De Nieuwe Taalgids. Jaargang 57

[p. 165]

Bij twee teksten van Elckerlyc

1. De hoofdpersoon van de moraliteit Elckerlyc is door de dood gedaagd ‘voer god almachtigh’ om ‘rekeninghe (te) doen’. Hij stelt zijn gezelschap voor om ‘mede te gaen’, die ten slotte beslist weigert met een doekje voor het bloeden:

Maer woudi pelgrimagie gaen,
Oft woudi yemant doot slaen,
Ic hulpen ontslippen tot in die broock
ende oec cloven ontween (vs. 254-257).

Het voorlaatste vers is verschillend verklaard. Logeman vatte broock op als moeras, en ontslippen als wegsleuren. Het grammaticaal geslacht verzet zich tegen deze opvatting; broock = moeras is onzijdig, broek = kledingstuk is vrouwelijk. Deze verklaring wordt dan ook door niemand gevolgd. K.H. de Raaf verklaarde ontslippen met een beroep op Kiliaen: slippen = lacerare, dissecare, als uiteenscheuren, verscheuren. Endepols sloot zich met enige wijziging bij deze opvatting aan en verklaarde ontslippen = splijten, doorklieven, naar Mnl. Wdb. 7, 1285-6: slippen = splijten. Niettemin werd door Willems, Van Mierlo, Schneiders en Van der Meulen ontslippen toch nog opgevat als uitkleden, en door Van Elslander en Beuken als uitschudden. Evenwel komt me ‘uitkleden tot in de broek’, d.i. tot hij in de broek staat, voor als een gewrongen verklaring. In Mnl. Wdb. 1, 1450 leest men dan ook: Doe dedise toter brouc ontkleden. Bovendien is het verband van uitkleden of uitschudden met het voorafgaande moeilijk in te zien. Gheselscap zou dan zeggen: wanneer je iemand zou willen doodslaan, dan zou ik hem helpen uitkleden of uitschudden en ook nog in tweeën houwen. Dit zou, dunkt me, alleen zin hebben, wanneer met doodslaan een roofmoord bedoeld was, maar daarvan blijkt niets. Eer houdt deze tekst verband met vs. 198-9:

Waer u mesdaen, ic helpt u wreken,
Al soudicker bliven doot ghesteken.

Ook Maghe zegt bereid te zijn iemand te helpen doodslaan zonder meer (vs. 296-7):

Al woudi yemant doot slaen,
Wi helpen u daertoe.

Dit is eenzelfde parallel als van Neve, die met Elckerlyc naar een feest zou willen gaan (vs. 324) en Gheselscap die mee zou willen om te drincken een goet ghelaghe, of ter kermissen (vs. 248-250).

De verklaring: doorklieven tot in de broek wordt van elders gesteund. Ischyrius, die in 1536 de moraliteit omwerkte in het latijn: Homulus, heeft de beide verzen eveneens begrepen als twee overeenkomstige uitdrukkingen. Hij vat beide verzen samen met: ‘tenus umbilico diffindam medium’. Tenus umbilico diffindam = ontslippen tot in die broock; diffindam medium = cloven ontween.

Vervolgens sluit Elckerlyc met deze twee verzen bij een oude literaire traditie aan. Het doormidden houwen, hetzij van het hoofd, hetzij (ook) van het lichaam geldt van de oudheid af als de radicaalste gevechtsprestatie.

In Vergilius' Aeneis IX, 587-9, klieft Mezentius het hoofd van de zoon van Arcens met het lood van zijn slinger:

[p. 166]

 

ipse ter adducta circum caput egit habena

 

et media adversi liquefacto tempora plumbo

 

diffidit.

Even verder, IX, 750-755, slaat Turnus het hoofd van Pandarus in tweeën:

et mediam ferro gemina inter tempora frontem
dividit impubesque immani volvere malas...

illi partibus aequis

huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.

In de middeleeuwse romans wordt het hele lichaam gekliefd tot onder toe. In La Chanson de Roland gaat Roland op zijn vijand los en

Tranchet la teste e la bronie e le cors,
La bone sele, ki est gemmet ad or,
E al cheval parfundement le dos

(Joseph Bedier, La Chanson de Roland, Paris, 1937, vs. 1586-8).

In de Roman van Limborch begon de ridder te slaan

Up den coninc van Macübien.
Des dar ich der woirheit lien,
Hed de slach volkomen wale,
He hed yn geslagen tzen gordel dael.

(Th. H.A. Meesters, Roman van Heinric en Margriete van Limborch, Amst. Antw., VII, 823-6).

Jacob van Maerlants Spieghel Historiael IV¹, 2, 51-54:

So staerc was hi inden strijt,
Dattem gheviel meer dan tere tijt,
Dat hi eenen ridder ontwee clovede
Vanden sittene toten hovede.

Hetgeen in Brabantsche Yeesten II, vs. 1798-9, juister geformuleerd is:

Dat hi enen riddere ontwee doofde
Totten sittene van den hoofde.

Met ‘ontslippen tot in die broock’ sluit Elckerlyc aan bij een literaire traditie. Wat in de aangehaalde plaatsen uit de middeleeuwse epiek eufemistisch tot uitdrukking kwam ‘le cors’ en ‘la bone sele’, ‘tzen gordel dael’, ‘totten sittene’, is in Elckerlyc realistischer weergegeven met ‘tot in die broock’. De verzen 256-7 van Elckerlyc hebben een overeenkomstige inhoud. De synonimiek is trouwens in Elckerlyc niet vreemd. Ook in de verzen 6-7, 94-5, 441-2 treft men ze aan. Het komt mij voor dat de verzen 254-7 een dubbele climax vertonen; ten eerste van ‘pelgrimage gaen’ tot ‘yemant doot slaen’, ten tweede van ‘ontslippen’ tot ‘cloven ontween’, vertaald: in de lengte klieven en in twee stukken hakken, een verbeeldingsclimax als in Aeneis IX 750-5. Onder het enclitisch pronomen van hulpen is dus niet de schedel te verstaan, zoals Endepols doet, maar het hele lichaam, ‘tot in die broock’.

2. Ten einde raad denkt Elckerlyc ten slotte aan zijn deugd als hulp in de nood. Hij roept ze, en zij antwoordt (vs. 451-3):

Waer sidi mijn duecht?

Ick ligghe hier al verdwenen

Te bedde, vercrepelt ende al ontset.
Ick en kan gheroeren niet een let,
So hebdi mi ghevoecht met uwen misdaden.

[p. 167]

Deze tekst herinnert aan de Klaagliederen van Jeremias I, 14, waar de profeet jammert dat zijn virtus (= kracht, maar ook deugd) ziek is geworden door zijn zonden, waardoor hij niet overeind kan komen. ‘Vigilavit iugum iniquitatum mearum, ...infirmata est virtus mea: dedit me Dominus in manu, de qua non potero surgere.’ Het schijnt dat onder invloed van deze tekst de verbeelding van de zieke deugd in Elckerlyc tot stand is gekomen. Door de boetvaardigheid van Elckerlyc geneest zijn Deugd en kan zij van het bed opstaan, zo zet de auteur de verbeelding voort. Zij zegt (vs. 595-6):

God danc! ic beghin nu wel te gaen,
Want elckerlyc heeft mi ghenesen.

Vondel, bij wie we veel sporen van de middeleeuwse en Mnl. literatuur aantreffen (vgl. Med. V.A. 1962, p. 264-267; TNTL. 75,1957, p. 313-4) heeft de Deugd van Elckerlyc voor de geest gehad bij vs. 52-4 van Vredezang (W.B. 5, 364):

Neering, leggende op haer sterven,
Springt ten bedde uit, en ontluickt
Met dat zy de teervlam ruickt.

De allegorie van Deugd en Welvaart is dezelfde. Door de zonden was de Deugd ziek, door oorlog de Nering. Beiden liggen van zwakte te bed. Beiden genezen door de ommekeer van de situatie, de Deugd door de penitentie van Elckerlyc, de Nering door het herstel van de Vrede, waarvan de teervlam het feestelijk teken is. Beiden verlaten opgetogen over het herstel het ziekbed.

P. Maximilianus o.f.m. cap. †