De Nieuwe Taalgids. Jaargang 58

Dichterling

Aan het slot van een stukje getiteld: Knuvelder's Dichterlingen (NTg 57, 164) schrijft de heer P.E.L. Verkuyl: ‘Het komt me voor dat Knuvelder's dichterling daarom een uniek (merkwaardig en eenzaam) neologisme is’. En eerder: ‘In deze peioratieve betekenis moet dichterling, een de-substantivum, een neologisme genoemd worden, inzoverre die peioratieve kleur totnogtoe alleen bij (jonge) de-adjectiva geconstateerd is’.

Ik meen echter dat de schrijver ten onrechtenagelaten heeft een andere mogelijkheid te verkennen, die aan de beurt zou zijn gekomen als hij de vraag gesteld had, of wij de oorsprong van het woord wel moeten zoeken in de nederlandse taalgeschiedenis. Met duidelijke pejoratieve kleur gebruikte het de duitse dichter Chr. D. Grabbe (1801-36) in een brief aan Ludwig Tieck: ‘Ich fordere Sie auf, mich öffentlich für einen frechen, erbärmlichen Dichterling zu erklären, wenn Sie mein Trauerspiel (bedoeld was het drama Herzog Theodor von Gothland) den Produkten der gewöhnlichen heutigen Dichter ähnlich finden’ (aangehaald bij Biese, D. Lit. gesch. iii, 1919, 27). Dat wij bij ndl. dichterling veeleer aan een ontlening uit het Duits dan aan een neologisme moeten denken, wordt te meer waarschijnlijk, als wij bevinden dat in Weigand-Hirt's Deutsches Wörterbuch (ik raadpleeg de uitg. van 1909) de herkomst van hd. Dichterling naar man en tijd wordt bepaald: ‘von Christian Wernicke 1697 gebildet’. Aldus ook nog in Paul⁵-Betz, D. Wtb., onder verwijzing naar Dt. Nat. Lit. 39,575,5.

Toen hét Deutsches Wörterbuch aan het woord toe was (1860), gaf het de volgende omschrijving: ‘ein dichter von schwachem geist, poëta misellus’, en noteerde dat Frisch (midden 18e eeuw) het woord nog niet kende: ‘es scheint erst in der zweiten hälfte des vorigen jahrhunderts aufgekommen zu sein’; er volgden citaten uit Wieland, Goethe, Jean Paul en Rückert.

Evenwel, in het begin van onze eeuw, 1902-1903, verschenen in Kluge's Zs. f.d. Wortforschung, dl. 2 en 4, een tweetal artikelen, resp. van de hand van C. Müller en

[p. 329]

Ch. G. Davis, die in dit verband van belang zijn, vooral hierom dat zij in een brede opzet de formatie van substantieven op -ling behandelden. Het werd daar duidelijk dat een woord als hd. Dichterling gesitueerd moet worden in een bepaalde stroming, die met wisselende kracht zich reeds sedert de 16e eeuw in de duitse taalgeschiedenis doet gelden, en die in bepaalde perioden tot een ware woekergroei van pejoratieve -ling-formaties geleid heeft. Wij lezen daar o.m.: ‘Besonders zu erwähnen sind die Ableitungen von Nominibus agentis wie Schwärmerling, Schreiberling, Jägerling, Dichterling, Richterling, Leserling usw., wo die Derivata gleichfalls Nomina agentis derselben Art sind, aber im schlechten Sinne’ (Davis, 163). En verder: ‘Wie oben bemerkt scheint das Wort Dichterling zuerst von Wernicke in den Epigrammen von 1697 gebraucht zu sein. Es ist aber nicht das erste Beispiel, wo ein Nomen agentis durch die Anfügung der Silbe -ling einen geringschätzenden Nebenbegriff erhält. Denn schon Luther braucht Schreiberling und Schwärmerling ...’ (id., 175).

Bij vergelijking van de beide gevallen die uit de genoemde epigrammen (Wernicke noemt ze Überschriffte) worden aangewezen - waaraan kan worden toegevoegd uit An den Leser: ‘... alle Dichterlinge die in dergleichen Redens-Ahrten verliebet sind ...’ - lijkt de plaats die voorkomt in Eitle Hoffnung (bl. 265-6 in de uitg. van H. Pechel, 1909) het minst overtuigend, wat de pejoratieve kleur betreft. Er is daar sprake van een zekere ‘Marin’, die allerlei goede dingen hoopt waaraan zijn werkelijke situatie rechtstreeks tegengesteld is: ‘Marin war arm, und hofft' einst einen Schatz zu finden’, enz. En zo staat er verder-op: ‘Er war kein Dichterling, und hofft auf Lorber-Kräntz'’. Wij zullen dit zó hebben te verstaan, dat hij in het tegenovergestelde geval op zijn best nog maar een Dichterling zou geweest zijn, die het van het uitzicht op Lorbeerkränze hebben moest.

De geïsoleerde plaats van dichterling in het geheel van de ndl. Woordvorming laat zich het best begrijpen van uit de ‘aanname’ dat het woord bij ons niet eigen is.

Nijmegen, juli 1964

l.c. michels