het feit dat geen van de beide konsonanten van het suffix -esk in de lijst voorkomt. Als Van den Toorn gelijk heeft met zijn conclusie dat ‘-esk op weg is een produktief suffix te worden’, dan lijkt de probabiliteit van nieuwvormingen als maerlantesk, vondelesk, vermeeresk, bruegelesk of mondrianesk groter te zijn dan die van eyckesk, goesesk, catsesk, goghesk of boutsesk.

Zo komen we tot de volgende conclusies:

a.	bij nieuwvormingen op -esk kan het einde van het grondwoord sommige wijzigingen ondergaan, volgens de door Van den Toorn geformuleerde regels, waaruit echter de speciale behandeling van -a- en -u- (bl. 326) zou moeten verdwijnen. Kafkaesk kan het behoud van de a te danken hebben aan de onherkenbaarheid van kafkesk, maar ook, zoals wij gezien hebben, aan de minder goed klinkende groep -(f)kesk. Op het grondwoord Goya zou ik in elk geval een afleiding goyesk^1 en niet goyaesk verwachten. Het wegvallen van de beperking voor -a- en -u- heeft het andere voordeel dat het rekening houdt met de mogelijkheid dat ook andere vokalen gehandhaafd worden dan a en u. Ik acht miroësk en zeker grecoësk en daliësk waarschijnlijker dan miresk, grecesk (grekesk) en dalesk.
b.	in de afleidingen moet het grondwoord herkenbaar blijven. Zou dat bij een grondwoord dat op een vokaal uitgaat niet het geval zijn, dan wordt die vokaal gehandhaafd.
c.	het is aannemelijk dat sommige eigennamen wegens hun fonische structuur minder gemakkelijk of helemaal niet voor suffigering met -esk vatbaar zijn. Ook hier kan het behoud van een slot-vokaal de suffigering mogelijk maken.

1 goyesk klinkt ook waarschijnlijker omdat deze vorm afgeleid kan worden van een bestaande (Spaanse) ‘Goyescas’ van Granados.

II. Het tweede punt dat ik hier wil bespreken is de betekeniswaarde van -esk.

M.C. van den Toorn gaat uit van de zin ‘dat is nou echt Jan Jansen’². Van de door het gebruik van een eigennaam hierop lijkende zin ‘dat is nou typisch André’ gaat hij over naar ‘dat is nou typisch andresk’ en concludeert; ‘De categoriale waarde van -esk zou dan ook omschreven mogen worden als de aan het door het grondwoord gedenoteerde toegekende eigenschappen in specifieke mate bezittende of de eigenschappen van het door het grondwoord genoemde begrip of individu op typerende wijze vertonende’. Deze omschrijving kan ik geheel onderschrijven voor typisch... esk, zoals in ‘dat is nou typisch andresk’. Voor de afleiding op -esk alléén zou het misschien beter zijn de gecursiveerde uitdrukkingen weg te laten. Het in specifieke mate bezitten wordt overigens in vier voorbeelden door het bijwoord typisch uitgedrukt: typisch andresk, typisch bernesk, de typisch hoffmanneske figuur en typisch schumannesk.

2 In deze en in de twee volgende zinnetjes evenals in de omschrijving van de categoriale waarde van -esk zijn de cursiveringen van mij.

[p. 42]

Interessant is verder het woord muzikantesk - blijkbaar een van de meest succesvolle nieuwe -esk- woorden - omdat het de pejoratieve connotatie van het grondwoord muzikant verloren heeft. Zou men het ontstaan van dit adjectief niet kunnen verklaren door de onmogelijkheid op musicus een bevredigende afleiding te vormen, terwijl een grondwoord op -nt daar wel geschikt voor is?

Terecht wijst Van den Toorn op de modezucht die bij deze afleidingen voor intellectuelen een belangrijke rol kan spelen. Door die modezucht kan men ook het feit verklaren dat men met een suffix gaat spelen en dat men er een woord mee vormt waarin van de ‘eigenlijke’ betekenis van het suffix niets te bespeuren is en dat is het geval met laudesk als afleiding van (cum)laude in een laudeske promotie.

III. De meeste voorbeelden van M.C. van den Toorn komen uit Noordnederlandse bronnen. Mag het suffix -esk ook in Zuid-Nederland produktief heten?

Ik bespreek eerst de van eigennamen afgeleide woorden en daarna de andere.

Afleidingen op -esk van eigennamen komen ook in de geschriften van Zuidnederlandse auteurs en critici voor. Het is echter de vraag of daar ook woorden gebruikt worden, die niet (zoals caravaggesk, dantesk, donquichotesk,...) tot een soort internationaal gemeengoed geworden zijn, en of men daar ook ongetwijfeld Nederlandse nieuwvormingen kan aantreffen als rembrandtesk, rubenesk en... michelesk.

Is het antwoord op deze vraag ontkennend, en dat lijkt mij het geval te moeten zijn, dan is -esk na eigennamen niet produktief.

Wat de andere formaties betreft, die zijn ofwel ook in Zuid-Nederland sedert lang ingeburgerd, ofwel niet gebruikelijk. Wat Van den Toorn schrijft over burlesk, grotesk, pittoresk, enz. (blz. 322 en 323) geldt ook voor Zuid-Nederland. Ook carnavalesk en faunesk¹ (en misschien soldatesk) zouden een Zuidnederlandse lezer niet vreemd doen opkijken. De andere zijn m.i. ofwel uitgesloten (kolonesk, laudesk, regentesk) ofwel, als ze gebruikt werden, zouden ze ironisch bedoeld zijn². Een sultaneske verschijning suggereert voor mij een zwaarlijvige, potsierlijke figuur en het adjectief muzikantesk doet mij denken aan Gaston met zijn basson (P. van Ostayen, Boere Charleston), wat in de door M.C. van den Toorn geciteerde zinnen zeker niet de bedoeling was!

Brussel

s. de vriendt

1 Carnavalesk zou ik geen Nederlandse nieuwvorming durven te noemen: het is m.i. aan het Frans carnavalesque ontleend dat in alle moderne Franse woordenboeken staat. Faunesk kan ook onder invloed van het Franse woord faunesque ontstaan zijn; faunesque is echter veel jonger dan carnavalesque en wordt alleen door P. Robert (‘Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française’, Paris 1954) vermeld.

2 Ondervraagde Noordnederlandse collega's en vrienden voelden bij een aantal woorden (andresk, laudesk, kolonesk) een min of meer humoristische of quasi-sarkastische bedoeling.