De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 18]

Piet Paaltjens' ‘Des zangers min’

De bijdrage van Dr. W. Drop aan het W.A.P. Smit-nummer van de ‘Nieuwe Taalgids’ heeft heerlijke herinneringen bij mij naar boven gehaald, die mij, meen ik, vergunnen, op de studie van de heer Drop, ‘Piet Paaltjens als parodist’ (blz. 116-127), een aanvulling te geven. Deze aanvulling is tweeledig. Hij betreft in de eerste plaats Goethe's lied van Mignon, in de tweede plaats, en daaruit voorvloeiende, Haverschmidt's vergelijking: Italië-Friesland. Friesland was Haverschmidt's geboorteland, en dat van zijn ouders en grootouders, zoals Italië het eerste was van Mignon. Hij karakteriseert die provincie op een wat schertsende, maar niet ongeschikte manier in een soort climax: klei-aardappelen, veeteelt, trouw aan vorst en mannenwoord, en de vrijerij aldaar, het meisje, waar de zanger (Piet Paaltjens) naar verlangt. Eén trek daarin schijnt evenwel door latere lezers over het hoofd gezien te zijn.

‘Daarheen richtte ik zoo eeuwig graag
Geliefde, 't linkerbeen!’

Dat linker- en daarna het rechterbeen wijzen de weg. Die benen zijn n.l. niet die van een wandelaar, ook niet die van een reiziger te paard of per schuit of per diligence, het zijn de benen van een Schaatsenrijder. Kan men Friesland karakteriseren zonder zijn water, zijn IJlster schaatsen, zijn ijsvermaak? Het water als water deed nog niet mee, voor vermaak; alleen voor de broodwinning en het verkeer; en de geschiedenis van de Elfstedentocht wil ik hier niet nagaan, maar waar laat zich een vrijerij beter aanvangen dan op het ijs?

En het zijn niet alleen die benen, die me de voorstelling ingeven, maar ook de regels:

‘En moet het, dwars door sneeuw en ijs
Naar Friesland's barren grond.’

Friesland is niet in alle seizoenen ‘bar’ te noemen. En dat de zanger ook al op de schaats naar Friesland zou gaan - en zeker als door het ijs de vaarten en rivieren en soms zelfs een deel van de Zuiderzee berijdbaar waren - acht ik niet uitgesloten. Een schaatsenrijder laat overigens de trekschuit en de postkoets - vooral in sneeuw en ijs! - ver achter zich. Het hoeft niet op één dag, en de spoorweg van ‘Holland’ uit, werd pas in 1864, met de spoorbrug over de IJsel, tot Zwolle doorgetrokken.

Ik vraag me dan ook af, of niet ook ‘vorst’ in ‘trouw aan vorst en mannenwoord’ (niet: ‘vorst en vaderland’!) dubbelzinnig verstaan moet worden. Zeker lijkt mij, dat met dat ‘huisje op palen’ het ‘koek en zopie's tentje’ bedoeld is, dat bij geen hardrijderij op schaatsen, geen ijstocht, geen sledevaarten, geen grotere ijsbanen gemist kon worden. De drank moet natuurlijk warm zijn: ‘pons’, en wordt door een of meer heren gepresenteerd, de koek - en ook de anijs- en schocolademelk voor de vrouwen en kinderen! - wordt daarnaast door friese schonen verstrekt, die zich dan graag eens door bevriende of galante schaatsenrijders een glaasje pons laten aanbieden.

En waarom grijpt de zanger ter vergelijking naar Goethe's ‘Mignon’? Gedeeltelijk, lijkt mij inderdaad, om dit te parodiëren, maar niet als gedicht van Goethe. De naam ‘Mina’ klinkt ons anders in de oren dan ‘Mignon’, maar Lessings Minna von Barnhelm was ook een adellijke dame. Misschien begon de zanger zijn opsomming,

[p. 19]

om bij zijn toehoorders een grimlach op te wekken, maar er speelde heimwee doorheen: de snik was er ook. Evenals bij Mignon, met haar vroege herinneringen aan Italië. Niet dat Haverschmidt, - zelf belezen genoeg -, bij zijn gehoor of lezers, de kennis van Goethe's ‘Wilhelm Meister's Lehrjahre’ veronderstellen moest. Wèl de kennis van ‘Mignon’, het lied van 1772, door meer dan één componist op muziek gezet. Ik heb het zelf gezongen met de hartstochtelijke melodie van Beethoven, en de toch ook bekoorlijke van Fr. H. Himmel. Deze laatste was dan wel geen groot componist, maar zijn ‘Mignon’ werd, - met andere liederen van zijn hand - opgenomen in de bekende ‘Lieder Schatz’, een ongedateerde verzameling, die, een halve eeuw of langer, aan de lopende band herdrukt werd, voor de huiskamers, ook in Friesland. ‘Mignon’ was in die versie zeker even bekend als Goethe's ‘Freudvoll und leidvoll’, Klärchen's lied uit ‘Egmom’, met de muziek van J. Fr. Reichardt. Ook dat staat in mijn exemplaar van de ‘Lieder Schatz’, een druk van ongeveer 1875, waarop ik al eens eerder gelegenheid had in de N.T. te wijzen, in verband met Van Deyssels ‘Ik ben in eenzaamheid niet meer alleen’, en ‘Einsam bin ich nicht alleine’ van Pius Alexander Wolff, door C.M. von Weber getoonzet.

En om nu ook nog voor ‘Mignon’ in Nederland naar de beeldende kunsten te verwijzen: in het Dordts museum bevindt zich een schilderij van Ary Scheffer, van 1843, dat deze aandoenlijke figuur ten voeten uit voorstelt. Wij moeten ons Piet Paaltjens, ‘de zanger’, als voordrager-zanger voor de geest halen. Hij geeft met die strofen van ‘Mignon’ de sfeer, het ritme, en voor wie het zingen wil, de melodie van zijn lied aan, schertsend. Dat Haverschmidt in de almanak-druk beide keren ‘dit mijn been’ zegt, en dit later verbetert in ‘'t linkerbeen’ en ‘'t rechterbeen’, duidt erop, dat hij bij de voordracht de aanvangsbeweging van een schaatsenrijder maakte. Voor de officiële druk voldeed ‘dit mijn been’, bij herhaling, niet.

De ondertitel van mijn druk van de ‘Lieder Schatz’ luidt: ‘Eine Auswahl der beliebtesten Volks-, Vaterlands-, SOLDATEN-, JAGER-, STUDENTEN- und Liebeslieder, für eine Singstimme mit Pianoforte-Begleitung Leipzig-Berlin-C.F. Peters, Band I.’ Ik heb een bewijs, dat dit ex. niet ouder is dan van 1872, maar er staat maar één melodie in van 1852, eén van 1842; alle overige zijn van vroeger. Ik geloof uit deze gegevens te mogen opmaken, dat de eerste druk kort na 1852 ontstaan moet zijn; en de mijne, die aan mijn tante Van Eeden-Van Vloten als meisje heeft toebehoord, van ongeveer 1875 zal dateren. Dat de student Haverschmidt en zijn lezers de bundel - of een soortgelijke, ‘Des Knaben Wunderhorn’ bv.? - niet zouden gekend hebben, is niet aan te nemen. Mij was het erom te doen, de ijspret in Friesland zijn toekomende plaats te geven, en op de algemene bekendheid van het Mignon-lied te wijzen.

mea nijland-verwey

Naschrift

Over bovenstaande bijdrage mocht ik een plezierige correspondentie voeren met mevrouw Nijland. De oplossing voor ‘het huisje, op palen rust zijn dak’ als een koek-enzopie-tentje vind ik op zichzelf bijzonder vernuftig en ook aantrekkelijk. Toch geloof ik niet dat dit de juiste oplossing is. Dat men ‘dwars door sneeuw en ijs’ van

[p. 20]

Leiden naar Friesland zou kunnen schaatsen is een zo grote hyperbool, dat ik mevrouw Nijland niet kan bijvallen. En toch is haar hele interpretatie vastgeknoopt aan de uitlegging van het been-richten als schaatsen.

Ook de crux van het bieden van smakelijk gebak en het vragen van een glaasje pons lijkt me in haar uitleg niet opgelost; en juist deze crux was voor mij het uitgangspunt van mijn hele onderzoek. Dat de koekverkoopstertjes hun mannelijke klant aanzien en een glaasje pons vragen, blijf ik onwaarschijnlijk vinden. Bovendien zie ik dan het verband niet meer met de weggesnelde schone. Die kan ik wel geprojecteerd zien in een jounpizelje-scène, maar niet in de functie van koekverkoopstertje.

Net als mevrouw Nijland (zie mijn artikel, pag, 122) geloof ik niet, dat er sprake is van een parodie, die gericht is tégen Goethes Mignon; dit lied wordt gebruikt voor een goedmoedige aanval op ándere zaken. Dat Mignon intussen wel degelijk geparodieerd is, lijkt me zonder meer duidelijk: alleen al de inzet is in dit opzicht overtuigend genoeg.

Of Haverschmidt bij zijn lezers - dat waren zijn medestudenten van 1859 - kennis van de Wilhelm Meister kon veronderstellen, is niet zo makkelijk uit te maken. Intussen verwijst hij in het handschrift uitdrukkelijk naar de roman (zie mijn art. pag. 121, noot 4) en niet naar een van de bekende liederen op Goethes tekst. Ik dacht dat dit mijn ‘sleutel’-interpretatie versterkt.

Overigens zijn de opmerkingen van mevrouw Nijland over de bekendheid van Mignon een waardevolle aanvulling, die ook een en ander kan verklaren over de uitwerking van de parodie. Men kan deze - als ik tenminste gelijk heb - verkeerd hebben opgevat, omdat men Mignon weliswaar door en door kende, maar alleen als ‘zelfstandig’ lied. Men kende de oorspronkelijke context niet meer, wist niet eens dat deze bestònd.

Tenslotte moge ik nog eens uitdrukkelijk mijn dank uitspreken voor de reactie van mevrouw Nijland. Het is bijzonder plezierig te merken, dat je artikel dingen aan de orde stelt, die ook bij anderen leven.

w. drop