De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

[p. 108]

De Lusitanismen in de Itinerario van Jan Huygen van Linschoten (1563-1611)¹⁾
III

Hoofdstuk LXIX

Dit hoofdstuk is bijna geheel overgenomen uit het laatste deel van Orta, VII, p. 25y en 26.

1) Voor I en n zie NTg. LV (1962), blz. 161-171 en blz. 327-334.

Hoofdstuk LXX

Cf. Orta III, waaraan veel ontleend is. Zie ook Orta, XXIII, p. 97y en XXIX, p. 113, voor almiscre, ook III, p. 13.

P. 130.	almiscar Port. almiscar uit het Arabisch: al-misque = een aromatische substantie, afgescheiden door het muscusdier, muscus. Cf. Orta, VI, p. 18y: almiscar.
P. 130.	papo Port. papo = krop van vogels.
P. 131.	algallia Port. algália = civet.

Hoofdstuk LXXI

Ontleend aan Orta, IX, p. 28 t/m 32 en Orta VI, p. 18y.

P. 133.	benjuim de boninas Port. benjoim de boninas = ‘benjui van bloemen’ of ‘van madeliefjes’. Cf. Orta, IX, p. 28 en volg. Orta spelt ook benjuy de boninas, p. 28, of zelfs beijoim de boninas, zoals in XXII p. 97y. Het is een hars, dat gebrand wordt bij wijze van wierook.
P. 133.	comingion Oud Port. cominhõm, Mod. Port. cominho. Orta schrijft cominhão of cominhan = komijn. Zie Orta, VII, p. 24y en IX, p. 31.
P. 133.	udo of vdo. Orta heeft in IX, p. 31y ook udo, een andere benaming voor benzoëhars. Geen enkel Portugees woordenboek geeft dit woord.

Hoofdstuk LXXIII

Dit hoofdstuk werd geïnspireerd door Orta, XLVHI, p. 184 en volg.

P. 134.	ruybarbo Port. ruibarbo = rabarber. Cf. Orta, XLVIII, p. 184.
P. 135.	tiriamjabijn of trumgibijn uit het Perzisch en Arabisch: tarandjabin = een soort roodachtige hars of gom. Cf. Orta, XXXIII, p. 132 geeft tiriamjabim of trumgibim. Dit woord is in geen enkel Portugees woordenboek te vinden.
P. 135.	Bassora Port. Bassorá, de stad Basra aan de Perzische Golf.

Hoofdstuk LXXIV

Dit hoofdstuk is geïnspireerd door Orta, XLIX, p. 185y en volg.

P. 136.

sandalo Port. sândalo, uit het Arabisch sandal = sandelhout.

Hoofdstuk LXXV

Dit hoofdstuk is een resumé van Orta, XLII.

P. 138.

palo de cebra (cobra) Port. pau de cobra = slangenhout. In Orta, XLII, p. 156 en p. 157 leest men pao da cobra.

Hoofdstuk LXXVI

Cf. Orta, XXX, p. 118y en volg.

P. 139.

calamba Port. calambá = lignum aloes, aloë-hout. Cf. Orta, XXX, p. 122: calambac.

[p. 109]

P. 139.	palo d'aguttla Port. pau d'aguila = sandelhout. Cf. Orta, XI, p. 38: aguila.
P. 139.	aguilla brava Port. pau d'aguila brava = wild sandelhout. Cf. Orta, XXX, p. 119y.

Hoofdstuk LXXVII

Cf. Orta, XLVII, p. 177 en volg.

P. 144.

lampaton Oud Port. lampatom of lampatam Mod Port. lampatão, de naam van een Chinese boom; cf. Orta, XLVII, p. 183: lampatão.

Hoofdstuk LXXVIII

Cf. Orta, XLI, p. 153y t/m 155.

P. 145.

‘amfion, alias opium’ Oud Port. amfion Mod. Port. anfião.

Hoofdstuk LXXIX

Dit hoofdstuk is door Jan Huygen vertaald en geresumeerd uit Orta, VIII, p. 26 en volg.

P. 146.

bangue Port. bangue of bango = een soort opium, waarop men kauwt en dat men ook rookt. Latijn: cannabis Indica.

Hoofdstuk LXXX

Gedeeltelijk overgenomen en geresumeerd uit Orta, XII, p. 41 en volg.

P. 148.	Chincheu Port. Chincheu uit het Chinees: Tsjang-Tsjeu. Cf. Orta, XXX, p. 120, de naam van een stad in China: Chincheo.
P. 148.	Borneu Port. Borneu = Borneo.
P. 148.	Sunda Port. Sunda = Java. Cf. Camoes, Lus., X, 134, waar Sunda ook equivalent is met Java.
P. 148.	milho Port. milho = mais.

Hoofdstuk LXXXI

Cf. Orta, LUI, p. 200 en volg.

P. 149.

tamarinio Port. tamarinho of tamarindo uit het Arabisch: tamr-hindi, Lat. tamarindus indica = tamarinde.

Hoofdstuk LXXXII

Dit hoofdstuk werd geresumeerd en vertaald uit Orta, XXXVII, p. 148 en volg.

P. 152.	citrinos Port. citrinos = de vruchten van de Indische citrina-boom Cf. Orta, XXXVII, p. 149y.
P. 152.	emblicos Port. emblicos. Latijn: Phyllanthus emblica, een medicinale plant. Cf. Orta, XXXVII, p. 148y.
P. 153.	bellerico Port. belérico, uit het Arabisch: balilidj, één van de vijf soorten mirabolanen, een medicinale plant.
P. 153.	serrinos Port. serrinos, waarschijnlijk een citrinus-soort.
P. 153.	quebulus Port. québulos, soort mirabolanen, een medicinale plant. Cf. Orta, XXXVII, p. 148y.
P. 153.	‘(fruyten) die ooc veel in conserva gegeten... worden’ Port. ‘em conserva’ = als geconfijte vruchten. Cf. Orta, XXXVII, p. 148y: ‘em conserva’.

Hoofdstuk LXXXIII

Cf. Orta, L, p. 189y t/m 192, waar Orta spiconardus of spiconardo: spiquenardo espiquenardo noemt.

[p. 110]

P. 154.	spiconardus Port. espiconardo = Indische nardus of Indische wierook.
P. 155.	aloe Port. áloe = aloë, cf. Orta, II.
P. 155.	estrecho de mecca Port. estreito de Meca = zeestraat van Mekka. Het is niet duidelijk, waarom Jan Huygen hier de Spaanse vorm estrecho in plaats van het Portugese woord estreito gebruikt.
P. 155.	Sacotora Port. Socotora, een eilandje in de Indische Oceaan, vlak bij de Straat Bab el Mandeb.
P. 155.	anacardi Port. anacardo = een zwarte, hartvormige vrucht, ook bekend als ‘fava de Malaca’ = Malakka-boon. Cf. Orta, V, p. 16y: en volg.
P. 155.	bibo Port. bibo = anacardo. Cf. Orta, V, p. 16y: bybo.
P. 156.	calamo aromático Port. cálamo aromático = aromatisch kruid. Cf. Orta, XI, p. 37y en volg.
P. 157.	pucho Port. pucho, uit Maleis: putschuk, een aromatische plant uit Cambaia, maar die veel in Malakka werd geïmporteerd en verkocht, waar zij deze naam kreeg; Cf. Orta, XXXI, p. 125y.
P. 159.	galanga Port. galanga, Latijn alpina galanga = een aromatische plant. Het woord kwam oorspronkelijk uit het Malabarees: kelengu. Cf. Orta, XI, p. 40.

Hoofdstuk LXXXIV

Zie Orta, XXXV, p. 139 en p. 140, waarvan dit hoofdstuk LXXXIV een résumé geeft.

P. 160.	aljoffar Port. aljofar = parel. Vergelijk mijn artikel I, p. 97.
P. 161.	Camaron Port. Camarom, Camaram of Camarão, een eilandje in de Rode Zee.
P. 161.	Sino Persico Port. Sino Pérsico = de Perzische Golf.
P. 161.	tubarones Port. tubarões = haaien. Deze komen in deze zeeën heel veel voor.
P. 161.	Aynon Port. Ainom, Ainam of Ainão, het eiland Hainan aan de Chinese kust.
P. 163.	madre perola Port. madrepérola = parelmoer.

Hoofdstuk LXXXV

Vertaald uit gedeelten van Orta, XLTII, p. 159 en volg.

P. 164.	mangelijns Port. mangelins uit het Tamil mañjadi of Telugu mañjali, een Indische boom, waarvan de zaden als gewichten dienden. In het Latijn: aduanthera pavonina. Cf. Orta, XLIII, p. 159y en p. 161.
P. 164.	Roça Velha Orta: Roca Velha, Mod. Port. Rocha Velha = Oude Rots. Zie Orta, XLIII, p. 161 en p. 165.
P. 165.	nayffes Port. naifes, (uit het Latijn nativus) = nog niet geslepen diamanten, d.w.z. letterlijk natuurlijke diamanten.
P. 165.	topassio Port. Topázio = topaas. Cf. Orta, XLIII, p. 162.
P. 165.	berylo Port. berilo = beryl. Cf. Orta, XLIII, 161y en 168y.

Hoofdstuk LXXXVI

Gedeeltelijk overgenomen uit Orta, XLIII, p. 159 en volg. en uit XLJV, p. 165 en volg.

P. 166.

‘De beste robijnen ... heetmen in Indien tockes’ Port. toques, de naam die men in Indië gaf aan karbonkels. Cf. Orta, XLIV, p. 166y.

[p. 111]

P. 166.	ballax Port. balax of balacis uit Hindi: badachs = edelstenen die uit de mijnen van Badachsjan komen. Cf. Orta, XLIV, p. 166y. In het Frans heten zij rubis balais.
P. 167.	corgia Port. corja, een woord van Indische oorsprong dat een twintigtal aanduidt, dus hetzelfde als het Nederlandse steig of stieg. Cf. Orta, XLIV, p. 166.
P. 168.	jaspe Port. jaspe = jaspis. Cf. Orta, XLIV, p. 168.
P. 168.	crysolita Port. crisólita of crisólito. Cf. Orta, XLIV, p. 168y.
P. 168.	alakecca Port. alaqueca of laqueca = een rode, Oosterse edelsteen. Cf. Orta, XLIV, p. 168y.
P. 168.	alambre Port. alambre = amber. Cf. Orta, III, p. 10y en volg.
P. 168.	olhos de gato Port. olhos de gato = eigenlijk: kattenogen = agathen. Cf. Orta, XLIV, p. 168y.
P. 169.	pedra de cevar Port. pedra de cevar = magneet. Cf. Orta, XLIII, p. 164.

Hoofdstuk LXXXVII

Dit hoofdstuk is vertaald uit Orta, XLV, p. 169 en volg.

P. 169.	pedra do bazar Port. pedra do bazar of do bezoar, steen gehaald uit de maag of de ingewanden van viervoetige dieren, die in de Oudheid al als middel werd gebruikt tegen vergiftiging. lan Huygen vertaalde bazar door ‘merckt’ = markt, maar hij verwarde de twee betekenissen van bazar. Deze verwarring vindt men al bij Orta, die pedra do bazar vertaalde door pedra da praça of da feira = marktsteen, cf. Orta, XLV, p. 170. Bazar of bezar of bezoar komt van het Perzisch: pād-zāhr en niet van bazar = markt. Zie mijn eerste artikel, p. 91^1).
P. 169.	Corassone Port. Coraçone = Khorasan, stad in Perzië. De vorm Coraçone vindt men bij Orta, XLV, p. 170, in het Colóqido da Pedra Bazar.
P. 170.	basarucos Port. bazarucos = een munt in Portugees India.
P. 170.	Insula das Vaccas Port. Ilha das Vacas = lett. Koeieneiland, gelegen aan de kust van Cambaia. Ook deze naam ontleende Jan Huygen aan Colóquio XLV, p. 169y.
P. 170.	Pan Port. Pam of Pã, uit het Maleis: Pahang, een eiland aan de Oostkust van Malakka. Cf. Camões, Lus. X, 125.
P. 170.	pedra de porco Port. pedra de porco, ‘varkensteen’, een soort edelsteen.
P. 170.	reynossero Oud Port. rinócero, Mod. Port. rinoceronte = rhinoceros. Cf. Orta, XXXI, p. 128, waar het woord in het meervoud staat: rinoceros, in het enkelvoud dus rinocero.

1) Bij Orta staat op p. 169y dat deze ‘padras do bazar’ niet erg in lel waren in Portugal: ‘Em Portugal foi estimada em pouco’. Jan Huygen vertaalt hier foutief: Zij ‘werden oock veel naev Portugal ghebracht ende veel gheacht’, wat juist het tegendeel is. Misschien was zijn ervaring omtrent deze ‘mercktstenen’ en hun waarde anders dan die van Orta en verbeterde hij de text.

Hoofdstuk LXXXVIII

In dit hoofdstuk heeft Jan Huygen overgenomen het begin van Orta, XLIII, p. 159 en volg. en XLIV, p. 165 en volg.

[p. 112]

Hoofdstuk LXXXLX

Cf. Orta, XLIV, p. 166/167. Jan Huygen volgt hier in het algemeen zijn eigen gedachten en neemt niet letterlijk het hoofdstuk van Orta over.

Hoofdstuk XC

Cf. Orta, XLIII, p. 163y.

P. 181.	‘espinellas da rouca nova’ Port. espinelas da Roca Nova (= espinelas da Rocha Nova) = spinellen van de ‘Nieuwe Rots’. Spinellen = rode, groene of gele edelgesteenten.
P. 182.	‘die in haer genero en qualiteyt goet zijn’ Port. que são boas no seu género e qualidade. Género = soort.

Nu krijgen wij de woorden die afgeleid zijn uit het Portugees en een min of meer Nederlandse vorm of spelling hebben.

Hoofdstuk XXXIV

P. 8.	kraken Port. carracas = grote Portugese koopvaardijschepen (ontleend aan het Arabisch: harrāka), die tegelijk als oorlogsschepen dienst deden. Waarschijnlijk hebben wij hier het eerste Nederlandse gebruik van het Portugese woord, dat na het buitmaken van de kraak Santa Catarina op de Portugezen in straat Malakka (Zie Huig de Groot's De Jure Praedae, Prooemium, in 1605 geschreven) door Houtman en de Keizer, algemeen Nederlands spraakeigendom kon worden.
P. 10.	consumeren Port. Consumir = verteren in de zin van doen wegteren.
P. 11.	despenderen Port. despender = uitgeven. Zie mijn artikel I, p. 143.

Hoofdstuk XXXV

P. 15.	mao Port. mão = een ‘hand’, een gewicht in India. Zie mijn artikel I, p. 111.
P. 16.	farden Port. fardos = balen (rijst). Zie mijn artikel I, p. 119.

Hoofdstuk XXXVI

P. 20.

discipulen Port. discípidos. De u wijst duidelijk op de Portugese oorsprong.

Hoofdstuk XXXVIII

P. 24.

allegieren Port. alegar = aanvoeren (van redenen), werkwoord dat men meermalen bij Orta vindt, o.a. in XLJJI, p. 160y: ‘não digais que vos alego falso’ = jullie moeten niet zeggen dat ik valse redenen aanvoer.

Hoofdstuk XLI

P. 32.

‘die hebben het gheheele lijf ende aenghesicht bestreken ende ghepickeert met heet yser’: estes têm todo o corpo e a cara untados de pomada e picados de ferro ardente. picado = gemerkt, getatoeëerd.

Hoofdstuk XLII

P. 40.

‘die costumen’ Port. os costumes = gewoonten.

Hoofdstuk XLIII

P. 41.

mesquiten Port. mesquitas = moskeeën.

[p. 113]

Hoofdstuk XLIV

P. 45.	edifitien en edificien Port. edificios = gebouwen.
P. 46.	offreceerden Port. Pretérito Perfeito ofereceram van het werkwoord oferecer = aanbieden. Deze typische inchoatieve vorm van het Portugese werkwoord, dat al lang zijn inchoatieve betekenis verloren heeft, is de Iberische voortzetting (ook het Spaans heeft het) van het Latijnse werkwoord offerre> offerescēre> offerescēre, dat verder in geen enkele andere Romaanse taal voorkomt.
P. 48.	‘omdat wy daer van geadverteert waren’ Port. porque disso fomos advertidos. Advertidos. = gewaarschuwd.
P. 48.	‘naturelen van het land’ Port. os naturais do país, of liever: naturalen is het Nederlandse meervoud van naturaal Port. natural = inboorling.
P. 50.	‘in processie spanceren in 't velt’ Port. espaçam em procissão pelo campo = zij wandelen in optocht door het veld. De vorm spanceren van het Latijnse spatiari en het Portugese of liever het Oud Portugese espaçar heeft hier een infix n, een nasale vorm die Jan Huygen ongetwijfeld door Portugezen zo heeft horen uitspreken, maar die ik nooit heb horen zeggen. Misschien dat het werkwoord nog in dialecten voorkomt. Het werkwoord zelf is in onbruik geraakt in het Mod. Portugees. Voor wandelen wordt passear gebruikt van het Latijnse passus = pas, stap. Men kan dit geval van de infix n vergelijken met de uitdrukking ventos travados = passaatwinden, die onze 17de eeuwse voorouders over hebben genomen in trawandewinden, en welke ongetwijfeld terug moet gaan op een ventos travandos ook met een infix n, misschien hier echter door assimilatie met ventos.

Hoofdstuk XLVI

P. 57.	carveelen Port. caravelas = snelzeilende schepen, door Hendrik de Zeevaarder in de 15de eeuw in de vaart gebracht, en waarmee alle oceanen werden bevaren.
P. 59.	ons roer... te conserteeren Port. para consertar o nosso leme. Conserteren is herstellen, repareren.

Hoofdstuk XLVII

P. 62.

‘door virtuyt vande kruyden’ Port. pela virtude das ervas e simples. Zeer duidelijk Portugees en niet uit het Franse vertu overgenomen, wegens de i. Cf. Orta, XXXI, p. 126: ‘a sua virtude’ = zijn uitwerking.

Hoofdstuk XLVIII

P. 65.

schammen Port. esquamas of escamas = schubben.

Hoofdstuk LII

P. 75.

Bij Paludanus: rosch Port. roxo = rood, purperrood. Beide woorden met sj uit te spreken!

(Slot volgt)

Utrecht.

H. Houwens Post.