De Nieuwe Taalgids. Jaargang 58

[p. 376]

De Elckerlijc en Willem van Hildegaersberch II

In het eerste deel van dit artikel toonden we aan, dat de Elckerlijc in gedachten en molieven geheel overeenkomt met het werk van Willem van Hildegaersberch. In dit tweede deel schenken we aandacht aan de overeenkomsten in woordkeuze. Wat de Elckerlijc betreft gaan we weer uit van de uitgave van H.J.E. Endepols¹ en de verzen van Van Hildegaersberch worden geciteerd naar de uitgave van W. Bisschop en E. Verwijs².

1. Elck. vs. 6-7:

Opten aertschen scat sijn si versot.
dien hebben si voer gode vercoren

Vgl.: Opt voersien³

Die der werlt minnen zeer,
Si volghen luttel wiser leer;
Si minnen die werlt wel voer God,
Want si doen der werlt ghebod.

2. Elck. vs. 10-12:

Och hovaerdie, ghiericheyt ende nijt
Metten .vii. doetsonden vermoghen,
Hoe sidi ter werelt nu voert ghetoghe!

Vgl.: Vander hontsschede⁴

So sietmen nu tot deser tijt
Hoveerde, ghiericheit ende nijt
Soe veel ghemenghet onder die lude.

3. Elck. vs. 16-17:

Dye .vii. duechden, dye machtig waren,
Sijn alle verdreven ende verjaecht,

Vgl.: Vanden droem⁵

Ghestadicheit is oec verjaecht
ende verdreven mit ghewout.

4. Elck. vs. 19-20:

Elckerlijc leeft nu buyten sorghen.
Nochtan en weten si ghenen morghen.

Vgl.: Opt voersien⁶

1 H.J.E. Endepols, Een spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 6e herz. druk, Groningen 1955.

2 W. Bisschop en E. Verwijs, Gedichten van Willem van Hildegaersberch, 's-Gravenhage 1870.

3 cxviii, vs. 19-22.

4 xlii, vs. 79-81.

5 xcvi, vs. 112-113.

6 cxviii, vs. 125-126.

[p. 377]

 

Doch staetet in groten zorghen,

 

Want wy en hebben ghenen morghen.

5. Elck. vs. 21-22

Ick sie wel, hoe ic tvolc meer spare,
Hoet meer arghert van jare te jare.

Vgl.: Rijmspreuk¹

Wat doet die werlt van jaer tot jaer?
Si boset ende arghet, des nemet waer.

6. Elck. vs. 26

Want liet ic dye werelt dus langhe staen

Vgl. Vanden waghen²

Wantic bins in groten vaer,
Selt aldus yet langhe staen
Dat sijs sullen wraek ontfaen
Van Hem, die alles dincs is vroet.

en: Van sterven³

In anxt, in troest, in goeden waen
Soe heeft die werlt langhe ghestaen,

en: Vanden droem⁴

Salt aldus yet langhe staen,
Soe bliven wy ewelic verloren;

7. Elck. vs. 28

Tvolk souden werden argher dan beesten

Vgl.: Van den x gheboeden⁵

Nu wort die mens meer ontweget
Dan wilde dier of ander beest;

8. Elck. vs. 35-36:

Omdat ic hoepte, dat si bi desen
Mijnder eewigher glorien ghebrukich souden wesen,

Vgl.: Vanden zekeren hope⁶

Mar altoes vruechde soe lanc soe meer
Te bruken in des hemels zael.

1 Rijmspreuk 111, blz. 256.

2 xvii, vs. 8-11.

3 xxxi, vs. 47-48.

4 xcvi, vs. 188-189.

5 iv, vs. 50-51.

6 lxxix, vs. 404-405.

[p. 378]

9. Elck. vs. 46 en 99:

Waer sidi mijn doot, die niemant en spaert?
Ick ben die doot, die niemant en spaert,

Vgl.: Vanden avontmaal¹

Als hi comt mitten witten cleide,
Soe mach elcman sijn vervaert,
Die en ghevet vrede noch gheleide:
Tis die doot, die nyemant en spaert,

10. Elck. vs. 58-59:

Oeck sal ic rasschelijc sonder cesseren
Tot elckerlijc gaen: hi leeft so beestelic

Vgl.: Van den testament²

Mer die beestelike leven
Dien wort beestelijc loen gegeven:

11. Elck. vs. 69-70:

Elckerlijc, waer sidi op weghe
Dus moey? hebdt al gods vergheten?

Vgl.: Vanden figure vanden mensche³

Want veel te leven in overvloede
Daer machmen Goods wel bi vergheten.

12. Elck. vs. 80-81 en vs. 115:

Rekenninghe wilt hi van u ontfaen,
sonder eenich verdrach
Oec en gheve ic uutstel noch verdrach

Vgl.: Van rechtighen rechters⁴

Want ghi moet sterven ende varen,
Ende des en wert u gheen verdrach.

13. Elck. vs. 96-97 en vs. 146-149:

Daer op ben ic nu al qualic versien
Rekeninghe te doen voer gode bloot.

Hoe sidi aldus onvroet,
Elckerlijc, daer ghi hebt vijf sinnen,
Dat ghi soe onsuver sijt van sinnen,
Ende ic so haestelijc come onversien?

1 xcv, vs. 213-216.

2 i, vs. 139-140.

3 xc, vs. 92-93.

4 lxii, vs. 177-178.

[p. 379]

Vgl.: Vanden doemsdaghe ende van sterven¹

Soe comt die doot mit groter haes
Onvoersien, het is hoer aert,

en: Van die achte salicheiden²

Want onvoersien soe comt den dach,
Dat wy der doot moeten verbeyden,
Die ons haestelic doet scheiden
Beyde van goet ende oec van magen.

14. Elck. vs. 106:

Op dat ic behouden mach mijn leven.

Vgl.: Dit is van ere³

Op dat sy behouden moghen tleven,

15. Elck. vs. 109-111:

Ick en aensie goet, schat noch have.
Paeus, hertoghe, coninc noch grave
En spare ic niet nae gods ghebieden.

Vgl.: Vanden corencopers⁴

Want noch sal comen onvoersien
Die bitter doot al onghespaert,
Ende daer nae toordeel ende tzwaert,
Daer nyemant voer en mach verdingen,
Sijn sy keyser off coninghen,
Hertoghen, graven off prelaten:
Nyemant en comt daer schat te baten;

16. Elck. vs. 112-113:

Waer ic met schatte te verleeden,
Ick creghe wel alder werelt goet.

Vgl.: Vanden coninc van Poertegael⁵

Mochtmen mitten ghelde copen
Tleven ende der doot ontlopen,
Wye souds den schalken dan veronnen,
Dat sy schat mit onrecht wonnen?

17. Elck. vs. 128:

U en mach baten smeken oft kermen,

1 xxi, vs. 218-219

2 lxiv, vs. 38-41.

3 viii, vs. 115.

4 lvii, vs. 6-12.

5 vii, vs. 111-114.

[p. 380]

Vgl.: Vanden doemsdaghe ende van sterven¹

Die doot en acht op nyemants karmen,

18. Elck. vs. 140-141:

Spoet u, want god, die alle gronde
doersiet met sinen godliken oghen,

Vgl.: Vanden vier cussen²

Si en moghen Gode verschalken niet,
Hi is die alle dinghe ziet.
Consciencie ende der herten gront
Dat is hem alle gader cont:

19. Elck. vs. 165:

Nu ic doen moet deze langhe vaert,

Vgl.: Vanden testament³

Want si (die doot) rijc noch arm en spaert.
Dan trecken si op die langhe vaert,

20. Elck. vs. 213:

Ghi spreect als een gheselle.

Vgl: Vander wankelre brugghen⁴

‘Joncfrou, ghi spreket als die domme,

21. Elck. vs. 283-285:

Waer wil ic nu troost soéckende wesen?
Ic weet wel, aen mijn vrient ende maghe,
dien wil ic minen noot gaen claghen.

Vgl.: Van enen cruut ende hiet selve⁵

Inder noot soe machmen kiesen
Alre best een trouwen vrient.
Wye dan des anders beste mient,
Die troesten gairne in sijn doghen.

en: Vanden droem⁶

Want noot selmen vrienden claghen,
Dat comt by dien, si helpent draghen.’

22. Elck. vs. 311:

den tijt, gheleent ende niet ghegheven.

1 xxi, vs. 236.

2 cix, vs. 213-216.

3 i, vs. 159-160.

4 xxiii, vs. 36.

5 xii, vs. 184-187.

6 xcvi, vs. 245-246.

[p. 381]

Vgl.: Vanden goeden ridder¹

Hoe menich jair, hoe menighen dach
Dat wij hier mit vroechden leven,
Tis al ghelient ende niet ghegheven
Als verganclike dinck.

23. Elck. vs. 372-373:

Oec moet ic, dat is mij tswaerste gelach
Rekeninghe doen voerden oversten heere.

Vgl.: Vanden x gheboeden²

Al can die waert langhe borghen,
Int leste moetmen tghelach betalen.

24. Elck. vs. 399-400.

Dat es een eewighe verdomenis voer u:
Mijn minne es contrarye des hemels staten.

Vgl.: Vander liever tijt³

Daertsche goet is seer contraer
Jeghen trijcke hier boven claer.

25. Elck. vs. 401-402:

Maer haddi mi (ghemint) bi maten
Ende van mi ghedeylt den armen,

Vgl.: Vander avontuer⁴

Hebdi rijcheit of jolijt,
Deelt den armen onghespaert.

26. Elck. vs. 406-407:

Swijcht! ic en bin mer u gheleent
van gode; claer alst is voer oghen.

Vgl.: Vander rijcken vrecken⁵

Wy en hebben gheen seker tijt,
Dit aertsche goet is al gheleent.
Tis groot wonder wat ghi meent,
Ghi donct my zeker buten vroede,
Dat ghi mit gheleenden goede
Verdient die ewighe duusterheit.

en: Twisschen wil ende die waerheit⁶

1 xxii, vs. 10-13.

2 iv, vs. 324-325.

3 liv, vs. 45-46

4 lxxxvii, vs. 223-224.

5 xliii, vs. 72-77.

6 cxii, vs. 51-58.

[p. 382]

 

Die onrecht doen om aertsch ghewin,

 

Daer is een cranck behaghen in,

 

Want ghene tijt en stater toe,

 

Hoeneer ment laten sal of hoe,

 

Ende ymmer en machmens niet behouden.

 

Selt dan eyghen sijn ghescouden?

 

Tdonct mi al gheleent goet,

 

Dat men van node rumen moet.

27. Elck. vs. 435:

Ten eynde vandic als ghedwas.

Vgl.: Van vii punten die wy voer oghen hebben soude¹

Tis al niet, tis een gedwas,

28. Elck. vs. 449

Wil ic? neen ick, ick sal nochtans.

Vgl.: Van twifel²

‘Wil ic, mach ic, ende ic dat can,
Sonder twifel doe ict dan’,

29. Elck. vs. 544:

Al sijn dese knopen strenghe ende hardt.

Vgl.: Dit is van ere³

Want men gheselden soe langhe
Mit harden slaghen ende stranghe,
Dat hi nauwe tlijff ontdroech.

30. Elck. vs. 550-551:

O wech der waerheyt! o godlic wesen,
Die nederquam uut sijns vaders schoot

Vgl.: Een ewangelie⁴

Doe God van boven nederquam
Alhier uut sijns vaders schoot,

31. Elck. vs. 561-562:

Spiegel der vruecht, daert al aen staet,
Wiens licht hemel ende aerde bestaet,

Vgl.: Vanden figure vanden mensche⁵

1 vi, vs. 16.

2 xlvi, vs. 179-180.

3 viii, vs. 131-133.

4 lxxxix, vs. 1-2.

5 xc, vs. 141-143.

[p. 383]

 

Sulc heeft sinen wil ghesaet

 

Te dienen hem daert al an staet,

 

Dat hemel ende aerde besloten heeft.

32. Elck. vs. 563:

Hoort mijn roepen, al yst te spade

Vgl.: Hoe die joecht overgaet¹

Honeer die mensche so langhe dwaelt,
Dattie nacht te hande gaet,
Soe valt die rekeninghe laet
Ende goede betalinghe al te spade.

33. Elck. vs. 624:

Om dat god dit cleet heeft so weert,

Vgl.: Hoemen tende sal kennen voer tbeghin²

Hi en heeftse weder liefnochte waert.

34. Elck. vs. 706-709:

Want elc priester can maken claer
Met vijf woerden opten outaer
Inder missen, des zijt vroet,
Gods lichaem, warachtlich vleesch ende bloet

Vgl.: Van drien bloemen³

Lijnwaet moet ter missen sijn,
Selmen maken tsacrament,
Dat elc priester wort bekent
Inder missen voerden outaer;
Daer boert hi al openbair
Goods vleysch ende sijn bloet,

35. Elck. vs. 711:

Die priester bint ende ontbint alle banden

Vgl.: Vanden sloetel⁴

Want God die had hem (Petrus) al bevolen,
Ghelove, sloetel, macht der stolen,
Binden ende tontbinden mede.

36. Elck. vs. 726-729:

Hier om dat sinte peter lijdt,
dat si alle zijn vermaledijt,
die god copen oft vercopen
Ende daer af ghelt nemen met hoopen.

1 cviii, vs. 160-163.

2 cxvii, vs. 86.

3 xvi, vs. 18-23.

4 lxxxi, vs. 153-155.

[p. 384]

Vgl.: Vander heiligher kercken¹

Die vierde draet is Symonye,
Daer Lucifer ende sijn pertye
Harde lief an hadde ghedaen.
By desen draet suldi verstaen,
Dat si gheestelic guet vercopen,
Dair die armen off souden hopen;

37. Elck. vs. 735:

Ic hope, of god wil, dat niemant en doet.

Vgl.: Vander liever tijt²

Ic hoop dat nyemant des en doet
Die kersten doopsel heeft ontfaen.

38. Elck. vs. 736-737:

Daerom, laet ons die priesters eeren
Ende volghen altijt haer leeren.

Vgl.: Vander heiligher kercken³

Mer ic wilt hier mede laten bliven,
Ende raden ons arme ketyven,
Dat wy emmer voerwert meer
Altoes volghen spriesters leer;

39. Elck. vs. 765-767:

Sal ic mijn pelgrimagie betalen,
Soe moet ic hier binnen dalen
In desen put ende werden aerde.

Vgl.: Vander liever tijt⁴

Wanttie natuer trecket neder.
Wy moeten al ter aerden weder,
Wat vander aerden comen es;

40. Elck. vs. 810:

Bi sinte loy,

Vgl.: Van ghilden⁵

Sinte Nicolaes, sinte Loy,

41. Elck. vs. 837:

Neemt(er) exempel aen, diet hoort ende siet

1 lviii, vs. 137-142.

2 liv. vs. 130-131.

3 lviii, vs. 193-196.

4 liv, vs. 51-53.

5 lxi, vs. 119.

[p. 385]

Vgl.: Van rechters¹

Elcman hoede hem voerden slach.
Ende neem exempel an dit ghedicht,
Wil hi comen voer dat licht,
Daer alle dinc is onverborghen.

42. Elck. vs. 840:

Alle aertsche dinghen zijn al niet.

Vgl.: Vanden goeden ridder²

Naem ons God niet in sijn hoede,
Soe waer al onse dinghen niet.

Ook in de titels van een aantal gedichten wijst de woordkeus op nauwe verwantschap met de Elckerlijc: Vanden Spiegel, Van sterven, Vanden doemsdaghe ende van sterven, Dit is van scheiden, Vander rekeninghe, Vander bedevaert, Vander wrake Goeds, Dit is vander ghiericheit, Van hoveerde, Vanden testament.

1 lxxxvi, vs. 106-109.

2 xxii, vs. 36-37.

Resumerend:

Bij de vergelijking van de Elckerlijc met de gedichten van Willem van Hildegaersberch is gebleken:

1^o. dat alle gedachten en motieven uit de Elckerlijc ook aanwezig zijn in het dichtwerk van genoemde sprookspreker;

2^o. dat de Elckerlijc in minstens 150 verzen (dat is ruim een zesde van het hele werk!!) in woordkeus frappante overeenkomsten vertoont met verzen van Willem van Hildegaersberch.

Zonder overdrijving kunnen we zeggen: wat we bij Willem van Hildegaersberch in (meestal slechte) dichtvorm aantreffen, treffen we in de Elckerlijc aan in (voortreffelijke) toneelvorm.

Hieruit kunnen we m.i. de volgende conclusies trekken:

a. De Elckerlijc is beslist niet door een groot theoloog geschreven. Willem van Hildegaersberch, met wiens werk de Elckerlijc meer overeenkomsten vertoont dan met welk ander middeleeuws werk ook, kende zelfs geen Latijn. Hij zegt daarover in het gedicht

Van Dominus³

Al heb ic menich dinc ghevonden,
Dat int Latijn bescreven staet,
Daer toe moet ic nemen raet
Mit clercken, diet mi duuttschen voert.

Bij een zo grote overeenkomst in gedachten, motieven en vooral in woordkeus als hierboven is aangetoond tussen het werk van deze sprooksspreker en de Elckerlijc,

3 xxxiii vs. 14-17.

[p. 386]

zou het onlogisch zijn als schrijver van de Elckerlijc een groot theoloog te veronderstellen¹.

b. Op grond van het feit, dat de ons overgeleverde drukken van de Elckerlijc dateren van ± 1495, 1501 en 1525, neemt men algemeen aan, dat dit werk in het laatste kwart van de 15e eeuw geschreven is. Gezien echter deze overeenkomsten met het werk van Willem van Hildegaersberch, die optrad in de tweede helft van de 14e eeuw en het eerste decennium van de 15e eeuw, lijkt het me waarschijnlijk, dat de Elckerlijc vroeger geschreven is².

c. De dichter van de Elckerlijc heeft niet alleen de algemeen gangbare motieven en gedachten aangegrepen, maar hij heeft zich ook bediend van de algemeen gangbare taal, van ingeburgerde uitdrukkingen, van gemeenplaatsen. Kennelijk was hij geen oorspronkelijk denker noch een scheppend woordkunstenaar, maar wel een begaafd dramaturg, die in een grootse visie al het motieven-, gedachten- en uitdrukkingsmateriaal van zijn tijd aangreep om er een indrukwekkend toneelstuk van te maken, dat nog steeds, na eeuwen, de toeschouwer aanspreekt.

Tenslotte een opmerking in het algemeen. Onlangs heeft Dr. J.B. Drewes bij een nieuwe uitgave van rederijkersteksten de opmerking gemaakt, dat de literaire allegorie van de christelijke middeleeuwen niet voldoende bestudeerd en begrepen kan worden, als haar samenhang met de theologische allegorie niet wordt onderkend en bestudeerd³. Om tot een juiste waardering van de allegorie te komen acht hij in de eerste plaats een nauwgezette studie nodig van samenhangende teksten, waarvan hij noemt het werk van Cornelis Everaert, de refreinenbundels van Van Styevoort, Van Doesborch, De Bruyne, enz.

Nu we weten, dat de Elckerlijc niet alleen overeenkomt met rederijkersteksten, maar ook bijzonder veel overeenkomsten vertoont met dichtwerk uit de veertiende

1 Het lijkt me ook niet nodig te denken aan invloed van middeleeuwse mystici op de schrijver van de Elckerlijc, zoals G. Kazemier voorstelt (in: Elckerlijc, het Dal sonder Wederkeeren en de mystiek, N.Tg. 36 (1940), blz. 87 e.v. en blz. 116 e.v.).

2 Dit lijkt me niet in strijd met wat objectief van de Elckerlijc vaststaat:

a.

Ischyrius schrijft in zijn Latijnse vertaling de Elckerlijc toe aan een zekere Petrus Diesthemius.

b.

Op grond van de verschillen tussen de drie ons bekende drukken en het door L. Willems uitgegeven handschrift (Elckerlijc-Studën, 's-Gravenhage 1934), staat vast, dat er minstens twee oudere redacties moeten hebben bestaan. (Vgl. J.van Mierlo, Elckerlijc, Nieuwe Bijdragen met ge-emendeerde uitgave, Antwerpen 1949, Hoofdstuk i.)

c.

Echte rederijkerselementen komen in de taal, de zins- en versbouw van de Elckerlijc weinig voor; minder bijvoorbeeld dan in Die eerste Bliscap van Maria, die voor het eerst werd opgevoerd in 1447.

In een volgend artikel hoop ik nader op de datering in te gaan.

3 In: Het Antwerpse landjuweel van 1561, Levende Talen 1964, blz. 681-691. Een bespreking van de uitgave Het Antwerpse landjuweel van 1561. Een keuze uit de vertoonde stukken, ingeleid en toegelicht door Dr. C. Kruyskamp, Amsterdam, 1962.

[p. 387]

eeuw¹, lijkt het me gewenst en noodzakelijk in dit onderzoek ook de werken van Jan van Boendale, Jan Praet, Jan van Hulst, Jan de Weert, Augustijnken van Dordt, Willem van Hildegaersberch en anderen te betrekken.

Hardenberg

r. vos

1 Zie hiervoor ook de artikelen, die binnenkort worden gepubliceerd: De leeftijd van Elckerlijc; Is Petrus Dorlandus de auteur van de Elckerlijc?; Over de betekenis van enkele allegorische figuren in de Elckerlijc; Gemeenplaatsen rondom de priester in de Elckerlijc, bij Jan van Boendale, Anthonis de Roovere en Cornelis Everaert.