De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

[p. 257]

Over Vondel en ‘de andere’

Uitgaande van een op- of liever aanmerking die Van Lennep zich veroorloofd heeft bij een versregel uit Vondels zeventigste Harpzang, heeft Prof. Dr. L.C. Michels aandacht gevraagd voor enige ‘Verbindingen met deze’, zoals die te vinden zijn bij Van Mander, De Brune, Jan Vos en hun tijdgenoten (zie ‘Stoffen uit de 16e en 17e eeuw’, Zwolle 1958, blz. 334-341). In zijn psalmberijming getuigt Vondel hoe Gods gerechtigheden

Oprechten kroonen, boozen slaen,
Deze op- en d'andere ondergaen:

Aldus bij Van Lennep, deel VII, blz. 368; aldus ook in de WB-uitgave, deel 8, blz. 400. Waarom Michels in zijn citaat nu schrijft: ‘Deze op- en d'andre nedergaen’, is mij duister; het staat echter buiten het probleem dat schuilgaat in de woorden deze en d'andere. Volgens Van Lennep namelijk staat er juist het tegendeel van wat Vondel bedoeld heeft: deze immers moet terugwijzen op het naast bystaande, dus de boozen, en d'andere op de oprechten; en van zóveel cynisme kan uiteraard noch David noch Vondel worden verdacht. Nadat Zijderveld al had gewezen op een visuele factor, daar Deze bij Vondel typografisch juist onder Oprechten staat, en Woltjer bij een soortgelijk latijns geval had opgemerkt dat hic niet enkel op het laatstgenoemde kan duiden maar soms ook op dat wat voor spreker of schrijver het voornaamste is, geeft Michels nu een logischer, althans psychologischer verklaring: ‘de schrijver herplaatst zich als het ware bij het tevoren genoemde paar dingen, en werkt ze in de reeds gebruikte volgorde af; hij komt dan het eerst, met zijn deze, bij het eerstgenoemde van die beide terecht’ (blz. 336). Maar naarmate men dit aannemelijker vindt, wordt het des te vreemder waarom wij dan niet allen en altijd deze chronologie volgen, en zó verstokt zweren bij het tegendeel, dat zelfs Vondel van een fout wordt beticht zodra hij zich een afwijking veroorlooft. Een logische afwijking van een onlogische regel, het klinkt vondeliaans. Het zou nog mooier klinken, als het waar was.

Behalve een reeks latijnse citaten heeft Michels in zijn artikel ook een twaalftal nederlandse vermeld. Men kan niet ontkennen dat ze merendeels de term deze bevatten; maar daarmee houdt hun gelijkheid dan ook op. Immers:

in drie gevallen (Vondel, tweemaal Jan Vos) staat er: deze - die;

in éen geval (Vondel) staat er: deze - d'andere;

in éen geval (De Cock) staat er: dees - de geen;

in éen geval (De Brune) staat er: die - deez';

in éen geval (Hooft) staat er: hem - deezen;

in éen geval (Vondel) staat er: d'eerste - deze;

in twee gevallen (Vos, De Decker) staat er: dit - dat;

en in drie gevallen (Van Mander, tweemaal Vondel): d'een - d'ander.

Er zijn dus niet minder dan acht verschillende combinaties in het geding, verschillend genoeg van woordkeus en van structuur om ze niet zo maar als gelijksoortig te beschouwen. Met name de tweede helft van elk tegengesteld paar vergt een nauwkeurige beschouwing, eer men tot enige conclusie gerechtigd is. Ik denk daarbij nu speciaal aan de term de ander, die men onder de gegeven voorbeelden viermaal aantreft, waarvan driemaal bij Vondel. Het overschietende, tevens oudste citaat betreft Van Manders sonnet aan Goltzius, vóor de vertaling van de Bucolica en de Georgica:

[p. 258]

 

Schilders sonderlingen

 

Nut scheppen uyt Poëten, jae een dinghen

 

Is constigh Dicht, en Schildery int schijn.

 

 

 

Dan d'een is stom, en d'ander carj wel spreken,

 

D'een vervvich wijst, en d'ander met bestreken

 

By-woorden mhaelt, en duydt al watt begheert.

Bij deze versregels geeft Michels het volgende commentaar: ‘Met d'een is Schildery bedoeld, met d'ander: Dicht. Wij zouden in zulk geval omgekeerd te werk gaan.’ (335). Nu zijn ‘wij’, dacht ik, zo bar belangrijk niet als het erom gaat het zestiende- of zeventiende-eeuwse taalgebruik te leren kennen. Maar bovendien heeft Van Mander de stijlfiguur van kruisstelling (chiasme) die hier aanwezig is, niet éenmaal doch tweemaal toegepast. Want zijn aanvankelijke volgorde is: 1. Schilders; 2. Poëten; daarna komt: 1. Dicht; 2. Schildery; en tenslotte zegt hij: 1. D'een = Schildery; 2. d'ander = Dicht. Men kan dus zeggen dat Van Mander via twee kruisstellingen tot zijn aanvankelijke volgorde is teruggekeerd; men kan ook zeggen dat dit citaat daarom heel weinig geschikt is als bewijs voor welke conclusie dan ook.

Het belangrijkst van al lijkt me evenwel, dat Michels' toevoeging ongemerkt ingaat tegen Van Lenneps afkeuring betreffende Vondel. Michels immers stelt, dat wij bij het gebruiken van de een - de ander respectievelijk naar het eerstgenoemde en naar het laatstgenoemde verwijzen. Akkoord. Maar dat is dan ook precies het omgekeerde van wat wij doen bij het gebruiken van deze en die, aangezien men hier eerst het laatstgenoemde, en dan het eerstgenoemde bedoelt. Indien Vondel in 1616, indien Jan Vos later bij deze - die van dit gebruik afwijkt, kan men zich afvragen in hoeverre dat in de zeventiende eeuw al gefixeerd was, en of een volstrekte duidelijkheid van de context ook de gelegenheid biedt toen - en misschien zelfs nu - deze fixatie te doorkruisen.

Keert men terug tot de plek die aanleiding gaf tot de discussie, namelijk'Vondels zeventigste Harpzang, dan ontdekt men daar een geheel ándere taalsituatie. Vondel heeft noch deze - die, noch de een - de ander geschreven; hij heeft om redenen van metrum of misschien zelfs van duidelijkheid een contaminatie gemaakt: deze - d'andere. Van óns woordgebruik uit bezien, zou men moeten opmerken dat beide termen dan naar hetzelfde antecedent verwijzen, beide namelijk naar het laatstgenoemde; tenzij men met Van Lennep redenerende meent dat deze stellig de laatstgenoemde moet zijn, en d' andere dús de overschietende eerstgenoemde. Maar waarom zou men zo redeneren, wanneer ook het omgekeerde evengoed mogelijk is en in de gegeven omstandigheden veel waarschijnlijker? Voor Vondel dan werd de inhoud van de term d' andere niet bepaald door het voorafgegane deze; integendeel: de ambivalente term deze kreeg z'n precieze inhoud pas doordat d' andere erop volgde met de volstrekt duidelijke betekenis van: de laatstgenoemde. Zo'n gedachtengang is daarom waarschijnlijk, omdat het woord andere voor Vondel als taalproever heel wat meer zal hebben betekend dan een vage verwijzing, namehlijk ook en vooral nog het rangtelwoord dat het van oudsher in de germaanse talen is geweest, derhalve: de tweede, de als tweede genoemde.

Het is déze eenvoudige interpretatie die ertoe leidt, Van Lenneps opmerking bij de zeventigste Harpzang van Vondel niet enkel overbodig te achten, maar taalkundig onjuist.

G. Stuiveling.