De Nieuwe Taalgids. Jaargang 51

[p. 215]

Vanden levene ons heren
De herkomst van hs. Utrecht U.B. 1329 (Eccl. 507)

Het heeft mij altijd vreemd geschenen dat het enige komplete hs. van het terecht zeer geprezen gedicht Vanden levene ons heren in Ottignies, dus bezuiden de Nederlands-Franse taalgrens, zou geschreven zijn. Zo staat het tenminste in de tekstuitgave van Dr. H.W. Beuken (Purmerend 1929, p. 52): ‘De tekst werd blijkens 'n mededeling achter L.o.H. vervaardigd op Oudejaarsavond van 't jaar 1438 in 't klooster Oetingen (Ottignies) op de grens van Kamerijk en Brabant’. Hiermee bedoelt hij dan waarschijnlijk dat Oetingen de oude en Ottignies de moderne naam van de gemeente is. In deze opvatting wordt hij getrouw gevolgd door Pater van Mierlo in zijn Letterkunde van de Middeleeuwen (2de uitg. dl. I, p. 192): ‘in 't klooster Oetingen (Ottignies)’.

Deze twee beweringen gaan, rechtstreeks of onrechtstreeks, terug op de epiloog van de kopiist (Beuken, p. 343):

Deo gratias
Gode segghen wi lof,
Ende den hemelschen here daer of.
Dit was gheint in jaersavende toetinghen.
Int jaer ons heren als men screef M.CCCC. ende xxxiij.

Wanneer nu Beuken Oetingen gelijkstelt met Ottignies begaat hij, mogelijk niet zozeer etymologisch¹⁾, maar in ieder geval geografisch een vergissing. Oetingen is nl. een zuiver Vlaamse gemeente, zo ongeveer tussen Ninove en Edingen, bij de (huidige) provinciale grens Oost-Vlaanderen/Brabant. In het door Prof. L. Grootaers voor dialektonderzoek ontworpen register van plaatsnamen voor Zuid-Nederland draagt het nr. O 242. Het vormde tezamen met Kester en Herfelingen het zgn. Kestergewoud (potestas de Castris), een oude jurisdictie met schepenbank binnen het land van Edingen, afhangend van het Sinte-Woutruidskapittel te Bergen (Sainte Waudru, Mons) dat te Kester de meiers aanstelde, maar dienstplichtig leen van de graaf van Henegouwen²⁾. Een Franse benaming heeft het niet, al werd het toponiem door suffixsubstitutie aan Henegouwse kanselarijen wel eens verhaspeld (Eigen Schoon en De Brabander, 31, 2). Een vorm Oetinghe [1473-74], beantwoordend aan die in het Utrechtse hs., wordt geciteerd door L. Verliest, Le servage dans le comté de Hainaut. Les sainteurs. Le meilleur catel (Bruxelles 1910) p. 288.

Ottignies nu is niet hetzelfde en heeft nooit, voor zover ik weet, met Oetingen een toponymisch doublet gevormd. Het ligt in Wallonië (arrondissement Nijvel), aan de Dijle diep stroomopwaarts van Leuven. In Dietse teksten wordt het nooit met Oetingen aangeduid: Gilles van Ottengys [XIV], Ottengys [1374], Gerharde ind Wilheme van Sumbreffhe gebrodere tho Ottengynes [1377], heelicheit van Ottengniez [1496]³⁾.

1) A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique II (Louvain 1949) p. 509 en 524. - R. Billiet, in Album Dr. Jan Lindemans (Brussel 1951) vooral p. 158.

2) R. Billiet, Toponymie van Herne (Brussel 1955) p. 6 en 92-93.

3) Zie resp. Marc Dykmans, Obituaire du monastère de Groenendael (Bruxelles 1940) p. 220. - J. Cuvelier, Les dénombrements de foyers en Brabant (Brux. 1912) p. 7. - A. Verkooren, Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse. Première partie: Chartes originales et vidimées, t. VII (Brux. 1917) p. 160. - Cuvelier, o.c.p. 147 en 158. - Deze vormen dank ik aan Dr. J. Devleeschouwer te Elsene.

[p. 216]

Zolang Oetingen en Ottignies naast mekaar worden vermeld, zal elkeen, die het voorrecht had temidden van de gezegende heuvels van het Pajottenland (tussen Dender en Zenne) geboren en getogen te zijn, over deze gelijkstelling glimlachen. Maar het gevaar is natuurlijk niet denkbeeldig dat men kortheidshalve de zogenaamde Mnl. grafie gaat verwaarlozen en aldus het ware verspeelt om alleen het valse te behouden. Zo noemen de Bouwst. Mnl. Wdb. (art. 852 en 1318) alleen nog de Waalse gemeente en heeft Pater van Mierlo het herhaaldelijk over het ‘(tekst)handschrift van Ottignies’ in zijn polemiek met Beuken over het al of niet toeschrijven van Vanden levene ons heren aan Martijn van Torhout (Versl. Med. Vl. Acad. 1938, 355, 358 en 374; 1939, 519); het zal hem in zijn lange en vruchtbare loopbaan wel niet veel gebeurd zijn, dat hij volkomen ten onrechte aan het Franse element boven het Dietse de voorkeur heeft gegeven.

Ik zou niet verder op deze kwestie ingaan, indien het vraagstuk van de kopiist van zuiver codicologische orde was. Er staat hier meer op het spel: volgens de mening van Beuken is het nl. niet uitgesloten dat de kopiist zelf een origineel Leven ons heren heeft uitgebreid met een voorliefde voor meerregelige rijmen.

Als Beuken en Pater van Mierlo vaak het klooster (van Ottignies) vermelden, dan halen zij meer uit de boven geciteerde epiloog dan er in staat. Mij is niets gebleken over het bestaan van een klooster te Oetingen en Dr. Jan Lindemans had ook nooit gehoord over een brandpunt van kulturele bedrijvigheid aldaar. In een klein dorp zijn de mogelijkheden verder niet groot meer. Deze hand - die ook het Boec van den houte afschreef - zou die van de pastoor kunnen zijn. Reeds in 1263 wordt een Gerardus presbyter de Otenghen... rector parochiae de Othenghen genoemd in een geschil met Sinte Waldetrudis over nieuwe tienden¹⁾; de parochie behoorde tot het dekenaat Halle en tot het bisdom Kamerijk. - Zo werd in 1462 een Legenda aurea van Jacobus de Voragine (Brussel K.B. 3406) geschreven door Egidius Appelman op 30-jarige leeftijd; hij was curatus in Sint-Kwintens-Lennik, op nog geen 10 km daar vandaan. - Het Kartuizerklooster van Herne, waarheen de oude Ruusbroec zich te voet begaf om zijn werk nader te verklaren, was in de buurt.

Maar waarom zou dit boek niet het werk kunnen zijn van een leek? Dat was de bekende vertaler Vranke Callaert toch ook; het is vreemd dat wij ons dat tegenwoordig zo moeilijk kunnen voorstellen. - Zijn er tekenen dat in deze uithoek enige leken-kultuur heeft gebloeid? Ridder Sohier de Heetvelde heeft er een kasteel en is in 1375 van plan daar een eeuwige kapelanie te stichten ter ere van God en van de H. Maagd en voor het zieleheil van hemzelf, zijn voorvaders, zijn weldoeners en alle overleden gelovigen. In het jaar 1493 resideert in Oetingen ridder Jean le Mol²⁾; wellicht was de Messire Jan de Mol, seigneur d'Oetinghen, die persoonlijk met de Prins van Oranje onderhandelde over de Pacificatie van Gent zijn kleinzoon³⁾. Wat zouden deze ridders begonnen zijn zonder hun klerken? - Hoe het ook zij, het hs. Vanden levene ons heren is niet in een kloosterlijk milieu afgeschreven.

Robrecht Lievens.

1) Zie L. Devillers, Chartres du chapitre de Sainte-Waudru de Mons I (Brux. 1899) p. 284-285 en 667.

2) Devillers, o.c. II 573 en III 500-501.

3) Compte rendu des séances de la Commission royale d'histoire, 4me Série, t. 3 [1876] p. 385-444.