De Nieuwe Taalgids. Jaargang 57

[p. 92]

Naar aanleiding van een notulering door De Nieuwe Gids-redactie

De door Dr. G. Stuiveling¹⁾ in 1959 voor de eerste maal volledig openbaar-gemaakte notulen van de Nieuwe Gids-redactie over de jaren 1885-1892, behelzen op 25 november 1891 o.m. de aantekening: ‘recensie Aletrino ge- weigerd (veranderen)’. Dat het hier Van Deyssels recensie van A. Aletrino's Zuster Bertha betrof, in inderdaad gewijzigde vorm bijgedragen aan de decem-beraflevering²⁾ van De Nieuwe Gids en nadien, conform de tijdschrifttekst, herdrukt in de Tweede bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1897, 175-186, heeft de aandachtige lezer al kunnen afleiden aan de hand van een in 1955 door G.H. 's-Gravesande³⁾ gedeeltelijk gepubliceerde brief van Willem Kloos aan Karel Alberdingk Thijm, de dato 26 nov. 1891:

‘Uw recensie van⁴⁾ Vosmeer kan niet opgenomen worden, ook niet met een protest, om verschil van zienswijze over de hoedanigheid van dat boek. En⁵⁾ uwe recensie van Aletrino verzoek ik u wat te wijzigen. Gij zijt mij daarin reeds halverwege tegemoet gekomen door uwe briefkaart⁶⁾ van hedenmorgen. Ik had u inderdaad willen verzoeken dat gedeelte weg te laten of om te werken. Dan verzoek ik u ook de parallel tusschen Aletrino en Vosmeer zóó te wijzigen, dat Vosmeer er uit valt en alleen Aletrino overblijft. Ook komt het ons voor, dat uw artikel in zijn onderdeelen te weinig harmonisch is: het slot over de sensatie b:v: hangt er geheel los bij. Reden waarom ik u verzoek deze recensie nog eens na te zien, en om te werken - ik weet bij ondervinding, dat u dat niets geen moeite kost - liefst nog voor deze aflevering.’

Het moet betreurd worden dat 's-Gravesande de drie alinea's, die dit voor Thijm uiteraard minder prettige besluit van de redactievergadering inleiden, ongepubliceerd liet. Nu wordt de indruk gevestigd als zou het regel zijn geweest dat plaatsing of niet-plaatsing van een bijdrage van Van Deyssel afhankelijk was van het oordeel der redactievergadering, terwijl in werkelijkheid Kloos alleen dan de vergadering om advies vroeg wanneer hij zelf niet de verantwoordelijkheid voor opname van een inzending van Van Deyssel dacht te kunnen dragen. In het onderhavige geval heeft Kloos zelfs gehandeld tegen de uitdrukkelijke wens van Thijm om zijn copy niet aan de redactievergadering voor te leggen -, een wens die vervat moet zijn geweest in een niet bewaard gebleven, op 21 nov. 1891 te Bergen-op-Zoom verzonden briefje ter begeleiding van Vosmeer de Spie's roman, om de toezending waarvan Kloos Thijm zowel op 3 als op 20 nov., verzocht had. Dat Kloos dan ook niet weinig bevreesd was zich door het negeren van dit verlangen de toorn van zijn vriend op de hals te halen, komt overduidelijk tot uiting in de moeite die hij zich getroostte om zijn handelwijze te rechtvaardigen. Kloos' brief toch van 26 nov. '91 ving aldus aan:

‘Waarde, ik begin met schuld te bekennen. Ik heb uw wensch, die voor mij een gebod is, overtreden, ik heb uwe copy, zijnde recensiën van Vosmeer en Aletrino ter redactie-vergadering gebracht. Maar gij zult mij ongetwijfeld verontschuldigen, als ik er dadelijk bijvoeg, dat ik, bij de meeningsverschillen⁷⁾, die zich in de laatste tijden, tusschen ons

1) De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt. A'dam 1959², 134-148.

2) De Nieuwe Gids, jrg. VII, no. 2, rubriek Boekbeoordeelingen, 302-311.

3) De geschiedenis van De Nieuwe Gids/Brieven en documenten, Arnhem 1955, 412.

4) 's-Gravesande las in het Copieboek van Willem Kloos: over i.p.v. van.

5) 's-Gravesande geeft: In i.p.v. En.

6) Deze briefkaart komt verderop in dit artikel aan de orde.

7) Kloos zinspeelt hier op o.m. zijn niet aanvaarden van de eerste versie van Van Deyssels bespreking van Smit Kleine's Schrijvers en Schrifturen (zie ons artikel over Een ongepubliceerde scheldkritiek van Lodewijk van Deyssel, Roeping XXX, dec. 1954, 589-596) en vooral op het in augustus 1891 geweigerde prozagedicht Apokalyps. Dit laatste heeft Thijm in 1894 nog eens aangeboden aan de redactie van...De Gids, die het bij schrijven van J.N. van Hall, de dato 18 maart 1894, weigerde te plaatsen. Thijm was tenslotte blij-toe dat het onbeduidende maandblad Nederland zich over de tien zangen van dit prozagedicht wilde ontfermen.

[p. 93]

geaccumuleerd schijnen te hebben, niet langer de verantwoordelijkheid daarvoor kon en durfde dragen. Het was immers best mogelijk, dat de redactie u tenslotte gelijk zou geven en niet mij?
Mijn ondervindingen daaromtrent, geheel buiten u om, zijn niet van de aangenaamste. Bovendien zult gij 't niet zoo erg vinden, als ik u opmerkzaam maak, dat het hier geen kwestie was van artistieke appreciatie, maar alleen verschil van letterkundige opinie.
Ik geloof dat ik hier zoo zuiver mogelijk heb verklaard en verdedigd mijn zijn tegenover u in dit geval. Ik meende dit te moeten doen, om geheel eerlijk en open tegen u te zijn. Laten wij nu tot de zaken komen.’

Met dezelfde middagpost ontving Thijm een, eveneens 26 nov. '91 gedateerd, epistel van Frederik van Eeden waaruit hij ten overvloede vernemen mocht:

‘Wat Vosmeer betreft geloof ik dat je je inderdaad vergist, dat je later er anders over zult denken. Ik verbeeld me dat je groote afzondering je wat serieuzer, wat minder verdacht op onechtheid, eigenlijk gezegd wat naïever heeft gemaakt, je heeft doen verliezen iets van die grootsteedsche, spotlustige argwaan die niets groots of nobels heeft, maar in een druk maatschappelijk leven onmisbaar is’¹⁾.

Kloos' brief van 26 nov. '91 ging vergezeld van een aangetekend couvert dat de recensies bevatte van Aletrino's Zuster Bertha en van Vosmeer de Spie's Een Passie. Over een derde boekbespreking, n.1. van Jan ten Brink's De Oude Garde en de Jongste School, die nochtans deel uitmaakte van de door Thijm voor de decemberaflevering bestemde copy en die daarin ook verschijnen zou²⁾, zweeg Kloos in alle talen. Ook onthield hij aan Thijm de redenen van nietplaatsing van zijn recensie van Een Passie, al weten wij uit een, ook door 's-Gravesande gepubliceerde, brief van 3 nov. '91 hoe weinig gunstig de redactiesecretaris van De Nieuwe Gids over dit boek te spreken was:

‘Sta me ten eerste toe je mijn verwondering te betuigen over je gunstige opinie omtrent Vosmeer de Spie's Een Passie. Ik weet niet wie in deze gelijk heeft, ik ken mezelf geen grootere kritische bevoegdheid toe dan jou, maar dit is toch zeker: ik heb mij vergist òf jij. Ik heb dat boek in één avond uitgelezen en telkens op den vloer gestampt van de intense lol, verexcuseer, die de malle dictie en de glad verkeerde psychologie bij me te-weegbrachten. Mij kwam b:v: voor, die vrouw geene actrice, of wat is ze, maar een tooneelstraathoer te zijn van de ergste soort. Maar zooals ik zeg, ik kan me vergissen, hoe ongaarne ik dit ook geloof, en ik verzoek je dus vriendschappelijk mij het boek nog eens te willen toezenden. Sta mij toe zoolang je copie te mogen behouden’.

Déze brief arriveerde te Bergen-op-Zoom met de ochtendpost van 4 november, kort na half tien, en had tot fataal gevolg dat Thijm, door de grote opgewondenheid³⁾ die zich bij de lezing van Kloos' ongunstige opinie van hem

1) Geciteerd uit de eerlang te verschijnen, reeds geheel persklare uitgave van de briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, verzorgd door Dr. H.W. van Tricht en schrijver dezes.

2) De Nieuwe Gids, jrg. VII, no. 2, rubriek Boekbeoordeelingen, 311-314. ‘Bespreking’ is hier een te groot woord, want Van Deyssel spreekt uitsluitend over de typografie van Ten Brink's geschrift. Zo bevindt zich in Thijm's nalatenschap een onvoltooid gebleven opstel over Vestdijk's roman Het vijfde zegel, de dato 30 april 1943, dat zich ook hoofdzakelijk met de typografie bezig houdt. Het eerste, dichtbeschreven folio-vel, handelt enkel over de titelpagina!

3) Het openen van de ochtendpost betekende, in de sombere Bergen-op-Zoomse jaren (1889-1893) telkens weer een aanslag op Thijm's gemoedsrust. Zo noteerde hij, om ons tot éen voorbeeld te bepalen, op 22 nov. '91, om half twee 's middags: ‘Volkomen buiten me zelf van voldoening over het staan van mijn eerste feuilleton in het Handelsblad. Het is in alle opzichten nadeelig, gevaarlijk, smakeloos, unfair en vulgair en min, om zich zoo door de vreugde, door eene zeer inferieure vreugde wel te verstaan, te laten beheerschen. Dit is eigenlijk nóg minner dan zich door de beroerdigheid te laten beheerschen.’
En om 5 u. 10: ‘Een kwartiertje geleden heb ik mij pas eenigszins teruggevonden.’

[p. 94]

meester maakte, er die dag niet meer in slaagde een letter op papier te krijgen. Kloos' bedenkingen kwamen des te gevoeliger aan nu Thijm al, op 9 oktober '91, Maurits Wagenvoort - de auteur die zich schuilhield onder de naam Vosmeer de Spie¹⁾ - had laten weten dat hij voornemens was Een Passie waarderend in De Nieuwe Gids te bespreken, aankondiging waarop Wagenvoort - die tevoren nooit enig contact met Thijm mocht hebben - op 12 oktober '91, dus vrijwel per kerende post, verheugd had gereageerd, schrijvend o.m.:

‘Men heeft in enkele critieken doen voorkomen alsof ik direct onder den invloed sta van Uwen geest. Ik weet niet of men daarin gelijk heeft, omdat ik Uw werk minder gelezen dan gevoeld heb. Maar is er iets van U in mijn gemoed en verstand doorgedrongen dan is 't iets goeds geweest en heb ik U er voor te danken.’

Dat Thijm intussen zijn oordeel over Een Passie niet door de bezwaren van Kloos liet beïnvloeden, zou blijken uit zijn bespreking van Zuster Bertha, tussen 7 en 17 november op schrift gesteld nadat hij Aletrino's roman op 2 november, tussen twee en half zeven, in één ruk gelezen had. In die bespreking toch vlocht hij, toen nog verkerend inde mening dat zijn recensie van Aletrino gelijktijdig met die over Vosmeer de Spie het licht zou zien, een parallel in tussen Zuster Bertha en Een Passie, een passage die hij, na Kloos' brief van 26 november, uiteindelijk toch moest laten vervallen. Deze parallel nu luidde:

Als aanteekening voor de fysiologie der kritische artisticiteit de mededeeling dat van ‘Een Passie’ mij het eerst bewust werd de fantasie (het beeld der sensatie) van de aktie, die het in-mij-opnemen van dat werk in mij had te weeg gebracht. En daar-nà, bij nader denken dus, pas de herinnering der dingen zelve, die de auteur had laten zien. Terwijl van het boek van Aletrino aller-eerst en nagenoeg alleen, de dingen zelf voor mijn inwendig kijken herschijnen.
Met andere woorden: ‘Een Passie’ gelezen hebbende en beginnend daaraan te denken, zie ik eerst roode en zwarte stangen, voel ik iets als een rood-zwarte zwaartekracht in mij (ofschoon er in het boek heelemaal geen roode en zwarte stangen, enz., beschreven worden). Die roode en zwarte stangen zijn de direkte verfantaseering van den aller-zuiversten in-druk, die, afgescheiden van wát hij geschreven heeft, de den auteur alleen eigene soort schrijf kracht, het geabstraheerd wezen zelf van zijn kunstenaars-aard, van zijn artistiek gestel, in mij gemaakt heeft²⁾.

1) Deze nom de plume gebruikte Wagenvoort (1859-1945) het eerst voor zijn Amster-damse brieven in het oude Dagblad voor Zuid-Holland en 's-Gravenhage. Zie G.H. 's-Gravesande Maurits Wagenvoort / Vijftig jaar journalist, Den Gulden Winckel, 28e jrg. (1929), 165-167. Aldaar ook: ‘Maar tot zekere hoogte heeft die beoordeeling [door Van Deyssel] me meer kwaad dan goed gedaan. Ten eerste maakte ze mezelf trotsch. Verder vonden een heeleboel menschen dat oordeel overdreven; ook Kloos, die zooiets geschreven heeft als de heer Vosmeer de Spie is voor de litteratuur van nul en geener waarde. Van Deyssel had me over het paard getild, maar Kloos zette me er weer op.’

2) Een sterk staal van het door Dr. F. Jansonius (Lodewijk van Deyssel, Lochem z.j. -1954, 55) gesignaleerde vermogen van Van Deyssel om abstracte gevoelens te beschrijven als met de zintuigen waarneembare dingen en het vermogen die met suggestieve adjectieven te kenschetsen. Het meest krasse voorbeeld lijkt ons de, in een notitie van 16 febr. 1886 vastgelegde, verwoording van tweeërlei soort rede-sensaties: ‘Vooreerst als men, denkende een uitweg gevonden te hebben in een dispuut van bespiegelende wijsbegeerte, voelt dat deze weêr tot het zoo even verlaten uitgangspunt te-rugdraait. De fantazie geeft dit heel even aan als een reeks vaag-getande zwarte staven, die op elkaar neêrtrillen, of liever als mat-zwarte latten, met enkele grijze tinten van boven, 3 centimeter lang ongeveer.
Wanneer men merkt, dat een redeneering in de diepte gaat, terwijl men in de breedte wilde gaan (wanneer m.a.w., de redeneering der tegenpartij bespiegelend blijft, terwijl men zelf de valsche transitie in de praktische filosofie onbewust had begaan) dan ziet men even: een lange koker, in de schuinte dalend; men ziet hem van binnen; hij is aan 't einde enger dan aan het begin; hij is heel klein, als een sigarenpijpje, hij is met vierkante hobbelingen en dan donkerwit, grijs en zwart.’

[p. 95]

“Zuster Bertha” geeft mij wel zoo iets niet, maar daarentegen zie ik onmiddellijk de voorstellingen van dit boek zuiverder en heviger¹⁾.
Zoo hier al niet uit volgt, dan komt hiermeê toch over-een, dat in “Een Passie” meer temperament en in “Zuster Bertha” meer artisticiteit, meer literatuur is. De auteur van “Een Passie” 'is hartstochtelijker ,die van “Zuster Bertha” meer reflektief. “Een Passie” is een boek dat, niet zoo fijn als “Zuster Bertha”, verhaalt als zoo uit heel een warm lichaam, “Zuster Bertha” is een boek dat zijn spiegelingen uit het koele hóofd-alléen doet wolken.
‘Een Passie’ geeft het leven zoo dadelijk, ‘Zuster Bertha’ geeft het na dat het in het hoofd verwerkt is door reflexie.²⁾

Na de lezing van Zuster Bertha had Thijm ook aan Aletrino, die hij overigens maar vrij oppervlakkig kende en die hij laatstelijk ontmoet had in oktober 1885, ten huize van Frank van der Goes aan het daar gegeven inaugurele souper van het tijdschrift De Nieuwe Gids³⁾, een prijzende bespreking van diens roman in 't vooruitzicht gesteld. Aletrino had daar, 10 nov. '91, op gereageerd, schrijvend o.m.:

‘Ik begrijp zelfs niet dat je iets goeds in mijn werk vindt. Ik zelf vind hier en daar wel iets wat ik goed vind maar dat komt, volgens mij, omdat ik, als ik 't lees, er zoo duizendmaal meer bij voel dan een ander kan voelen bij dingen die hem niet aangaan. Kijk eens, een spot-recensie had ik niet verwacht van je want daarvoor heeft mijn werk te weinig pretentie en is te ernstig gepoogd, maar ik had ook niet een felicitatie verwacht. Dat heeft me zeer verrast en plezier gedaan. Daarom ook ben ik nieuwsgierig wat je van mijn werk zult zeggen en zal 't me een groot plezier doen als ik weet waarin je recensies⁴⁾ komen en ik ze kan te pakken krijgen. Intusschen bij voorbaat bedankt voor de moeite.’

Ongelukkigerwijs voelde Aletrino zich ook genoopt te verklaren: ‘Ik vind me zelf geen artiest en voel me dus zeker veel minder dan jij. Daarentegen voelik me tegenover anderen van de N.G. hooger, maar dat doet niets ter zake’. Aletrino kon niet vermoeden dat Thijm intussen - schrijvend over Zuster Bertha - een bespiegeling over de betekenis van het woord ‘artiest’ had ingelast. Deze bespiegeling moet Thijm - na de ontvangst van Aletrino's brief - niet meer opportuun hebben toegeschenen, want in een, weer niet bewaard gebleven, op 23 nov. om vijf uur vijftig geschreven zesregelige briefkaart⁵⁾ aan Kloos verzocht hij om schrapping daarvan. Thijm 's divagatie moge thans alsnog in druk verschijnen:

‘Ik vind Aletrino door en door een artiest.
Ik aanvaard dat woord “artiest” niet bepaald in de universeele en opperste beteekenis, die in de letterkunde de Heeren Kloos en Verwey, meen ik, er het eerst aan hebben ge-

1) Thijm schreef in eerste instantie: zuiverder, intenser, mooyer.

2) Wanneer deze passage niet vervallen was, zou zij in de Tweede bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1897, te vinden zijn geweest vóor de voorlaatste alinea van blz. 179.

3) Zie onze uitgave van de volledige Gedenkschriften van Lodewijk van Deyssel, Zwolle 1962, 242 en 243.

4) Zuster Bertha besprak Van Deyssel niet alleen voor De Nieuwe Gids, maar ook als A.J. in het weekblad De Amsterdammer, no. 752, 22 nov. 1891.

5) Dit is de briefkaart waarop Kloos doelde in zijn brief van 26 nov. '91. Op diezelfde dag schreef Kloos ('s-Gravesande, a.w., 412) aan P.L. Tak, dat hij een briefkaart ontving, ‘waarin de auteur dat gedeelte waarin over artiesten en dichters gesproken wordt verzoekt te schrappen.’

[p. 96]

geven en die nu tamelijk algemeen gebruikelijk is. De Grieksche tragici, de Hebreeuwsche profeten, de Evangelisten, Dante, Shakespeare, Milton artiesten te noemen, daarin lijkt mij iets onzuivers te zijn.
Ik ga maar op mijn gevoel af. En dan is het met het woord “artiest” als met het woord “talent”. Ik vind dat niet nu eenmaal vaste woorden, die zoo kort mogelijk duidelijk maken dat iemant op een zekere manier bizonder is of iets móois kan. De klank van het woord “artiest” en “talent” beteekent voor mij, in dadelijke werking, een zekere kategorie van voortbrengers van uitnemende zaken, kunst-zaken, maar niet zoû ik allen, die door woorden-reeksen schoonheden en aandoeningen uíten, artiesten willen noemen. Ik merk hier bij op dat Paul Verlaine het met mij eens is, die in zeker gezegde van De Goncourt veel-eer het gevoelen van een artiest dan van een literator hoorde.
Als ik b.v. aan sommige gedichten van Kloos, die, waarin de hoogste dichter-sentimenten, het hoogste menschenziele-gezang, zoo als de menschheid, in een enkel individu tot haar top gestegen, in zeldzame echoos van den eenen Tijd tot den anderen het uít, als ik aan díe gedichten denk, of ook ik denk aan dien wónder-geëmotioneerde De Lautréamont¹⁾, die mij zóó zéer heeft aan-gedaan, dan klinkt 't mij valsch mij te hooren zeggen: “wat heeft die artiest veel talent.”
Poëzie vin ik het hoogste wat er is (ik meen niet verzen, maar poëzie, sommig lyrisch proza is poëtischer dan vele verzen, Molière's verzen zijn niet poëtisch); en de grootste poëeten kan ik moeilijk artiesten noemen.
Ik geef deze meening voor wat zij is, ik zeg zoo maar wat ik wel eens denk. Let eens op mijn woorden: over twintig jaar zal men de onderscheiding tusschen “Kunst” en “Let-teren” weêr maken. En prozaschrijvers als De Saint-Simon en Stendhal even min ar-tiesten noemen als dichters als Shakespeare en Milton.’²⁾

Toen, tenslotte, Thijm op 3 december '91 - in een brief aan Frederik van Eeden - verzuchtte: ‘Mijn artikel over Een Passie heb ik nu ook teruggekregen. Ik kan al wel van teruggekregen stukken een heel behangsel maken voor een Salon des refusés’, vertelde hij feitelijk maar de halve waarheid. Hij verzweeg toen dat een met A.J. gesigneerde, door Thijm voor het weekblad De Amsterdammer bestemde, recensie van Een Passie op 15 oktober '91 ‘met veel spijt’ door Mr. M.G.L. van Loghem werd geretourneerd, nu reeds een bespreking door Frans Netscher ter zetterij was. De spijt van Van Loghem zal wel in geen verhouding hebben gestaan tot die van de onfortuinlijke Wagenvoort, die tot 7 mei 1894 mocht wachten voordat nu tóch Van Deyssels bespreking van Een Passie het licht zou zien in de met vertraging verschenen april-aflevering van De Nieuwe Gids. Maar het verhaal dáarvan kent de lezer sinds 1931 uit de Litteraire Herinneringen uit den Nieuwe-Gids-tijd³⁾ van Frank van der Goes.

Heerlen.

Harry G.M. Prick.

1) Thijm leerde Les chants de Maldoror van de Comte de Lautréamont kennen in de uitgave van 1890 (‘Réimpression d'après le manuscrit original d'un ouvrage qui n'a jamais paru en librairie’), hem op 29 mei 1891 door Kloos in bruikleen toegezonden, maar door Thijm stilzwijgend behouden. Een boek aan Thijm lenen betekende in negen van de tien gevallen: 't nooit meer terugzien, wat door Thijm verontschuldigd werd door zijn nu eenmaal niet beschikken over de assistentie van een deskundig emballeur. Op 5 april '91 had Thijm al aan Van Eeden geschreven: “Ik zal iets moois maken, er is een groot leven van visioenen in mij. Zoo iets als die Chants de Maldoror, naar ik, die het boek niet gelezen heb, uit Kloos' recensie op-maak, ligt al sinds jaren voor een zesde part klaar in mijn kast.” Hij dacht hierbij aan zijn van 1887 daterend ms. Ik / Het dagboek van een zonderling, waaruit hij in de Zesde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1901, 69, drie fragmenten publiceerde.

2) Wanneer deze passage niet vervallen was, zou zij in de Tweede bundel Verzamelde Opstellen te vinden zijn geweest voor de voorlaatste alinea van blz. 178.

3) Aanvullingen bij G.H. 's-Gravesande, a.w. 409-413.