De Nieuwe Taalgids. Jaargang 58

[p. 230]

Een waardevolle mislukking
Beschouwing over A.W. de Groot, Inleiding tot de Algemene Taalwetenschap, tevens Inleiding tot de Grammatica van het Hedendaagse Nederlands. Groningen 1962, 2e druk 1964.

De zwanezang van de Groot is groots en schiet te kort, boeit en stelt teleur, fascineert en wekt ergernis, zodat de lezer, zo is het mij althans vergaan, het boek na verloop van tijd eerder dichtslaat dan dichtdoet, om het daarna resoluut weg te zetten, maar dan toch binnen handbereik. Na lezing van enkele hoofdstukken is het al duidelijk, dat dit werk van de auteur, die van huis uit classicus was, minder kans heeft om klassiek te worden dan zijn vroegere publicaties. Om echter zonder meer van een mislukking of van een teleurstellend boek te spreken, zoals sommige critici doen, gaat m.i. te ver. Wie dit boek in een beoordeling wil veroordelen dient wel te bedenken, dat een kritiek zeker niet minder subjectief is dan het gecritiseerde, omdat een criticus het ex professo beter dient te weten.

Wanneer een criticus de mening is toegedaan, dat de Groot volledig heeft gefaald, is het waarschijnlijk, dat hij enkele belangrijke factoren niet onderkent die een doorslaggevende invloed hebben gehad op zijn uiteindelijke oordeel. Allereerst is de beste kritiek nog altijd een ander en beter boek. Nu lijkt het me nog niet zo eenvoudig om op zo'n uitgebreid terrein de Groot in originaliteit en rijkdom aan visie te evenaren, laat staan te overtreffen. Dat de Inleiding tot de Algemene Taalwetenschap in een tijd van vele nieuwe stromingen en stroomversnellingen in de linguïstiek niet alle bakens tijdig heeft verzet, is een ernstig tekort, maar men kan de auteur het niet kwalijk nemen, dat hij zich beperkt tot bakens en ons niet heeft toegerust met een complete radarinstallatie. Op de tweede plaats waren de verwachtingen ten aanzien van dit werk door de uitzonderlijke verdiensten van de auteur voor de Nederlandse linguïstiek zo overtrokken, dat de Groot wel moest ‘falen’, en dit zeker op een leeftijd, toen hij naast voortrekker ook Dreestrekker was. Op de derde plaats is het duidelijk uit het feit dat de auteur ons telkens voor een verdere oriëntatie verwijst naar uitvoeriger studies, dat deze Inleiding een inleiding wil zijn en niet de pretentie bezit, zoals met ‘Inleidingen’ maar al te vaak het geval is, een begeleiding te zijn tot het eind toe.

Wanneer ik nu, na deze opmerking vooraf, genoodzaakt ben om tekorten en fouten van het boek te signaleren, moet men dit zien tegen een achtergrond van grote bewondering voor deze pionier, die juist door zijn pioniersmentaliteit eenmaal verworven inzichten en ingenomen standpunten moeilijk kon laten varen.

Volgens het Voorwoord is het boek bedoeld a) ‘als leerboek van de grondbeginselen der algemene taalwetenschap bij de voorbereiding voor een kandidaatsexamen of een examen MO’, b) ‘voor wie een inleiding wenst tot een wat dieper gaande studie van de algemene taalwetenschap’, c) ‘als inleiding tot de grammatica van het hedendaagse Nederlands op moderne grondslag’.

De auteur zegt terecht ‘dat hervorming van het onderwijs i.h.b. verbetering van de schoolgrammatica's grotendeels afhangt van de vooruitgang der algemene taalweten schap’ (p. 5). De didactische kwaliteiten van deze originele en soms geniale denker zijn echter zo gering, dat zijn werk zeker geen leerboek is voor wie zich op een kandidaats- of MO-examen voorbereidt, ook al beperkt hij zich op aanwijzing van de auteur

[p. 231]

tot de hoofdstukken over taalwetenschap, talen, taalgebruik en taalverandering (hoofdst. I, II, III en VIII). De hoofdstukken IV, V, VI en VII, gaande over de zin, het woord, taalstructuur en taalkunst, zijn dus bestemd voor categorie b en c.

Wie zijn kennis, verworven op het gebied van de algemene taalwetenschap, wil toetsen en verdiepen om tegelijkertijd het eigen karakter van de Nederlandse linguïstiek te proeven, mag deze hoofdstukken, vooral de uitvoerige uiteenzetting over het woord (hiervoor raadplege men ook de tweede druk p. 118-136), niet ongelezen laten. De lezers bedoeld onder categorie b kunnen dus wel aan hun trekken komen, al zal dit niet zonder grote inspanning gaan. Bij de Groot volgt de ene inval zo snel op de andere, dat hij zich vaak niet de tijd gunt om de opkomende gedachten scherp te formuleren en een duidelijke ordening aan te brengen in de rijke problematiek. Hierdoor krijgt het boek iets overrompelends maar ook een chaotisch karakter dat vaak eigen is aan het werk van originele denkers. Ik denk hier aan de grote psycholoog William James die in velerlei opzicht aan de Groot doet denken.

Het lijkt wel of deze vernieuwers, wanneer ze één keer hun koers hebben bepaald, slechts het devies kennen: ‘met volle vaart vooruit’. In dit verband lijkt me het eerste motto dat de Groot aan zijn boek meegeeft veelzeggend, nl. ‘En matière de science, la fécondité et la valeur des recherches dépendent pour une large partie de l'attitude adoptée dès le début’. Materiaal verzamelen en ordenen, een streng methodische aanpak, uitvoerig kennis nemen van andere opvattingen, betekenden voor de Groot tijdverlies. De vaart waarmee hij de uitgezette koers volgt is zo groot, dat hij een enkele keer ieder begrip van ontwikkeling en van tijd verliest. De temporele gestalt van de taaluiting wordt nog aan een ruimtelijke figuur verduidelijkt (p. 127 en p. 138), de gestaltpsychologie min of meer vereenzelvigd met de moderne psychologie (p. 32), en de psychologie vóór alles in verband gebracht met kindertaal (p. 8). Dat de Groot de psychologie figuurlijk en letterlijk in de kinderschoenen laat staan, blijkt uit zijn voorkeur voor publicaties van de ontwikkelingspsycholoog Werner, die dateren uit de dertiger jaren. Van een evolutie in de psychologie tussen 1930 en 1960 merken we weinig in deze Inleiding, die toch sterk psychologisch georiënteerd is, omdat ze berust op de pijlers betekenis en gestalt met als steunberen referentieel en attitudineel. Op p. 31 verwijst de auteur in verband met randproblemen van de taalwetenschap naar F. Kainz, Psychologie der Spache I-IV en op p. 55 lezen we ‘Over de zin als gestalt is ons geen literatuur bekend’, terwijl juist Kainz in het door de Groot geciteerde werk uitvoerig over de zinsgestalt heeft geschreven en Werner nauwelijks minder. Op p. 317 laat de statistische methode ons, wat het literaire kunstwerk betreft ‘volkomen in de steek’; op p. 333 kan ‘met behulp van statistische onderzoekingsmethoden’ gewerkt worden, al blijft de interpretatie van zo'n onderzoek ‘moeilijk en gecompliceerd’; op p. 351 zou de gestaltpsychologie ‘veel profijt kunnen trekken van de vele goede statistische onderzoekingen op het gebied van versbeschrijving’, ofschoon op p. 344 het gebruik van statistieken i.v.m. gedichten een ‘delicate zaak’ heet, terwijl op p. 362 staat: ‘De statistisch-linguïstische methode van versbeschrijving is welbekend en algemeen in gebruik. Voor de analyse van de vorm van een gedicht zijn statistische gegevens vaak onontbeerlijk’. Als ik het goed begrijp, kan de statistische methode wel bijdragen tot een beter begrip van de vorm, maar slechts een enkele keer tot de interpretatie van de structuur van een gedicht, al is het me niet duidelijk geworden, wat de Groot met statistische methoden bedoelt. De statistiek die hij zelf geeft op p. 343, heeft met

[p. 232]

de wetenschappelijke discipline die men statistiek pleegt te noemen, weinig van doen. Deze denk- en werktrant houdt m.i. rechtstreeks verband met de grote originaliteit van de auteur en met zijn voorkeur voor het complexe gegeven, en maakt het boek ongeschikt als basis voor een grammatica van het hedendaagse Nederlands. Omdat het de bedoeling van de auteur was, zoals uit de titel blijkt, om zo'n fundament te leggen, moeten we in dit opzicht helaas van een mislukking spreken. Van de andere kant is dit boek zo rijk aan belangrijke ideeën en visies, dat deze mislukking waardevol wordt.

Het onevenwichtige karakter van het boek spreekt ook uit de compositie. Dat het hoofdstuk over het woord veruit het omvangrijkste is, vloeit voort uit de traditie van de Nederlandse linguïstiek die kan bogen op Het Woord. Het grootste bezwaar tegen de compositie is, dat veel belangrijke zaken over zin en woord niet in de desbetreffende hoofdstukken aan bod komen, maar in het hoofdstuk Taalstructuur, dat als een soort synthese gezien moet worden. De schrijver heeft dit bezwaar zelf kennelijk ook aangevoeld, want in de tweede druk komt hij de lezer te hulp met een aantal verwijzingen. Men kan zich verder afvragen, of de vele vergelijkingen van taalverschijnselen in het Nederlands met die in andere talen, zoals het Chinees, Turks, Grieks en vooral het Latijn, wel altijd verhelderend werken en geen afbreuk doen aan de compositie.

Door zaken die nauw met elkaar verband houden, op verschillende plaatsen te behandelen, komt de schrijver nog al eens tot uitspraken die moeilijk met elkaar te rijmen zijn. Op p. 53 distancieert de Groot zich duidelijk van de schoolgrammaticale termen ‘hoofdzin’ en ‘bijzin’, maar op p. 335 is gewoon sprake van: ‘de opeenvolging van bijzin-hoofdzin’, terwijl in de tweede druk op p. 83 gezegd wordt ‘soms is een relatieve bijzin gescheiden van zijn antecedent’, ofschoon in dezelfde druk op p. 53 sprake is van ‘z.g. bijzinnen’, waarbij het woord bijzinnen nog tussen aanhalingstekens staat. Overigens werkt de toevoeging op deze pagina, die verband houdt met de dissertatie van mevr. G.F. Bos, Het probleem van de samengestelde zin, zeker niet verhelderend, dit in tegenstelling tot de paragraaf over de zinsdelen, die door de auteur geheel opnieuw geschreven is. Hierdoor wint deze paragraaf zoveel aan duidelijkheid, dat de vraag voor de hand ligt, of het boek van de Groot niet in een te grote haast is geschreven, of de auteur niet te overijld te werk is gegaan, omdat hij voelde dat dit zijn laatste kans was.

Op p. 83 lees ik ‘In Drink melk zijn drink en melk zinsdelen, in Melk drinken is gezond, zijn melk en drinken geen zinsdelen, maar de combinatie melk drinken is wel een zinsdeel’ (in de tweede druk is ‘melk drinken’ vervangen door ‘garnalen eten’ p. 85), maar op p. 287 staat, dat in ‘een boek lezen’ het lijdend voorwerp vooraf gaat aan het werkwoord in tegenstelling tot ‘lees een boek’, waar het lijdend voorwerp volgt. Dezelfde constatering wordt nog eens herhaald op p. 291 met het voorbeeld ‘melk drinken’, terwijl op p. 88 in ‘Hier melk drinken zou ons te veel ophouden, melk een niet-predikatief voorwerp’ heet. Op deze wijze wordt het de lezer wel erg moeilijk gemaakt, en moet hij min of meer gaan gissen, wat de schrijver bedoelt. Een gestalt wordt meestal gedefinieerd als ‘een geheel dat meer is en ánders dan de som van de delen’, ofschoon op p. 126, waar de auteur nu juist dieper ingaat op het wezen van de gestalt, staat: ‘meer is of anders dan de som van de delen of leden’. Mogelijk is dit een verschrijving. Op p. 147 wijst de auteur de term ‘redundant’ van de hand, omdat ‘er nog geen bevredigende definitie van redundant gegeven is’, maar op p. 153 ge-

[p. 233]

bruikt de Groot de term zelf met het vermoeden, dat deze term op een lijn staat met concomitant. Het is tragisch voor hem dat in de moderne psychologie door toedoen van de informatietheorie redundantie tot de scherpst geformuleerde begrippen behoort. Op p. 247 zegt de schrijver van het werkwoord zijn, gebruikt als zelfstandig werkwoord, hulpwerkwoord of koppelwerkwoord, dat het één stam is met ‘meer dan één betekenisaspect’, terwijl op p. 256 staat: ‘De drie verschillende betekenissen (die van het zelfstandig werkwoord, van het hulpwerkwoord en het koppelwerkwoord) zijn echter niet aspecten van eenzelfde betekenis’. Op p. 264 wordt van dit werkwoord met dezelfde voorbeelden als op p. 256 gezegd: ‘Het juiste antwoord is, dat zijn zowel het een als het ander is. Het heeft verschillende betekenisaspecten, die bij verschillend gebruik (gebruik als zelfst. ww, als koppelww of als hulpww) afzonderlijk geactueerd worden’. Ook hier wordt het geduld van de lezer op de proef gesteld.

Wie in het register van persoonsnamen kijkt valt direct op, dat Bloomfield tot de meest geciteerde auteurs behoort, terwijl op p. 293 van zijn werk Language wordt gezegd, dat het van 1933 dateert en ‘alleen daarom al niet meer up to date is’. Ook de veelvuldig voorkomende termen ‘groepskarakter’, ‘referentieel’ en vooral ‘attitudineel’ worden niet altijd konsekwent gebruikt. Maar hierop is door anderen al gewezen. Wel is de Groot in zover konsekwenter dan vrijwel alle andere linguïsten, dat hij niet alleen naast de fatische laag van de taal een musische laag onderscheidt, maar hieraan ook de nodige aandacht besteedt. Is het min of meer een kwalijke gewoonte deze musische component geruisloos onder de tafel te laten verdwijnen, de Groot toont ook hier zijn originaliteit en zijn moed. Hij is ook een van de weinigen, die het aangedurfd heeft het literaire werk als object van de taalwetenschap te beschouwen. Alleen al om deze twee redenen verdient de Inleiding onze aandacht en kan de linguïst van de toekomst ze als begeleiding moeilijk volledig missen.

Weliswaar is het gebruik van de term ‘attitudineel’ niet altijd gelukkig, maar de idee om op deze wijze een verschil te maken tussen de betekenis van het woord en die van de zin, houdt toch wel iets meer in dan het zoeken naar een nieuwe term voor modaliteiten, zoals ook het onderscheid en het verband tussen grammaticale en lexicale betekenisopposities, door de Groot uitvoerig gesignaleerd, van groot belang zijn. Door de betekenis centraal te stellen, in de tweede druk nog sterker dan in de eerste, heeft de Groot die een afschuw had van de eenvoudige structuur, moeten worstelen met een problematiek, waarvan Paul Henle zegt: ‘it is hardly an exaggeration to claim that the problem of meaning is the problem of this century’.

Dit werk van de Groot is voor een jongere generatie linguïsten een uitdaging en een prikkel. Een uitdaging is het door de oorspronkelijkheid, de moed en de gewaagde theorieën, een prikkel door zijn tekortkomingen en vele tegenspraken. Deze prikkelende uitdaging verliest zeker niet aan kracht nu de linguïstiek in ons land wellicht een andere wending gaat nemen. De moderne linguïstiek zal op deze sterke stimulus met een krachtige response moeten antwoorden. Moge het de linguïsten die deze uitdaging aandurven gegeven zijn, dat ook zij op zeventigjarige leeftijd in staat zijn, tot wat de grote de Groot presteerde, toen hij met emiritaat ging.

e. nuijtens