De Nieuwe Taalgids. Jaargang 58

[p. 374]

De zgn. parenthetische bepaling

In een opstel over Gossaert, Baudelaire, Swinburne in dit tijdschrift (jrg. 57, 1964, p. 365 vlg.) besprak Bert Roels o.m. de bij ons vooral uit Gossaerts poëzie bekende, maar ook bij Boutens vaak voorkomende zgn. parenthetische bepaling. Hij wees erop dat een systematisch onderzoek van de poëzie en het proza der Tachtigers en hun adepten aan het licht zou brengen, dat deze stijlfiguur daar tamelijk frequent is. Is ze niet typisch voor de impressionistische stijl, vroeg hij zich af.
Bij het lezen van dit opstel herinnerde ik me dat wijlen drs. N.J. Schuurmans (Broeder Dominicus) in zijn Nijmeegse kandidaatsscriptie Gossaerts verzen als taalkundige experimenten zowel de grammatische als stilistische relatie in de zgn. parenthetische bepaling ter sprake had gebracht.
Ik laat zijn beschouwing hieronder volgen. Als een eerste poging om tot juister begrip van de bedoelde constructie te komen verdient zij, dunkt me, de aandacht van de vakgenoten. Zij moge bij hen ook de herinnering aan deze voortreffelijke neerlandicus levend houden.
k. meeuwesse

... Tenslotte wijs ik nog op een zinsdeel dat Gossaert ook heel vaak naar voren plaatst, maar waarbij men weifelt als men er een naam aan wil geven, omdat het, zowel grammatisch als stilistisch, een amphibisch karakter heeft.

Grammatisch heeft het veel van het praedicatief attribuut, maar ook wel iets van de bijstelling; stilistisch houdt het 't midden tussen de vergelijking en de rechtstreekse metafoor. Bijv. (citaten naar de zesde druk van Experimenten):

... boven 't driftig weemlen

Der waatren, door den glans der rosse maan verguld,

Zijn, een metalen dom, de onmetelijke heemlen

Met 't koperen geklank van zijn bazuin vervuld!

(ii, DE WESTEWIND, str. 1)

En ziet, hoe over 't vlek, in hemelen matguldig,

Rijst, bode van de rust, de ivoren voorjaarsmaan.

(ix, DE BOULEVARDIER, str. 7)

Hij bukt, en over 't hoofd stroopt hij, een' witten hogel,

Zijn wapperende hemd ...

(xxxv, DE BADER, str. 2)

En langs zich, zwart fantoom, ziet hij den stoet verdwijnen

In 't melken licht der maan ...

(xvi, DE STERVENDE PELGRIM, str. 4)

Men kan moeilijk zeggen dat zwart fantoom uitsluitend verband houdt met den stoet; een' witten hogel alleen maar met zijn wapperende hemd.

Wel slaan ze daar in de eerste plaats op. Maar dat hemd is alleen maar een witte hogel, terwijl de bader het over 't hoofd stroopt; de stoet is alleen maar een zwart fantoom in de omstandigheden waaronder de pelgrim die ziet verdwijnen, in de omstandigheden dus die door het gezegde vermeld worden.

Heel duidelijk blijkt dat ook in:

[p. 375]

 

Toen brak uit tot open oproer

 

bloeds geheime muiterij,

 

En, een storm van stomme lippen,

 

roekeloos van razernij,

 

Slingrend in 't gelaat der stilte,

 

't onverschillig luchtgewelf,

 

Alle euvel, alle dwaling,

 

alle walging van mijzelf,

 

Staand ter balie van de branding,

 

bracht ik bitter klacht op klacht,

 

Open tegen mij getuigend

 

voor den rechterstoel der nacht!

 

(xxxii, MEDIA NOCTE, str. 15 t/m 17)

Zo roepen ook onderwerp en gezegde samen het beeld: bode van de rust op voor de maan en het beeld metalen dom voor de hemelen.

Daarom lijkt het mij beter deze grammatische relatie aan te duiden met de naam praedicatief attribuut, zoals Overdiep doet (Stil. Gramm., Zwolle 1937, p. 530, par. 335), dan met de naam bijstelling, die men vindt bij Kramer, Inleiding tot de stilistische interpretatie van literaire kunst, Groningen, Batavia 1947, p. 80.

De term asyndetische vergelijking, die Kramer bezigt voor de stilistische verhouding in dergelijke constructies, moet hem zelf nauwelijks bevallen, want in de volgende zin zegt hij: ‘Hier is geen vergelijken meer, maar identificering’ (id., p. 97) Misschien zou de term metaforoïde dienst kunnen doen. Die doet wel erg scheikundig aan, maar blijft in elk geval dichter in de buurt van de metafoor.

Overigens wordt de besproken grammatische verhouding niet altijd gedekt door de stilistische verhouding: beeld - werkelijkheid, zoals blijkt uit de volgende voorbeelden:

... En terstond, van de uiterste gestaden,

Begroet mij, een geloei dat de enge kreeken int,

Uw zengende ademtocht met vlijmscherp zand beladen ...

(ii, DE WESTEWIND, str. 5)

... 't oor in 't zand geleend,

Hoort hij, een dof gerucht, der keemlen draf verdwijnen ...

(xvi, DE STERVENDE PELGRIM, str. 4)

Een studie als deze legt uit haar aard de nadruk op de technische zijde van het dichten. Het zou echter onjuist zijn daarbij geen oog te hebben voor de psychische factoren die mede de taalkundige vorm bepalen.

Daarom is het nuttig er even op te wijzen, dat het naar voren schuiven van bepaalde zinsdelen, zeker niet in alle gevallen, uitsluitend als een technische kunstgreep mag worden gezien. Een eigenschap of de subjectieve verschijningsvorm van de objectieve werkelijkheid kan de dichter sterker treffen dan die werkelijkheid zelf en zich daardoor ook in de uiting naar voren dringen. Invloed van het verachte impressionisme zal daar bij Gossaert toch niet geheel vreemd aan zijn geweest.

n.j. schuurmans†