De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

Voor en na Poot.

Bij mijn toespraak over De Zuster van de Zon, gepubliceerd in De Nieuwe Taalgids van 1960 (blz. 295-303), zie ik mij verplicht, twee aanvullingen te geven, die weliswaar mijn uiteenzetting nauwelijks aantasten, maar toch bij de bestudering of behandeling van Poots gedicht slechts tot schade van een helder inzicht achterwege blijven. De eerste betreft de invloeden, die Poot kan hebben ondergaan. De tweede grijpt in op de traditie van bewondering, die, ik met dr. C.M. Geerars zag beginnen in 1788, nadat Poot blijkbaar reeds door de vroegste publicatie faam als dichter had verworven.

In 1712 verscheen bij Wilhelmus van Kessel te Haarlem, bezorgd door Pieter Vlaming, de Poëzy van de jonggestorven Lukas Schermer. Hierin komt een stroomgedicht voor op Het Sparen. Dit werd door Schermer vertaald uit het latijn van mr. Jan de Witt, secretaris van de stad Amsterdam. Het vangt aan op het heetst van een mooie zomerdag met een middagdut op de bemoste grond van het Haarlemmerhout, waarna de dichter in een schuitje stapt en over het Spaarne in de richting van Heemstede langs weilanden en loofhout naar het Haarlemmer meer vaart. Bij het bekijken van de oevers komen allerlei klassieke reminiscenties in hem op, die bij een stroomzang passen. De koeien op de wei doen hem aan Io denken; het riet langs de waterboord aan de liefde van Pan jegens Sirinx. Spelende zonneglanzen op het water herinneren hem aan Apollo's achtervolging van Dafne; weerspiegeling van bloemen aan Iris; baadsters aan Diana, bespied door Akteon.

De hele zomermiddag is doorzinderd van mythologie, tot wij langs een waterbocht Haarlem naderen, waar de stadsjeugd dartelt in de kabbelende stroom. Wij krijgen nu wat vaderlandse geschiedenis en aardrijkskunde te vernemen, maar drijvende zwanen brengen onze aandacht weer bij Leda. De zoon van Neptunus en die van Hyrië worden uit de Metamorfosen te voorschijn gehaald. Dan volgt er, nogal uitvoerig, een originele liefdesgeschiedenis tussen Bacchus en Tulipa, waarbij deze nimf tijdens de sluimering van haar geliefde wijngod wordt belaagd door een bende van satirs. Bacchus komt te laat om haar te bevrijden, maar ziet nog net op tijd, hoe zij verandert in een bloem, wier voorkomen ons aanspoort om hem dagelijks met zeven volle kelken te bedenken!

De natuurlijkheid van het stroomtafereel verbleekt als op een wandtapijten-groep achter die overdaad van geheugenbezit, zodat de zomerdag zijn warmte voelbaar inboet. Opzet of toeval: de dichter gaf ons de gewaarwording, dat wij zachtjes naar de avond voeren, nu hijzelf, verbaasd hierover, uitroept:

Hoe? d'avont nadert vast, ik zie de zilv're glanssen

Der maan reets flikkeren, in 't leevend kristalyn.

O zuster van de Zon, wat haast g'u aan de transsen,

Om in dees heldren stroom te spiegelen uw schyn?

Wat haast g'u, o Godin, blyf noch een weinig rusten

Op Latmus, daar gy zo veel wellust zyt gewent;

[p. 159]

 

Zo zal ik ondcrwyl my zelf weer gaan verlusten

 

In 't hobb'lend sloepje, en gints aanschouwen, hoe, omtrent

 

Den waterkant, de wint de scherpgetande zaagen

 

Door d'eike balken dryft, en hoe, met groote kracht,

 

De sluizen tuchtigen de felle waterslagen.

Negentien verzen verder is de zang voleindigd. Hij mist de bekoorlijkheid van het ritme, die het gedicht van Poot onvergetelijk maakt. Toch zijn hier in de kern dezelfde elementen samengebracht, vlak na het satirsrot, dat Tulipa bedreigde. Alsof een camera, die waterspiegelingen opnam, zich daarna richten zou op de weerspiegelde beelden en ze scherp zou laten zien in hun werkelijkheid: zo is het voor wie Poot na Schermer leest.

In 1776 beantwoordde Cornelis van Engelen, die toen over de vijftig was, de vragen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden: ‘Welke zijn de algemeene oogmerken, die een dichter moet bedoelen? Welke zijn derhalven de eigenaartige onderwerpen voor de dichtkonst? En welke zijn derzelver algemeene regelen’? Zijn stuk is afgedrukt in het vierde deel der Werken van de Maatschappij, uitgegeven te Leiden bij P. van der Eyck en D. Vijgh in 1779.

Als vierde algemene regel, die een dichter in acht moet nemen, stelt C. van Engelen vast, ‘dat alle versieringen den toets van het gezond verstand kunnen uitstaan’. In deze passage veroordeelt hij de ‘zotte stoet van goden en godinnen’, die hem hindert bij allerhande dichters, ook nu en dan bij Vondel.

Poot, meent hij, maakt vaak een goed gebruik van de mythologie, maar hij doet dit niet in De Maen bij Endymion. Hierover plaatst hij op blz. 164-165 een opmerking, die aan dr. Geerars en vervolgens aan mij is ontgaan:

Onze zelfde Poot laat de Maan met haar eeuwig bleek gelaat bij Endymion kooyen: zo zy dit doet als Maan, is het Lazarus klep, en zo de Dame op haar kar rijdt en afstapt, gelyk hy te kennen geeft, dan zie ik geene reden, waarom zulk eene amoreuse meid zo eeuwig bleek van gelaat behoeft te zijn; of zou men hier den ouden grondregel van den Romeinschen Professor in de konst van vrijen willen te baat nemen, ‘dat ijder minnaar bleek moet zijn’? - Palleat omnis amans, hic est color aptus amanti. - Maar die grondregel betreft de vryery, niet het byslapen! - Men moet my deze aanmerking tegen dit fraaye stukje van onzen tederen digter ten goede houden; ik erken, ik voel, het naïf, dat'er in het zelve, gelyk in zo veele andere zijner Poëziën, is; maar het geheel is onverduwelijk voor eene geregelde verbeelding.

De professor is Ovidius. Wat Cornelis van Engelen betreft: hij promoveerde 3 maart 1745 te Utrecht, waar hij ook geboren was, tot doctor in de wijsbegeerte op een Dissertatio philosopho-physica de natura et causa caloris. Hij leverde beschouwingen aan De Philanthrope (1756-1763), De Denker (1763-1766) en De Philosooph (1766). Na leraar bij de doopsgezinden te zijn geweest in Harlingen (1748-1758) en in Huizen (1764-1769) vestigde hij zich wegens de zwakte van zijn gezondheid als ambteloos burger te Leiden. Hier vertaalde hij in 1771 een prijsverhandeling van J.D. Michaëlis over de wederkerige invloed van de aangenomen begrippen onder een volk op de nationale taal en van de taal op de wijze van denken. Zijn antwoord op de prijsvraag van de Leidse Maatschappij werd met goud bekroond. Er komt een bescheiden plaats aan toe in het voorspel van de literair-esthetische omwenteling, die zich omstreeks 1780 in Nederland voltrok. Hier en daar stellen zijn opvattingen over poëzie de denkbeelden van de vernieuwers in het vooruitzicht. Hij stierf in 1793.

W. Asselbergs.