De Nieuwe Taalgids. Jaargang 57

[p. 278]

Het kostuum van Dafnis
Enkele opmerkingen over de herderstravestie

Wanneer men in de gelukkige studiejaren het domein van de literatuurgeschiedenis intensiever gaat verkennen, zal de kennismaking met verschillende literaire voortbrengselen uit het verleden vaak - al dan niet gepaard met bewondering - verbazing wekken of een gevoel geven, er het wezen niet van te kunnen doorgronden. Geen enkel ander genre zal ons echter waarschijnlijk zo paradoxaal voorkomen als datgene waar gewoonlijk de naam ‘pastorale’ aan gegeven wordt. Het genre, waar natuur en natuurlijkheid bij uitstek in heten te worden verheerlijkt, maar dat vrij algemeen veroordeeld wordt om zijn gekunsteldheid; dat eigenlijk nooit echt geleefd heeft, maar tegelijk nooit volkomen is gestorven; waarvoor men in onze, zo op het reële ingestelde tijd geen enkele belangstelling zou verwachten, terwijl er juist in de laatste decenniën een dieper doordringen in het wezen van deze literatuur te constateren is dan ooit te voren.

Nu is deze paradox wel een beetje te grof openingsgeschut, enkel in stelling gebracht terwille van het effect. Deze tegenstellingen blijken natuurlijk bij nadere beschouwing wel verklaarbaar of niet wezenlijk. Dat het pastorale genre ons echter nog steeds voor moeilijke opgaven stelt, is wel zeker. Om te beginnen komen we al te staan voor de barrières van de beide termen: ‘genre’ en ‘pastorale’.

Wat het genre betreft: ook na een heel filologencongres, aan deze kwestie gewijd, bleef alles bij het oude; we gebruiken de term, zonder deze precies te kunnen omschrijven. En met het begrip pastorale gaat het al niet anders, ook met deze benaming zullen we voorlopig wel moeten blijven werken, zonder te kunnen terugvallen op een nauwkeurige definitie van dit genre. Het blijkt immers wel hoe langer hoe meer, welk een gecompliceerde literatuur de pastorale eigenlijk is, met hoeveel tradities, stromingen en stijlelementen rekening gehouden moet worden; nog meer materiaal aanbrengen (bijv. over het jeugdmotief of de verhouding pastorale/préciosité¹⁾) lijkt voorlopig eerder mogelijk en wenselijk dan het opstellen van definities - als dit ooit mogelijk zou zijn. Zelfs wil ik niet beweren, dat het zoeken naar een afdoende definitie van de pastorale beslist op het verlanglijstje van de literatuurgeschiedenis hoorde te prijken. Aan de andere kant zou het echter toch wel gewenst zijn, de pastorale wat scherper af te lijnen binnen het gebied van de landelijke idylle.

Immers, de gehele idylle draagt een karakter van idealiteit en verwerkt bekende motieven als bijv. het Beatus ille en de Gouden Eeuw. Daardoor lijkt er ook overal dezelfde trek van ‘terug naar de natuur’, voortgekomen uit een zelfde afkeer van hof of stad, in terug te vinden.

Nu is het ook weer niet zo, dat alle idyllische genres over een kam geschoren worden. Een spelletje als Kloris en Roosje bijv. zal, ondanks de pastorale afkomst, niet meer tot de pastorale gerekend worden. Op het verschil tussen het ‘landleven’ van de hofdichten en pastorale is onlangs gewezen²⁾ en over

1) De pastorale wordt vaak ‘precieus’genoemd, meestal niet bepaald in gunstige zin. In het boek van R. Bray over de Préciosité valt echter op, hoeveel wat over dit verschijnsel gezegd wordt, inderdaad ook volkomen op de pastorale slaat, echter ook de opmerkingen ten gunste van de préciosité. We zouden dus de pastorale ook meer tegen deze achtergrond moeten bezien, zeker ook in verband met het verschil t.o.v. de ander idyllische genres.

2) Zie het proefschrift van P.A.F. van Veen blz. 82. bijv.

[p. 279]

het algemeen kan men zeggen dat globaal genomen de pastorale wel enigszins apart gehouden wordt.

Toch, zolang men bij de pastorale uitgaat van een landleven en landvolk - al mag dat dan nog wel een beetje meer geidealiseerd zijn - zolang ook hier de reactie tegen het bedorven hofleven centraal gesteld wordt, is een zekere toetsing aan de werkelijkheid (dus van het echte landleven) onvermijdelijk en even onvermijdelijk is het, dat de pastorale in vergelijking met andere idyllische genres, de prijs van de onnatuurlijkheid met glans zal behalen. Vandaar het stempel van gekunsteldheid, dit genre zo vaak opgedrukt, vandaar het onbehagen dat het ondanks alle erkende verdiensten nog steeds opwekt en de ietwat denigrerende toon waarmee er nog zo vaak over gesproken wordt.

Iets dergelijks ziet men bijv. in een studie over R. Frost, waar de schrijver J.F. Lynen, aan de ene kant het werk van deze dichter beslist pastoraal noemt, maar tegelijk duidelijk angst toont voor de devaluatie in waardering die het gebruik van deze term kan meebrengen. Dat hij daarom onderscheid wil maken tusschen ‘de Arcadische mythe’ en de ‘eeuwige pastorale’¹⁾ wijst dus weer op het steeds wel vaag aangevoelde verschil tussen pastorale en landelijke idylle, wijst weer op een veroordeling wegens onnatuurlijkheid van de eerste, en wijst bovendien op een verlangen, toch ook de terminologie wat meer vast te leggen.

Deze kan men echter pas gaan bezien, wanneer de eigen plaats van de pastorale bepaald zou kunnen worden. Bovendien is zo'n bepaling dan nog eerder belangrijk om de kwestie van de onnatuurlijkheid eens nader te onderzoeken: wil de pastorale werkelijk het landleven weergeven, is Dafnis' kostuum een mislukte nabootsing van een ‘echte’ herder of landman, of moeten we dit geheel anders bezien?

Deze laatste vraag nu is al door velen in positieve zin beantwoord: wanneer men studies op het gebied der pastorale literatuur uit de laatste tijden beziet, dan komt men de onnatuurlijke herder niet meer tegen, en worden allerlei facetten van dit herderschap anders opgevat²⁾. Vooral het inzicht, dat de herder een verkleding is (meestal van de dichter zelf, maar hier kom ik nog op terug) is overal te vinden³⁾. Zelfs ook al in een schoolboek⁴⁾. Verder wordt ook een enkele maal het spelelement genoemd⁵⁾.

Aan de andere kant, niet alleen zijn de meeste schoolboeken nog niet van de onnatuurlijke herder, in verzet tegen het bedorven hofleven af, ook bij ‘specialisten’ blijkt de weifelende waardering, de onzekerheid over ‘kunst’ of ‘gekunsteldheid’ bij dit genre, nog niet verdwenen⁶⁾.

1) Lynen blz. 14, 15.

2) Bijv. het centraal stellen van het Gouden Eeuw-motief bij E. Lipsker; op het proefschrift van M.I. Gerhardt kom ik vaak genoeg terug; Empson ziet de herder als een symbool van zijn ‘society’, naast de held, ziet hem ook als een middelaarsfiguur (half mens, half natuur) blz. 12 en 200.

3) Het lijkt me eigenlijk een wel algemeen aanvaard inzicht en ik zou er legio aanhalingen voor kunnen geven; voor de goede orde volgen hier enkele: herhaaldelijk wordt er bijv. in het proefschrift van M.I. Gerhardt over gesproken, zie bijv. blz. 94. Verder wijst van Tieghem op het plezier, dat men er in had, achter ‘tel berger de l'Arcadie’ een buurman of landgenoot te raden (dl. I 52). Chaumard wijst er op hoe Baïf zijn eigen ervaringen in een ‘déguisement pastoral’ gegeven heeft (III. 41-65) en G. Hough noemt Spensers herdersnaam: Colin Clout. (208). Overigens had ik eigenlijk kunnen volstaan met een verwijzing naar de Granida!

4) J. Haantjes. De Pastorale. nr. 3 uit de Facettenreeks, dus meer een speciale studie dan een gewoon schoolboek.

5) In M.I. Gerhardts slotconclusie; Haantjes spreekt van een ‘sierlijk spel’.

6) Bij Atkinson wordt bijv. nog gesproken van ‘bergers invraisemblables’ (67) Highet noemt de pastorale niet als ‘completely empty and artificial’, ziet de kracht ervan in het idealiseren van o.a. ‘the natural and real’ (blz. 174) of meent dat de ‘coarseness of countrylife is neither emphasised nor concealed’ (162), wat weer wijst op het samennemen van pastorale en landelijke idylle. Op het afwijzen van de ‘Arcadische mythe’ van Lynen heb ik al gewezen. Vooral een duidelijk dualistische houding ziet men echter bij Congleton die ook weer een galante of ‘courtly’ pastorale (bijv. van Racan) apart zet en deze afwijst als een ‘aberration’ (28), of spreekt van een goede en een artificiële pastorale, waarin te veel de realiteit wordt afgewezen (32, 33, later nog eens op blz. 300), Hij acht het empirische wenselijk voor de pastorale en prijst dit element in de Italiaanse en Franse pastorales. Aan de andere kant erkent hij ook weer de onmogelijkheid voor de pastorale, een beschrijving van het echte landleven te geven. (312 en aan het slot).

[p. 280]

Volkomen overeenstemming, erkenning van bepaalde grondtrekken, bestaat er dus niet. Dus, hoewel de deur, waardoor de onnatuurlijke herder kan vertrekken, zeker wel open staat, een klein zetje af en toe kan nog geen kwaad, tot we deze onmogelijke figuur voorgoed kwijt zijn.

Hiertoe wil dit artikel dan een weinig assistentie verlenen. Niet zozeer door met nieuwe stof aan te komen, als door te trachten, van een al eerder genoemd aspect uit te gaan, nl. van de herdersverkleding en deze niet te zien als ‘maar’ een verkleding¹⁾ doch ‘juist’ als een kostumering, d.w.z. niet een mislukte imitatie maar een eigen gekozen kleed. Hierbij wilde ik dan bezien, of dit een criterium zou kunnen zijn, om ‘Dafnis’ van ‘Kloris’ te onderscheiden en hoe we van de verkleding uit de verhouding tot werkelijkheid en spel kunnen bezien. Wel zal ik dan steeds weer terugkomen op bekende uitingen of algemeen aanvaarde meningen, maar vooral van het proefschrift van M.J. Gerhardt zal ik telkens gebruik maken. Door echter te proberen, bovengenoemde drie elementen meer in hun samenhang te bezien, hoop ik een aarzelende lijn iets scherper te trekken, een contour wat meer uit te doen komen.

‘Durch Virgil beginnt der Schafer sein Maskendasein’²⁾. Dus de traditie, in de eclogen begonnen, dat de dichter zelf in het gewaad van Dafnis ‘optreedt’, zijn vrienden en omgeving in deze verkleding mee betrekt, wordt in de pastorale werken, die immers uit de eclogen voortkomen, steeds nagevolgd. Hierbij is dan niet belangrijk hoe die verkleding precies is: herder, landman (in welke variatie ook), nimf, jager, en wat men wil; of er al eens vissers of ‘scalden’-variaties beproefd worden³⁾, in hoeverre dit kostuum de mode volgt (gevarieerd naar de wisselende cultuurstromingen), dat is van geen belang. Ook niet, of de dichter er zelf duidelijk herkenbaar, al dan niet als hoofdpersoon, in aanwezig is, of echt bestaande personen uit zijn omgeving meeverkleed heeft. Evenmin is het van essentieel belang of de transpositie van de hele omgeving meer of minder ver gaat⁴⁾. Alleen het feit van de travestie is belangrijk, en dat het hier alleen gaat om een verkleding van de Cortegiano en zijn kring, want dit bepaalt de verhouding van de dichter tot zijn stof en geeft de pastorale een eigen karakter.

Echter, als het kleed niet steeds hetzelfde is, waaraan kan men dan het feit van verkleding, herkennen en tegelijk zien, of het inderdaad een duidelijk

1) Zie bijv. Knuvelder II blz. 174: de pastorale geeft een vlucht naar het land met zijn herders, vooral naar Arcadië. Het blijft echter veelal slechts een vermomming van hoofse zeden en gewoonden in herderskostuum. (Ik heb de eerste aanhaling iets bekort.)

2) Lipsker blz. 23.

3) Of eigenlijk, men maakt van Scalden herders, maar dat ontloopt elkaar niet veel, er is duidelijk een pogen, het kostuum af en toe eens af te wisselen. Over de Scalden spreekt van Tieghem II 291.

4) Tot in het verheidensen van de godsdienst: priesters als druïden, de nonnenwijding als een zich wijden aan Diana.

[p. 281]

aristocratische kostumering betreft. Men moet dan toch over concrete gegevens kunnen beschikken, die een werk duidelijk tot de categorie van de travestieliteratuur doen horen.

Die zijn er ook inderdaad. Zie bijv. de ‘maskernamen’ (hetzij klassiek, hetzij aan de eigen taal aangepast; hetzij deze de identiteit van een ware persoon verbergend onthullen of een gefingeerd adellijk persoon tot herder maken); verder het nimfen-, jagers- of mannengewaad voor de vrouw (het laatste dus een dubbele verkleding; de laatste twee komen heel duidelijk uit adellijke tradities voort); het optreden van ‘fantasiefiguren’ zoals de satyr of andere klassiek mythologische wezens (of die werkelijk aan spel of verhaal meedoen of alleen vermeld worden), hetgeen weer hoort tot de belangstellingssfeer van de culturele en sociale elite, vindt men speciaal in Dafnis' wereld; verder speelt het gebeuren zich uitsluitend af in de natuur, nooit in bijv. een dorp of huis, waar een verkleding immers al te duidelijk zou uitkomen; (die natuur moet dan wel weer apart bekeken worden ook, maar ik zou er toch nog even op willen wijzen dat die a.h.w. mee verkleed kan worden.); tenslotte wordt er nooit dialect gebruikt, nooit gestreefd naar een weergave van een meer in details uitgewerkte landelijke omgeving: geen ingewikkelde familieverhoudingen¹⁾, geen maaltijden, geen biezonderheden omtrent landwerk, kortom alles, wat maar enigszins te veel zou gaan in de richting van een landelijke werkelijkheid waarmee de aristocraat geen raad zou weten.

Hierbij kan ik even op het proefschrift van M.I. Gerhardt teruggrijpen: bij het aangeven van het verschil tussen de pastorale en de Italiaanse ‘Drames rustiques’ wijst zij op het opzettelijk gebruik van dialekt en het aanbrengen van opzettelijke onhandigheden, omdat de dichter daar streeft naar een identificatie van zichzelf met echte ‘campagnards’. De pastorale dichter identificeert echter imaginaire herders met zichzelf²⁾.

Nu zou ik zelf voor beide gevallen een iets andere nuance willen geven. Bij de eerste ‘identificatie’ zou ik liever spreken van ‘observatie’: de dichter blijft buiten de landelijke samenleving staan en observeert deze (wat meestal betekent dat hij doet of hij observeert); hij probeert dus een illusie van werkelijkheid te geven. In hoeverre hier dan ook klassieke motieven (van de Gouden Eeuw e.d.) verwerkt zijn, of de dichter het genre ook wel gebruikt als spreekbuis voor zijn eigen gevoelens (zoals ook in de pastorale), is niet essentieel. Wel, dat het hier de dichter om te doen is, ons het land voor te stellen, ons de illusie te geven, het echte landleven mee te maken.

Dat een identificatie van de dichter met ‘Dafnis’ wel iets geheel anders is, lijkt me evident: hij neemt diens kostuum over (vandaar dat ik liever over verkleding dan identificatie wil spreken, hoewel verkleding een zekere identificatie impliceert), d.w.z. hij past het door de oudheid geadelde herderspakje wat aan eigen behoeften aan en trekt daarmee een wereld binnen die hij zichzelf schept (hierop kom ik later nog terug) met wat hem daarbij uit ‘Arcadië’ of het eigen land te pas komt, maar blijft daar zichzelf, in gezelschap van zijn eigen (aristocratische) omgeving. Verkleding en observatie kan men dus beide wel een ‘terug naar de natuur’ noemen, maar de wijze waarop dit in het ene of in het andere geval geschiedt is toch wel zeer verschillend, en dit verschil is herkenbaar.

1) V. Tieghem noemt bij Gessner wat meer ‘reele’ figuren en uitgebreider familiebetrekkingen, maar dit blijven schaduwen. (II 251).

2) M.I. Gerhardt 84-86.

[p. 282]

Nu is het natuurlijk wel zo, dat het overal even scherpe grenzen te trekken zijn: hoe meer algemeen idyllisch een werk gehouden is, hoe moeilijker men duidelijke kenmerken van de verkleding zal vinden. Dan zal het echter ook niet, door zijn raadselachtige kanten tot intensere studie, tot een zoeken naar een fijner onderscheid, prikkelen.

Wel moet men echter rekening houden met het feit, dat er in de hele idyllische literatuur een soort ‘landvolk ten algemenen nutte’ bestaat, zowel bruikbaar in de ‘echt’ landelijke ongeving van Kloris en Roosje, als in de fantasiewereld van ‘Dafnis en Chloe’. (Uit de wereld van beide persoontjes van die naam maar zonder aanhalingstekens komt dit landvolk immers voort). In welk soort werk ook gebruikt, een wezenlijke verandering van karakter brengt dit element niet, want, hoewel een studie van de achtergrondfiguren uiteraard ook van belang is, op één lijn stellen met de hoofdpersonen mag men ze vanzelfsprekend niet, en die laatsten bepalen het karakter van een werk.

Meestal is echter het verschil tussen observatie en verkleding, zoals ik al zei, duidelijk te herkennen en vooral wanneer het gaat om pastorale episoden in verder niet pastoraal werk, lijkt met het bezien van de travestie verhelderend. Zo doet bijv. in de combinatie van ridder- en herdersliteratuur (bijv. de pastorale tragicomedie) het zo vrijelijk overstappen in elkaars wereld bij ridder en herder op het eerste gezicht wat wonderlijk aan. Empson ziet dan in het ‘heersersmotief’ (de herder als heerser over zijn schapen) een overeenkomst en verklaart mede hieruit het combineren der beide literaire tradities¹⁾. Afgezien van het feit, dat dit heersersbegrip mij bij de herders toch wel wat gezocht voorkomt, is er via de verkleding een veel eenvoudiger oplossing te vinden. Die ‘ridderlijke’ herderswereld is nl. uitsluitend, altijd en alleen die van Dafnis en Chloe (met of zonder idyllisch landvolk op de achtergrond), zodat men zou kunnen spreken van een dubbele verkleding²⁾. Er is dus bij dit soort werken geen kwestie van onwaarschijnlijkheid, psychologisch of anderszins: ridder en herder zijn beiden vermommingen van de Hoveling en de vermommingen hebben beide hun eigen functie in het verhaal. Wanneer men te veel ziet naar de psychologische kant van een werk (en hoe belangrijker werk en dichter zijn, hoe meer men geneigd zal zijn eigentijdse psychologische maatstaven aan te leggen), heeft men grote kans, functionele elementen over het hoofd te zien of te miskennen³⁾.

1) Empson blz. 12.

2) Zo wijst Vossler in zijn Tasso's Aminta und die Hirtendichtung op de innerlijke verwantschap van de ridder- en herderswereld, maar dan weer in ongunstige zin, nl. om beider gebrek aan werkelijkheidszin. (27, 28) Wat Hough zegt over de romantische epiek lijkt me echter de wezenlijke verwantschap beter doen uitkomen; naar zijn mening gebruiken de dichters ervan de stof van de riddersromans, in het volle bewustzijn dat die verouderd en voorbij is, voor ‘contemperary ends’, kiezen van de stof, die soms speels, soms serieus is, zorgvuldig uit wat zij gebruiken kunnen. Dat, met de ‘secondary elaboration’ en het kunnen gebruiken van velerlei motieven (zij het andere dan bij de pastorale) zou men eigenlijk precies zo van de pastorale kunnen zeggen. Zie Hough blz. 224.

3) Hierbij zou ik even willen wijzen op het merkwaardige slot van de Granida, waar dus een herder als herder met een prinses trouwt en aan het hof blijft. Bij mijn weten is dit het enige spel waar zoiets gebeurt. Wanneer men dit logisch of psychologisch beziet is het wel zeer wonderlijk, niet, wanneer men het beziet vanuit de ‘verkleding’. Daifilo's blijvende herderschap is de logische konsekwentie van het hoofse (Hooftse) liefdesideaal: de geliefde blijft als prinses op een voetstuk (al is zij door haar bereidheid tot het herderinneschap voor hem benaderbaar). Het herderschap aan het hof betekent een levens-ideaal: het aanvaarden van een taak (het hof) echter in harmonie met een zoeken naar genoegen en schoonheid. (de herder). Dit is zeker niet alles, wat er over dit slot te zeggen valt, ik wilde het alleen even aanstippen om op de functie van de herdersgestalte te wijzen. Dat overigens bijna modern aandoende psychologie een pastorale, mede juist daardoor, volkomen kan doen mislukken, bewijst de Adelheide van Hoofman.

[p. 283]

Even anders staat het met het verwerken van pastorale elementen in bijbelse werken. Wel zou men hier Empsons ideeën over de band van de pastorale met het Christelijke bij kunnen gebruiken: de herder als middelaar (nl. als half mens, half natuur) beziet hij in verband met Christus als zondebok¹⁾. Dit gebruik van een symbool heeft echter ook verder zeker Dafnis' opneming in bijbelse sferen veroorzaakt (men denke aan het symbool van de Goede Herder bijv.), nog afgezien van het feit, dat er al de figuur van de in de bijbel thuishorende herder bestond. Toch worden pastorale en bijbelse herder nooit werkelijk op een lijn gesteld. Natuurlijk niet: noch het landleven, noch het verkleedspel zijn hier essentieel en zelfs wanneer de bijbelse herder een ietwat aangepast arcadisch kostuum aankrijgt, blijft hij zijn roeping, religieuze wijding over te brengen, getrouw. En bij deze taak helpt hem wie ook zijn wereld binnentreedt. Ook Dafnis, waardoor hij iets zeer essentieels van zijn wezen als verklede aristocraat verliest, nl. zijn spel (waar ik later nog op terug zal komen).²⁾ Het element van vroomheid wist alle verschil tussen Kloris en Dafnis uit, of liever, al kan van zijn masker wel gebruik gemaakt zijn (wanneer de dichter ook hier eigen gevoelens wil weergeven), Dafnis gedraagt zich verder beslist niet op dezelfde wijze als in zijn eigen wereld en mag hier ook niet op dezelfde wijze beoordeeld worden. Anders dan bij de pastorale ridderliteratuur valt dus tussen de ‘bijbelse’ en de gewone pastorale wel een essentieel verschil te constateren. Op zichzelf bepaald geen nieuws, maar langs de weg van de verkleding misschien iets scherper te zien.

Het lijkt me dan wel, dat Dafnis' kostuum hem inderdaad wat apart zet, dat het bruikbaar zou kunnen zijn, willen we naar een verschil zoeken tussen pastorale en landelijke idylle. Misschien zou het inderdaad mogelijk zijn, voor de groep werken, waar de travestie duidelijk overwegend is, de term pastorale te reserveren, bij de andere idyllische richting consequent te spreken van landelijke idylle. Tenzij men liever voor het laatste geval pastorale wil nemen, en de eerstgenoemde groep arcadische literatuur. In ieder geval, een zekere vastheid in de terminologie zou geen kwaad kunnen.

Belangrijker dan om het deltagebied der idylle met al zijn stromen, kanalen en vertakkingen in kaart te brengen, leek mij het bezien van de verkleding in verband met de geponeerde ‘onnatuurlijkheid’ van de pastorale.

Zoals ik al zei, is het idee, dat deze literatuur het echte landleven zou (moeten) weergeven, al wel gedeeltelijk losgelaten. Zeer beslist bijv. door M.I. Gerhardt, die uiteindelijk het gehele genre als wezenlijk antirealistisch ziet. Dat is zeker zo, maar als men dan weer denkt aan het herderskostuum, zou men het ‘anti’ iets meer kunnen nuanceren. Een verkleding is uiteraard niet ‘echt’, maar maakt van werkelijkheidselementen gebruik. Dat doet de pastorale ook en naar mate het verlangen naar ‘couleur locale’ meer of minder groot is, in meerdere of mindere mate. Essentieel is de werkelijkheid echter niet; natuurlijk is het van belang, te zien hoe werkelijke trekken uit het landleven verwerkt zijn,

1) Empson blz. 200.

2) Dit kan men vooral goed zie wanneer men het vergelijkt met de analoge manier waarop de vorst, als ‘opperherder’, waarbij ook weer het beeld herder/hoeder meespeeld, de herderswereld wordt binnengeleid. Deze doet wezenlijk mee met het spel, hoort wezenlijk bij Dafnis en de zijnen. Vooral ook het ‘verheidenst’ meenemen van Christelijke elementen, zoals in noot 12 gegeven is, wijst op een wezenlijk verschil met het als herder zien van Jozeph of Mozes. Het een is duidelijk een verkleedspel, het andere even duidelijk niet.

[p. 284]

maar zijn ze er vrijwel geheel niet, dan maakt dit een werk op zich zelf zeker niet minder dan één, waar vrij conscientieus landelijke elementen in zijn verwerkt. Het blijft in beide gevallen een decorwerkelijkheid, inherent aan een verkleding. Vaak ziet men immers ook, dat een zeer schetsmatig aangeduid decor het ‘spel’ veel meer onderstreept dan een te overladen.

In ieder geval stelt de verkleding de zaak van de natuurlijkheid, de echtheid wel in een ander licht: van onnatuurlijk te spreken bij een pastorale heeft geen enkele zin. Nu wil ik daarmee echter niet zeggen, dat alle bezwaren tegen het genre meteen opgeheven zijn, dat het ons nu beter zal ‘liggen’, of dat een steeds als tweederangswerk gekwalificeerd herdersspel zonder zijn onnatuurlijkheid beter aanvaardbaar of zelfs speelbaar zou zijn. Neen, het genre zal het literaire museum beslist niet meer verlaten (echter om andere redenen, waar ik later nog op terugkom) en bevordering van rangen zal er evenmin plaatsvinden. Maar wanneer wij Dafnis een onbillijke echtheidskeuring besparen en hem beter doorzien, zullen wij hem in ieder geval met meer recht verbannen, of meer oog krijgen voor zijn wezenlijke verdiensten.

Alweer, met Dafnis' wereld voor te stellen als een ‘gemaakte’ wereld, een decorwereld, beweer ik niet, iets nieuws te bieden, alleen weer, de samenhang te laten zien met de verkleding. Bovendien zou ik de wat onplezierige bijsmaak die deze begrippen onwillekeurig opwekken, willen verminderen door te wijzen op de positieve kant ervan: ze tonen ons Dafnis tenminste als een toneelspeler, niet als een mislukte imitator.

Daarmee ben ik dan meteen op het derde aspect, dat ik vanuit de verkleding wilde bezien, terecht gekomen: het spelelement.

Het enorm sterke spelkarakter van de pastorale is mij altijd opgevallen, en geen wonder. Als er ooit één spelende mens geweest is, dan is dat de herders-figuur. Alles is hem spel: de liefde in het spel van werving en weigering, aantrekken en afstoten, vluchten en gevangen willen worden; de natuur als zijn jachtrevier, het water wordt tot spiegel, de bloemen tot tooi (om maar enkele voorbeelden te geven hoe met natuurelementen gespeeld wordt); zijn ‘werk’ is uitsluitend een spelelement, daar zijn schapen of andere werkzaamheden hem alleen dan even in beslag gaan nemen, als hij een ogenblik uit het verhaal of van het toneel verdwijnen moet; ook zijn ‘vrijetijdsbesteding’ is een en al spel, nl. zang en dans; met de taal speelt hij een wel zeer geraffineerd spel; ja, zelfs met zijn onverklede alter ego, de hoveling, speelt hij eigenlijk, wanneer hij vanuit zijn verkleding zowel zijn kritiek op als verheerlijking van het hof laat horen¹⁾.

Dit spel wordt dan telkens weer opgebouwd door de pastorale dichter. Dit feit van de artistieke creatie heeft vooral M.J. Gerhardt in haar slotconclusie over de pastorale duidelijk aangetoond; toch zou ik haar term voor de dichter, de ‘artifex’, die zijn werk bewust schept uit de hem ten dienste staande literaire tradities, traditionele motieven, liever in die zin willen benaderen, dat ik zou willen spreken van een speler met deze elementen. Men zou die steeds

1) Dit laatste element wordt over het hoofd gezien, wanneer men de afkeer van het hof als basis van de pastorale ziet. Verder wil ik niet zeggen dat beide enkel maar een spelletje zijn, natuurlijk hebben beide een wezenlijke functie, een ernstige ondertoon, of kunnen die hebben. Zie bijv. bij M.I. Gerheardt: de functie van de lof op het hof in de Aminta dient om dit te ‘éloigner, depersonaliser et irréaliser’ (in de analyse van de Aminta).Hiernaast kan men goed Houghs opvatting leggen: een duidelijk constateren van een dualistische houding van de hoofse wereld t.a.v. het hof: ‘the court as an ideal (het is tenslotte het centrum, de glorie en de heerser(es) een bron van eer en deugd) is well enough; the actuality is something different’. (203).

[p. 285]

weer gebruikte motieven e.d. kunnen zien als een soort spelregels, verplichte figuren¹⁾; het ging er om, deze zo goed mogelijk toe te passen en de pastorale krans voor wie dit met de meeste fantasie en elegantie wist te doen.

Ook over het spelelement wordt in het zonet genoemde proefschrift een opmerking gemaakt, maar de vraag, die daar nog enigszins aarzelend gesteld wordt, nl. of het spel voor de pastorale niet als predominant gezien moet worden, zou ik met nadruk bevestigend willen beantwoorden. En vooral, ik zou hierbij weer willen verwijzen naar de travestie: een verkleding is eigenlijk al een spelelement op zich zelf, er is dus om zo te zeggen een spelsituatie als uitgangspunt.

Bovendien moeten wij ons weer even realiseren, wie eigenlijk deze spelende mens is: de hoveling. Het zeer sterke spelkarakter van het adellijke leven zelf, het belang van het spelelement in de adellijke levensstijl, mag ik wel als bekend veronderstellen; ook dat telkens weer literaire motieven bij feestelijke manifestaties (voor de adel immers wel iets meer dan alleen amusement) worden verwerkt of gebruikt (bijv. in balletten of maskerades). De pastorale zou men dus heel goed kunnen zien als een naar aristocratische behoeften en idealen ontwikkelde spelvorm; hoe goed men er zich in thuisvoelde blijkt o.a. wel uit de verwisselbaarheid van opvoerder en toeschouwer (de opvoeringen van pastorale spelen geschiedde immers zeer vaak voor en door eigen kring) of uit de wisselwerking tussen literatuur en leven: het door blijven ‘spelen’ van toneelof romanfiguur in het werkelijke leven, het voortzetten van de verkleding: de ‘vogue’ Céladon²⁾.

Een en ander lijkt me ook, naast andere verklaringen³⁾, begrijpelijk te maken waarom dit genre zolang juist in adellijke kringen populair gebleven is, maar het ook daarbuiten zo'n taai leven heeft kunnen leiden: de adel bepaalde wel op meer manieren de mode.

Toch, zou de pastorale alleen maar een leeg, of zelfs alleen maar een sierlijk spel (zoals Haantjes het kwalificeert) zijn, dan zou die taaie levensduur wel erg wonderlijk zijn. Dat is dan ook beslist niet zo. De hele idylle heeft een ‘ernst’ kant: die van het verlangen naar een betere wereld, die van de wensdroom; de klassiek/filosofische ‘onderstroom’ (lex naturalis, epicurisme, platonisme) accent weert die ernst. Dit vindt men zeker ook in de pastorale, die de filosofische elementen beter en harmonischer kon verwerken, daar deze herders hun geverseerdheid in kunst en wetenschap niet hoefden te verbergen (het spélen ermee roept dan de idyllische wereld op, niet het zich opzettelijk onwetend voordoen).

Ook verder heeft dit genre zeker zijn eigen ‘ernst’, vooral wat betreft het pastorale thema: de liefde. Hoeveel spel hierbij ook was, het proberen, de vele facetten van de liefde te bezien en vooral, de meest ideale gedaante ervan te tonen, was zeker ernstig bedoeld en gaf het spel zijn inhoud. Wanneer we bijv. naast de pastorale liefde leggen de gesprekken uit de Hoveling over dit onderwerp⁴⁾ en we zien bij Bray hoe enorm ernstig de liefde in de préciosité

1) ‘Verplicht’ natuurlijk niet letterlijk op te vatten: er was immers ook keuze genoeg bijv. uit de Italiaanse, Franse of Spaanse ‘spelregels’. De Hollandse spelen volgen, zoals bekend, hoofdzakelijk het Italiaanse model, maar gebruiken eigenlijk nooit (men kan wel zeggen: verwerpen bewust)het spelelement van de zelfmoord of liever, poging tot zelfmoord uit liefdesverdriet.

2) Atkinson blz. 67.

3) M.I. Gerhardt noemt in de slotconclusie o.a.: het prestige van de oudheid, een overeenstemming met bepaalde geestelijke stromingen, e.d.

4) Waar de ernst echter ook getemperd wordt door speelsheid!

[p. 286]

opgevat werd¹⁾, dan zouden wellicht elementen die ons in de pastorale als volkomen stereotiep aandoen, meer tot leven komen, omdat ze uit wezenlijke gevoelens of behoeften blijken te zijn voortgekomen.

Echter, de ‘ernst’ kant van de pastorale vormt een hoofdstuk op zichzelf waar ik dus maar even naar verwezen heb, om nu weer snel naar mijn spel terug te keren, zij het dan met de ernst er nu bij: de pastorale is zeker geen onbezorgd, genoegelijk spelletje²⁾, maar een genre waarin spel en ernst tot een onnavolgbare harmonie verweven zijn. Dat deze harmonie al vanzelf een poetisch karakter heeft en in de pastorale zijn hoogtepunt dan ook bereikt in de poëzie, is wel duidelijk en M.J. Gerhardt wijst er dan ook op, hoe het bezig zijn met beelden, thema's, woorden, voor de dichter van pastorale werken eigenlijk het enige wezenlijk belangrijke is. Trouwens, dat de lyriek het sterke punt was van dit genre, is nooit ontkend of over het hoofd gezien, al werden analyse en studie over de functie ervan meestal niet beproefd.

Overigens maakt het toch wel sterk voelbare spelelement begrijpelijk, waarom er juist bij dit genre een dergelijke stroom 2e tot en met nde rangs werken te vinden zijn: het spel leek tenslotte makkelijk genoeg in elkaar te zetten met de voorraad motieven en beelden, maar het poëtisch vermogen, juist daarmee de ernst van het ideaal voelbaar te maken, had uiteraard maar een enkeling. Had deze laatste het eenmaal tot een succes gemaakt, dan werd het daarna gemakkelijk een buit voor mindere geesten. Bovendien kon men dan later het tekortschietend poëtisch talent verbergen, door een componist in de arm te nemen en zo de muziek de taak van de poëzie over te laten nemen.

Dat het uiteindelijk voorgoed verdwenen is, lijkt me vooral weer een gevolg van het feit, dat zowel ernst als spel te maken hadden met de adellijke levensstijl en idealen. Met kuitbroek en pruik verdween ook de ‘vogue Céladon’, waarin anderen dan de adel zich toch nooit zo helemaal thuis hadden gevoeld³⁾. Vandaar dat Céladon/Dafnis voor ons voorgoed hebben afgedaan, al kunnen zich, al dan niet in idyllische vormen, bepaalde idyllische idealen, ook in de pastorale te vinden, tot op onze tijd handhaven. Hoewel in onze tijd de termen pastorale en idylle beide uitsluitend nog maar ironisch gebruikt lijken te worden...

Maar zo langzamerhand ben ik te ver van mijn uitgangspunt, het kostuum van Dafnis, afgedwaald. Ik heb dus trachten aan te tonen, dat dit hem niet tot een onmogelijke salonherder maakt, die vergeefs tracht, Kloris in zijn element bij te houden, dat het integendeel de bewuste keuze van de hoveling is,

1) Bray blz. 153.

2) Dit ‘zeker’ gebruik ik hier met de gedachte aan de opmerkingen over het element van droefenis, door M.I. Gerhardt vermeld op blz. 296 en een noot op blz. 306. Wel zou ik t.a.v. het elegische even willen opmerken, dat het Hollandse herdersspel dit bepaald niet zo sterk heeft; verder zou ik de vraag willen stellen, of het jeugdelement, door Highet genoemd (n.a.l.v. Dafnis en Chloe en andere Griekse romans, waar immers veel van de pastorale thema's uit zijn voortgekomen) niet nader bezien moet worden, juist in verband met het zwelgen in liefdesdroefheid.

3) V. Tieghem wijst op Schillers verwerping van het Gouden Eeuw-ideaal van geluk en gemak in een droomland, voor hem een leven van luiaards. Men moest geen werk willen ontvluchten, en het ideaal niet achter zich, maar vóór zich hebben. (II 309). Wel heel duidelijk het geluid van een nieuwe tijd! Ook de reden, die Haantjes in De Pastorale (blz. 7) geeft voor het feit dat de pastorale ‘plotseling op (houdt) te bestaan’, nl. de eis van het persoonlijk betrokken zijn van de dichter bij zijn stof (in de romantiek), waaraan de pastorale dichter door zijn grotere reserve tegenover de gevoelens, niet kan beantwoorden, heeft met de ‘vogue Céladon’ te maken: de aristocraat mag zijn gevoelens niet te direct uitspreken, hij moet zich achter het herdersmasker verschuilen.

[p. 287]

dat hij in dit kostuum een geheel eigen idyllisch domein opzoekt, er zijn eigen speelruimte schept en daar door zijn spel idealen uit de eigen kring probeert te verwezenlijken, of het spel van de eigen wereld volmaakter probeert voort te zetten.

Zoals ik steeds duidelijk heb aangetoond; nieuwe ontdekkingen heb ik hierbij nooit beweerd te geven, ook niet, dat ik met een geheel nieuwe visie kom aandragen. Ik heb slechts geprobeerd, door nieuwe inzichten te combinerenen soms te nuanceren tot een meer afgerond geheel te komen, de herdersfiguur wat meer contour te geven en het nieuwe beeld iets scherper te belichten.

Verder heb ik trachten aan te tonen, dat verkleding en spel toch maar enkele aspecten waren van de herdersfiguur en dat er nog wel meer studie nodig zal zijn voor wij een volkomen begrip krijgen voor zijn gecompliceerde persoonlijkheid. Aangezien het verschijnsel ‘pastorale’ blijkbaar nog steeds literatuurhistorici blijft boeien, kunnen we verwachten Dafnis' eens precies in zijn ware gedaante te zien.

Misschien zal dan ook het onderwijs in de toekomst deze figuur met meer begrip gaan behandelen: hem òf geheel uit de literatuurles verwijderen om zijn kwaliteit van museumfiguur, òf hem toestaan, die les tenminste in zijn ware gedaante te bezoeken. Het eerste zeker ten pleziere van de overbelaste leerling, het tweede, naar ik hoop, van een volgende generatie, die evenals ondergetekende zijn/haar gelukkige studiejaren bekroond zag met de taak, deze jeugd iets over het kostuum van Dafnis bij te brengen.

E.F. Wijsman.

Literatuur.

G. Atkinson, Le sentiment de la nature et le retour à la vie simple. Genève 1960.

R. Bray, La Préciosité et les Précieux. Paris 1948.

H. Chaumard, Histoire de la Pléiade. tom. III.

J.E. Congleton, Theories of Pastoral poetry in England 1684. 1798, Gainesville Florida 1958.

W. Empson, Some versions of pastoral. London 1935.

M.I. Gerhardt, Essay d'analyse littéraire de la Pastorale dans les littératures italienne, espagnole en francaise. Assen 1950.

J. Haantjes, De Pastorale. Facettenreeks no. 3. Den Haag 1952.

G. Highet, The classical tradition. New York 1949.

G. Hough, A preface to the fairy queene. London 1962.

G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde dl. II. 's-Hertogenbosch 1958.

E. Lipsker, Der Mythos vom goldenen Zeitalter in den Schäferdichtungen Italiens, Spaniens und Frankreichs zur Zeit der Renaissance. Berlin 1933.

J.F. Lynen, The pastoral art of Robert Frost. New Haven 1960.

P. van Tieghem, Le Préromantisme t. I et II. Paris 1947.

P.A.F. van Veen, De Soeticheydt des buyten-levens, vergheselschapt met de boucken. Het hofdicht als tak van een georgische litteratuur. Den Haag 1960.

K. Vossler, Tasso's Aminta und die Hirtendichtung. Studien zur vergleichende Literaturgeschichte, vol. VI, 1906.