De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

[p. 165]

Het motief van Elckerlijc van Chinese oorsprong?

In 1953 verscheen in Tokyo van de hand van professor Genji Takahashi,A study of Everyman, with special reference to the source ofitsplot'. De schrijver was zo vriendelijk mij een exemplaar van dit werk, dat in Europa niet verkrijgbaar en in Japan uitverkocht was, toe te sturen.

Het boekje valt in twee delen uiteen: een inleiding bij en een geannoteerde en gemoderniseerde tekstuitgave van de Everyman, waarbij de schrijver ook de Elckerlijc betrekt. Hij blijkt op de hoogte te zijn van de prioriteitsvraag, al kent hij daarover niet de meest recente literatuur. Op pag. 18 en 19 zegt hij hierover:

‘Everyman is probably taken from a Dutch version called Elcherlijc, the earliest text of which is of about 1495. But its authenticity is not established. K.H. de Raaf upholds and W. Creizenach agrees with him that the English version has existed before the Dutch version appeared. It is still a matter of controversy whether the Dutch version was translated from English or the English version from Dutch. But judging from its having been ascribed to a Buddhist parable as the paper will testify, it may be more reasonable for me to take the latter alternative as the other scholars do’.

In dit artikel zullen we ons tot de inleiding beperken. Hierin tracht de schrijver aan te tonen, dat het gegeven van de Elckerlijc teruggaat op een Chinese parabel uit de eerste eeuw. Om de grote afstand tussen dit oude Chinese verhaal en ons middeleeuwse spel op te heffen, poneert de schrijver dat men in de literatuur van nagenoeg alle volkeren slechts één antidotum tegen de dood aantreft: de goede werken.

Ter illustratie noemt hij voor West-Europa Goethes Faust, waarin Faust gered wordt door ‘die Tat’ en in de tweede plaats La Divina Comedia, waarin Dante gered wordt door Beatrice. Beatrice wordt dan door Takahashi beschouwd als de Goddelijke Openbaring, de macht die de mens tot goede daden brengt.

In de Hebreeuwse literatuur heet de macht die de dood kan overwinnen ‘Hokma’, wijsheid, niet filosofisch maar empirisch en vooral pragmatisch te verstaan.

In het Grieks wordt dezelfde macht ‘Sophia’ genoemd, al heeft de mens in de Helleense godsdienst, evenals in het Shintoïsme, een bepaald ritueel nodig om klaar te komen met de dood.

Als vijfde noemt Takahashi de Perzische literatuur, waarin volgens hem eveneens de daad de mens in staat stelt de vrees voor de dood te overwinnen.

Niet ieder zal bereid zijn de schrijver in deze gedachtengang te volgen. Het op één lijn stellen van Goethes Tat en Dantes Beatrice zal velen vreemd voorkomen. En al kunnen we het met de schrijver eens zijn, dat in het middeleeuwse Europa de religie van Zarathoestra, de godsdienst der Joden en Grieken, het Boeddhisme en het Christendom met elkaar in contact kwamen en elkaar beïnvloedden¹⁾, toch zal dat niet door iedereen aanvaard worden als een be-

1) Vgl. bijv. bij ons de opmerking van Dr. J.J.A. Zuidweg in zijn boek De duizend en één nacht der Heiligenlegenden. De Legenda Altrea van Jacobus de Voragine, A'dam, 1948, blz. 268: ‘Wat het boek (de roman van Barlaam en Josaphat) zo buitengewoon interessant maakt is, dat het drie werelden tot één geheel heeft samengesmolten, die van de Bijbel en het Christendom, die van de Griekse wijsbegeerte, en die van het Boeddhisme’.

[p. 166]

wijs voor verwantschap tussen een Chinees-Boeddhistische parabel uit de eerste eeuw en een laat-middeleeuwse moraliteit.

In een volgend hoofdstuk gaat de Japanse hoogleraar uit van de opvatting¹⁾, dat het gegeven van de ElckerlijclEveryman afkomstig is uit de legende van Barlaam en Josaphat²⁾. In deze legende komen enkele parabels voor en één daarvan zou de bron van onze moraliteit zijn. Deze parabel is bekend onder de titel: de gelijkenis van de man met de drie vrienden. De inhoud ervan is in het kort de volgende: Een man heeft drie vrienden. Als hij voor de koning (de dood) gedaagd wordt, vraagt hij deze vrienden hem bij te staan. De eerste, die hij meer liefhad dan zichzelf (de rijkdom), laat hem in zijn precaire omstandigheden in de steek na hem twee ruwe haren kleden (als lijkkleed) gegeven te hebben. De tweede vriend (vrouw, kinderen en ouders), die hij als zichzelf beminde, gaat met hem mee tot het paleis (het graf) en keert dan meteen terug. De derde vriend, aan wie hij zich weinig gelegen heeft laten liggen (geloof, hoop en liefde, barmhartigheid en overige goede werken), gaat hem voor als voorspraak bij de koning.

Inderdaad is hier een grote mate van overeenstemming met het gegeven van de Elckerlijc aanwezig. Maar in 1949 heeft Prof. Dr. J. van Mierlo er reeds op gewezen³⁾, dat er toch ook grote verschillen zijn en dat die verschillen het moeilijk maken deze parabel als rechtstreekse bron van de Elckerlijc aan te wijzen. Als verschillen noemt hij:

1.	in de parabel treden drie vrienden op, in Elckerlijc vier (+ Gheselscap).
2.	in de parabel is de volgorde: rijkdom, verwanten, goede werken; in Elcker lijc: Gheselscap, Mage ende Neve, tGoet, Duecht.
3.	in de parabel geeft Rijkdom twee ruwe haren kleden mee als lijkkleed. Hiervan is niets te vinden in Elckerlijc.
4.	in de parabel is de koning de uitdager, in Elckerlijc de Doot, God zelf.
5.	in de parabel gaan de verwanten mee tot het paleis (het graf). In Elckerlijc vergezellen ze de gedaagde niet.

Ook zouden we nog op het volgende willen wijzen: als de auteur van,de Elckerlijc de parabel van de drie vrienden gekend heeft, waarom heeft hij dan, juist omdat hij voor het toneel schreef, niet dankbaar gebruik gemaakt van het meegeven van een lijkkleed door Rijkdom? Die handeling zou op het toneel ongetwijfeld een diepe indruk gemaakt hebben op het publiek. Boven dien zou het een prachtige tegenstelling gevormd hebben met het later door Kennisse gegeven ‘cleet van berouwenisse’ (vs. 615 e.v.).

In het laatste hoofdstuk tracht Prof. Takahashi aan te tonen dat de parabel uit Barlaam en Josaplmt (die hij dus beschouwt als de rechtstreekse bron! van

1) Deze opvatting is o.a. te vinden bij: R. Balmforth, The Ethical and Religious Value of the Drama, z.p. 1925. A.W. Ward, A History of English Dramatic Literature, I, blz. 1075-6.

2) Oorspronkelijk geschreven in het Grieks door een monnik Johannes, in de 7e eeuw. Daarvan zijn meer dan 70 hss. bekend. In West-Europa werd het werk verbreid door een Latijnse vertaling, uit de 10e eeuw, te vinden in het eerste boek der Vitae Patrum. Ook in ons land werd het verhaal bekend, o.a. in het Vaderboec (ws. 14e eeuw) en door de Legenda Aurea (de Ndl. vertaling, het Passionael is van 1357). Voor verdere bijzonderheden moge ik ver wijzen naar het in mijn eerste noot genoemde werk van Dr. J.J.A. Zuidweg.

3) Prof. dr. J. van Mierlo, Elckerlijc, Nieuwe Bijdragen niet ge-emendeerde uitgave, Antwerpen, 1949, blz. 96.

[p. 167]

Elckerlijc/Everyman) teruggaat op een Boeddhistische parabel (nr. 101) uit ‘The Miscellaneous Agama’¹⁾. Die parabel luidt²⁾:

‘Op zekere dag zei Boeddha tegen een Bhiksu (Boeddhistische priester): “Ieder mens rop aarde heeft vier karma's (daden en gedachten van de mens tijdens zijn aards bestaan). Nu was er eens een man, die vier vrouwen had. De eerste vrouw werd door haar echtgenoot het meest bemind. Zittend of staand, wandelend of rustend, nooit weken ze van eikaars zijde. Samen genoten ze van het baden, van het toilet maken, van het eten en van het luisteren naar muziek. De man liefkoosde zijn eerste vrouw en beschermde haar tegen koude en hitte, tegen dorst en honger. Waarheen zij wenste te gaan, gingen zij samen. De tweede vrouw was ook altijd bij hem, of hij nu zat, stond of bezig was te spreken. Wanneer hij in haar gezelschap was, verheugde hij zich; anders was hij bedroefd. De derde vrouw werd niet vaak bij haar man gezien en leefde van hem gescheiden. Wanneer ze in moeilijkheden verkeerde, zocht hij haar op en troostte haar.
Zijn vierde vrouw was voor hem niet meer dan een slavin. De vuilste en zwaarste karweitjes moest zij opknappen. Wanneer ze hem om bescherming verzocht, was hij haar slechts zelden ter wille. Zo verkeerde deze vierde vrouw in een afschuwelijke verwaarloosde toestand.
Na verloop van tijd kwam een bode van de dood bij de man op bezoek en verzocht hem mee te gaan. Ontdaan door dit onverwachte bezoek haastte de man zich zijn eerste vrouw binnen te roepen en hij zei tegen haar: “Je moet me volgen wanneer ik met deze bode meega”. De eerste vrouw antwoordde: “Neen, dat wil ik niet”. Toen zei de man: “Ik heb zoveel van je gehouden, dat ik nooit geweigerd heb wat je van me verlangde en ik volgde je waarheen je ook wilde gaan. Waarom wil jij mij nu niet volgen”? De eerste vrouw antwoordde: “Het is waar dat je me altijd volgde, en toch ben ik niet in staat jou op deze reis te volgen”.
De man riep zijn tweede vrouw binnen en vroeg haar hem te volgen, maar zij zei: “Als je eerste vrouw, die je zo intens liefhad, je niet wil volgen, hoe zal ik je dan volgen”? Daarop antwoordde de man: “Wat heb ik er veel voor over gehad om je de eerste keer te ontmoeten. Ik trotseerde dorst en honger en nu durf je me te zeggen, dat je me niet wilt volgen”? “Het was je zelfzucht die me nodig had, maar ik voor mij heb jou nooit nodig gehad”, antwoordde de vrouw.
Vervolgens werd de derde vrouw door de man ontboden en zij kreeg het bevel hem te volgen. Maar zij antwoordde: “Ik ben je altijd zo dankbaar geweest voor je grote liefde; daarom zal ik met je meegaan tot aan de wallen van het kasteel, maar daarachter zul je het zonder mijn gezelschap moeten stellen”.
Ten einde raad liet de man de vierde vrouw halen: “Wil je me volgen, geliefde?” zei de man. Daarop antwoordde de vierde vrouw: “Toen ik met je in het huwelijk trad, lieveling, verliet ik mijn ouders en mijn huis. Ik acht het een groot voorrecht voor een vrouw, dat ze haar man mag dienen, al is het ook nog zo weinig. Daarom wil ik zijn waar jij heen gaat, levend of dood, in verdriet of in vreugde”.
Zo slaagde de man er niet in één van zijn eerste drie vrouwen, van wie hij

1) In een opmerking voegt hij daaraan toe: ‘The Agama scriptures of the present Chinese version were formulated in the first century’.

2) Een vertaling van de Engelse vertaling uit het Chinees van Prof. Takahashi.

[p. 168]

bijzonder veel hield, mee te krijgen, maar het gelukte hem zijn lelijke vierde vrouw, voor wie hij slecht gezorgd had, mee te nemen.
Hier zweeg Boeddha een ogenblik en toen begon hij de parabel uit te leggen, zeggende: “De eerste vrouw is het lichaam van de man. Iedere man houdt van zijn lichaam, maar wanneer het einde van zijn leven nadert, kan hij met zijn lichaam niet meer doen wat hij verlangt. De tweede vrouw vertegenwoordigt de rijkdom van de man. Ieder mens is verheugd als hij wordt vergezeld door rijkdom en als deze hem niet vergezelt, is hij bedroefd. Bij het sterven echter moet hij dat alles achter zich laten, hoeveel zorg hij er ook aan besteed heeft.
De derde vrouw vertegenwoordigt de kennissen van de man, zijn ouders, kinderen, broers en zusters, en iedereen en alles waarmee hij in contact kwam. Ze maken groot misbaar en zullen hem weeklagende volgen, tot aan het graf naast de muur van het kasteel, maar ook niet verder. Dan moeten ze ophouden hem te volgen en laten ze zijn lichaam alleen tussen de andere graven. Mogelijk treuren ze niet meer dan tien dagen om de dode en dan zal de herinnering aan hem geheel uit hun geest verdwijnen en zullen ze als tevoren in allerlei genoegens hun vermaak zoeken.
De vierde vrouw symboliseert de intentie van de man. Weinig mensen op aarde beantwoorden aan hun intentie. Ze bevrijden zich ervan en be derven hun levenswijze, waardoor ze in moeilijkheden komen. Hun gierig heid, hun ongematigde levenswijze doen hen het recht vertreden. Wan neer de dood hen roept, kan alleen hun intentie hen volgen en, in jhet genoemde geval, naar een Slechte Wereld”.
Daarom, Bhiksu, houd je geest gericht, beantwoord aan je bestemming. Schud de ontevredenheid van je af. Zonder slechte daden zul je nooit ound straft worden. Zonder je straf zul je niet geboren worden. Zonder je geboorte zul je nooit oud worden. Zonder je hoge leeftijd zul je nooit ziek worden. Zonder je ziekte zul je nooit sterven. Zonder je dood zul je nooit Nirvana betreden”.
Op deze wijze verklaarde Boeddha de parabel en de Bhiksu nam het verhaal met grote vreugde ter harte’.

Takahashi is van oordeel dat deze Boeddhistische parabel geheel gelijk is aan de parabel uit de legende van Barlaam en Josaphat. Wel geeft hij toe dat jhet antidotum tegen de dood verschillend is: in de laatste parabel zijn het de goede werken die de dood overwinnen, terwijl in de Boeddhistische parabel de goede wil de reddende kracht is. Maar dit verschil verdwijnt voor hem als hij een zekere Wang Yang Ming citeert, die zegt: ‘Where there is will, there it always implies deed. One's will to parents is the same as the service to them’.

En daarmee is volgens de Japanse hoogleraar bewezen dat de parabel uit de Barlaam en Josaphat (en daarmee dus ook de Elckerlijc) zijn bron vindt in deze Boeddhistische parabel.

Moeten we dit bewijs aanvaarden? M.i. niet voordat er een historisch en ruimtelijk verband gelegd is tussen de Boeddhistische parabel (uit de Ie eeuw) en de parabel uit de Barlaam en Josaphat (uit de 7e eeuw). En dit verband wordt door de schrijver nergens aangetoond. En wat de Elckerlijc betreft, ik blijf van oordeel, dat we i.v.m. bovengenoemde verschillen voorzichtig zullen moeten zijn met de uitspraak dat de parabel uit de Barlaam en Josaphat de rechtstreekse bron van onze moraliteit is, m.a.w. dat er nog ruimte is voor de mening dat de auteur van de Elckerlijc deze parabel niet gekend heeft.

Hardenberg, aug. 1962.

R. Vos.