De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

[p. 169]

De Lusitanismen in de Itinerario van Jan Huygen van Linschoten (1563-1611)¹⁾
IV (Slot)

Hoofdstuk LIV

P. 81.

limoenen Port. limões = citroenen. lijmen Port. limas = kleine citroenen. Cf. Orta, XXXIV, p. 133y, waarvan het een vertaling is.

1) Voor I en II zie jrg. LV (1962), blz. 161-17J en blz. 327-334; voor Hl de lopende jaargang, blz. 108-113.

Hoofdstuk LV

P. 85.

ghefrijt Port. frito = gebakken, gebraden. De zin luidt aldus: ‘vijghen gefruijt in suyker’ Port. figos fritos em açúcar, niet gefruit, zoals Terpstra wil. Hier zijn overigens geen vijgen bedoeld, maar bananen, zie p. 84 van dit artikel bij ‘figos de orta’.

Hoofdstuk LXII

P. 113.

Chijnse waren Port. mercadorias chins, oude adjectief-vorm voor chineses of fem. chinesas.

Hoofdstuk LXIV

Dit hoofdstuk gaat terug op Orta, XXVI, p. 105y en volg.

P. 118.

‘gengber ... is seer goet om te eten, wordt veel in Indien ghegasteert’. Ghegasteert Port. gastado = gegeten, gebruikt. Komt vele malen voor in deze betekenis bij Orta, bv. XLVI, p. 171y en volg.

Hoofdstuk LXV

P. 119.

gyrojfelnaghelen Port. cravos de girofle. Girofle evenals cravo komen beide uit het Grieks χαϱυοϕυλλον via het Arabisch kwanful = notenblad. Het kan ook uit het Grieks via het Latijnse gariófilum zijn voortgekomen, dat gemakkelijker girofle verklaart, terwijl cravo zeer logisch volgens de regels van de historische wijziging in de fonetiek voort kan komen uit karanfiil>kalanfur (volgens de normale Iberische metathesis)> calanfru (een normale Portugese metathesis, als een r zich voordoet in een lettergreep)> caavro>caavro>craavo> cravo. Deze tussenvormen zijn te vinden. Cravos de girofle is dus eigenlijk een pleonasme, een onbegrepen pleonasme, want volksetymolo-gisch werd cravo in het Portugees in verband gebracht met cravo van het Latijnse clavus = nagel, spijker, omdat de vorm van de kruidnagel overeenkwam met die van een spijker. Jan Huygen zette dus deze volksetymologie voort door zijn vertaling.

Hoofdstuk LXVI

P. 122.

note muscaet Port. noz muscada. De plaatsing van het adjectief na het substantief wijst natuurlijk op een overname uit een Romaanse taal en in casu uit het Portugees, omdat de Portugezen de eerste handelaars in kruidnagelen waren, al van de 15de eeuw af. Het is trouwens een vertaling van Orta, passim: noz muscada. Muscaetnoot vindt men ook, dus de Germaanse vorm.

[p. 170]

Hoofdstuk LXVII

P. 124.	cardamomum Port. cardamomo, een gewone naam die men heeft gegeven aan de amomeaceae. Cf. Orta, XIII, p. 47 en volg.
P. 125.	Paludanus: simplicien Port. simplices = geneeskrachtige kruiden.

Hoofdstuk LXVIII

P. 127.	gherefineert Port. refinado. Het Mod. Nederlands geraffineerd komt van het Franse raffiné.
P. 127.	gheadverteert Port. advertido = opmerkzaam gemaakt op.
P. 127.	masijs Port. maciço = massief. Het is geen drukfout i.p.v. ‘masijf’, zoals Dr. Terpstra meent. Zie noot op p. 127. Op p. 73 in mijn artikel I zijn wij mossijs voor hetzelfde tegengekomen. Zie aldaar voor de verklaring van de o.
P. 127.	bruyneren Port. brunhir = polijsten. Ook vindt men brunir voor hetzelfde. Het Ned. werkwoord bruineren = bruin maken, is natuurlijk een heel ander werkwoord.

Hoofdstuk LXXVII

P. 141.	despereren Port. desperar = wanhopen, haplologie van desesperar, dat overigens in het Mod. Port. ook d's'sjperar wordt uitgesproken, omdat de ongeaccentueerde e nooit wordt gezegd. Het 16de en 17de eeuwse Ned. kende wel desespereeren van het Franse désespérer.:
P. 143.	clyme Port. clima = klimaat. Dit laatste woord klimaat komt natuurlijk van het Franse climat.

Hoofdstuk LXXIX

P. 148.	Paludanus: condijt Port. condito = gekruid. Dit staat niet bij Jan Huygen, maar in het stuk van Paludanus. Terpstra meent dat dit ‘confijt’ moet zijn, ten onrechte! Het komt van het Portugese werk woord condir van het Latijnse condire. Wij hebben het nog in het Duits: Konditorei.
P. 149.	tornaren Port. tâmaras = dadels

Hoofdstuk LXXXII

P. 152.

myrabolanen Port. mirabolanos, een medicinale vrucht. Cf. Orta, p. 148 en p. 149.

Hoofdstuk LXXXIII

P. 157.	costus Port. costo (uit het Latijn costum) = een amomeacea, waaruit een parfum wordt gehaald. Cf. Orta, XVTI, p. 71 en volg.
P. 157.	cubeben Port. cubebas (uit het Arabisch kabābah) - een peperachtige plant, gebruikt als geneesmiddel. Cf. Orta, XLX, p. 80 t/m 83 Das Cubebas.
P. 158.	Javen Port. Jaus = Javanen. Cf. mijn art. I, p. 81.

Hoofdstuk LXXXIV.

P. 163.	boffetten Port. bufetes = buffetten.
P. 163.	ghegasteert Port. gastado = gebruikt. Zie ook p. 118 van dit artikel.
P. 163.	manillien Port. manilhas = armbanden. Zie ook art. I, p. 152.

Hoofdstuk LXXXV

P. 165.

signetten Port. sinetes, oudtijds signetes = stempels, blazoenen.

[p. 171]

Hoofdstuk LXXXVI

Dit hoofdstuk is gedeeltelijk overgenomen uit Orta, XLIII, p. 159 en volg. en uit XLIV, p. 165.

P. 166.	spynellen Port. espinéis of espinelas = rode, groene of gele edelstenen.
P. 166.	granaden Port. granadas = rode edelstenen. Cf. Orta, XLIV, p. 165y.
P. 166.	esmeralden Port. esmeraldas = smaragden. Cf. Orta, p. 167.
P. 166.	carbunckels Port. carbúnculos, = donkerrode robijnen. Cf. Orta, p. 166
P. 166.	quilaet Port. quilate = karaat.
P. 166.	incaraet Port. encarnado = rood.
P. 166.	saffijr Port. safira = safier. Orta, p. 165 en volg.
P. 167.	iacinten Port. jacintos = hyacinten, geel-rode edelgesteenten. Cf. Orta, p. 165y
P. 168.	Chynen Port. Chins = Chinezen.

Hoofdstuk LXXXVII

Dit hoofdstuk is gedeeltelijk overgenomen uit Orta, XLV, p. 169 en volg.

P. 170.

‘die armaden vande Portugesen’ Port. as armadas dos Portugueses. Armadas = vloten.

Hoofdstuk LXXXVIII

Cf. Orta, begin van XLIII, p. 159 en volg. en XLIV, p. 165 en volg.

P. 171.	quilaten Port. quilates = karaats. Zie p. 166 van dit artikel.
P. 172.	maculen Port. máculas = vlekken, oneffenheden.
P. 172.	lavuer Port. lavor = de arbeid van de diamantslijper, hier: artistieke wijze van slijpen.
P. 173.	‘dat zij (d.i. de diamant) niet droevigh van water is’ Port. que o diamante não é turvo de água. Turvo = troebel. Jan Huygen bedoelt troebel en niet droevig.
P. 176.	concerteeren Port. consertar = herstellen.
P. 177.	ghelavreert Port. lavrado = bewerkt (van edelstenen gezegd).

Hoofdstuk LXXXIX

Cf. Orta, XLIV, p. 166/p. 167. In dit hoofdstuk krijgt men de indruk dat Jan Huygen volkomen zijn eigen ideeën volgt, zonder inspiratie van Orta.

P. 178.

abateren Port. abater = verminderen van de prijs.

Hoofdstuk XC

P. 180.	ende dat daer van procedeert Port. e que procede disso = en dat daaruit voortkomt.
P. 181.	‘abatement in de waerdye ende prijs’ Port. abatimento = vermindering in de prijs.
P. 181.	cassidonie Port. cassidónia = een soort edelsteen.
P. 182.	ballaysen Port. balaxes. Cf. p. 166 van dit artikel. Het is mogelijk dat ballaysen niet regelrecht van balaxes komt, maar van het Franse rubis balais. Cf. Orta, XLIV, p. 166y.

Zinswendingen.

Heel weinig zinswendingen zijn on-Nederlands. Toch zijn er enkele die Portugees aandoen.

[p. 172]

Hoofdstuk XXXIII

P. 6.

‘.... cureeren niet alleenlijck die ander heydenen, maar die Portugesen selfs, jae den selfden viçorey’ Port. até o mesmo Vice-rei = de onderkoning zelf, ja zelfs de onderkoning.

Hoofdstuk XXXIV

P. 11.

Evenzo: ‘....ende dickwils vande selfde viçorey ... ghevisiteèrt’ Port. visitado pelo mesmo Vice-rey = ja zelfs door de onderkoning.

Hoofdstuk XLIII

P. 41.

‘ende sommighe vanden afcomste Indianen, die in voorleden tyden duer die gemeenschap vande selfde Joden ende Mooren aen die secten ende opinien gebracht zijn’. Port. e algumas pessoas de origem indiana que em tempos idos foram induzidos pela comunidade dos mesmos Judeus e Mouros a formar estas seitas e formular estas opinioes = ja zelfs door de Joden en de Moren.

Hoofdstuk XLIX

P. 70.

‘maer hebben in leckerheyt over alle fruyten voordeel’ Port. fazem (of: levam) vantagem a todas as outras frutas, quanto ao gosto delicioso. Cf. Orta, XXXIV, p. 133y: ‘havendo cá muitas frutas que lhe fazem vantagem’. De zin is dus bijna zonder enige wijziging uit het Portugees vertaald.

Hoofdstuk LIV

P. 83.

‘alle die (= planten) welcke zijn nae 'tleven uytgheworpen’ Port. todas estas plantas que estão deitadas de fora, imitando a natureza viva. Een heel vreemd gebruik van uytwerpen = laten zien, schetsen, tekenen.

Hoofdstuk LXXIII

P. 135.

De constructie, ook al in mijn eerste artikel genoemd, van de duratieve Gerúndio: ‘Ende aengesien dat wy zijn sprekende vande medicynen’.

Utrecht

H. Kouwens Post.