De Nieuwe Taalgids. Jaargang 51

De tangconstructie als syntactisch stramien

Die grammatische Kategorie ist gewissermassen eine Erstarrung der psychologischen. Sie bindet sich an eine feste Tradition.
Hermann Paul: Prinzipien der Sprachgeschichte, Fünfzehntes Kapitel.

Nu de dominerende rol, die de tangconstructie in de Nederlandse syntactische structuur speelt, genoegzaam is aangetoond door Prof. Van Haeringen in Spanningen in hedendaags Nederlands en ‘Tangconstructies’ en reacties daarop (De Nieuwe Taalgids, 40, pag. 1 vv.), door Prof. Michels in Over het waarnemen van taalverschijnselen (‘het op Maandag 14 October in de IJzerstraat ontvreemde Gazelle Heren-sportrijwiel’) en door Dr. Van den Berg in De zinsbouw in het Nederlands (De Nieuwe Taalgids, 42, pag. 120 vv. en pag. 205 vv.) en in Sanering van de zinsontleding (De Nieuwe Taalgids, 50, pag. 19 vv.), doet zich de behoefte gevoelen deze te analyseren. Ik wil dit hier voornamelijk trachten te doen met de ‘tang’, die een Verbum finitum en een aanvulling daarbij, als ‘armen’ heeft.

Bij het Vf. kunnen zich verschillende bepalingen aansluiten, die er meer of minder hecht mee verbonden zijn. Wij weten reeds, dat in hoofdzinswoordschikking de voornaamste bepaling zover mogelijk van de persoonsvorm verwijderd staat en ontmoeten dus meteen al een ‘tang’. Bij nader toezien zal blijken, dat deze constructie onze woordgroep tot fundament dient, maar dat er enkele fasen in te onderscheiden zijn.

Gaan we uit van een huiselijk voorbeeld:

(we)^1) drinken vandaag voor de gezelligheid graag thuis ons kopje koffie,

1) Het S(ubject) is tussen haakjes geplaatst, omdat het voorlopig niet in onze beschouwing betrokken wordt.

[p. 140]

dan zullen we, daar we op de hoogte zijn van het belang van de tangconstructie in onze Nederlandse taal, ons kopje koffie beschouwen als eerste bepaling, aanvulling, bij het Vf. Wanneer we ons echter iets verder in de zaak verdiepen, toont zich de syntactische mogelijkheid, om de volgorde der delen te veranderen: (we) drinken ons kopje koffie vandaag voor de gezelligheid graag thuis (we) drinken vandaag voor de gezelligheid graag ons kopje koffie thuis (we) drinken vandaag graag ons kopje koffie voor de gezelligheid thuis.

We geven toe, dat bij deze veranderingen accenten worden verlegd en dat er expressieve plaatsingen optreden, maar de syntactische structuur wordt geen geweld aangedaan. Er kan blijkbaar ook een ander woord (een andere woordgroep) eerste bepaling bij het Vf. worden.

Verplaatsen we ons terrein van huis naar school:

(de kinderen) maken hun werk dit jaar steeds keurig

(de kinderen) maken dit jaar steeds keurig hun werk,

dan zien we, dat de ene keer keurig, de andere keer hun werk als voornaamste bepaling bij maken kan gelden. Er heerst hier nog veel souplesse. Anders wordt het, als wij de zin - op het oog maar weinig - variëren: (we) drinken vandaag voor de gezelligheid graag thuis koffie.

Verplaatsing van de ‘eerste bepaling’ koffie zou i.c. tegen de normale Nederlandse taalstructuur indruisen; tegen zo'n constructie zal ons taalgevoel dan ook onmiddellijk in opstand komen¹⁾. Het manoeuvreren met tussenliggende, in ons verband minder belangrijke bepalingen, kan gewoon doorgang vinden, het beïnvloedt de fundamentele bouw van de groep niet.

Ter verduidelijking vergelijken we nog de volgende zinnen:

(we) hebben onze dienstbode deze week al vier jaar } tegenover:

(we) hebben deze week al vier jaar onze dienstbode } tegenover:

(we) hebben na lang adverteren eindelijk een dienstbode.

(zij) treffen de roos elke keer } tegenover:

(zij) treffen elke keer de roos } tegenover:

(ze) schieten op een examen op z'n minst een keer een bok.

(ze) geven hun gulden zeker bij elke collecte } tegenover:

(ze) geven zeker bij elke collecte hun gulden } tegenover:

(ze) geven zeker bij elke collecte een gulden.

Het blijkt duidelijk, dat - wat we traditiegetrouw een lijdend voorwerp noemen -slechts aan plaats gebonden is, indien de woordgroep van algemene strekking of algemeen bedoeld is, indien deze als een eenheid optreedt; in een bepaald verband, occasioneel toegepast', zijn meestal twee plaatsingen mogelijk²⁾. Het opmerkelijke verschijnsel, dat een lijdend voorwerp in de vorm van een zelfstandig voornaamwoord niet als arm van een tang functioneert: (ik) eet 'm. dadelijk wel; (we) zeggen dit zo maar op goed geluk; (ze) plagen haar uit gewoonte, onderstreept de conclusie, dat dit zinsdeel wat de plaats betreft variabel is, zolang het geen vaste verbinding vormt of tenminste geleidelijk aangaat met het Vf. Een voornaamwoord in zelfstandige toepassing komt immers uiteraard slechts voor in doorlopend verband of in een bekende situ-

1) tenzij dit deel naar voren wordt gebracht, om het onder contrastaccent te plaatsen, maar dan is die plaatsing niet alleen expressief, doch veroorzaakt i.c. tevens betekeniswijziging.

2) Hetzelfde geldt voor de plaatsing van de (bijwoordelijke) bepaling in b.v. (ze) maken over het algemeen hun werk behoorlijk (ze) maken over het algemeen behoorlijk hun werk.

[p. 141]

atie en is daarom nooit de noodzàkelijke aanvulling van de werkwoordelijke kern, die een tangconstructie in aanleg of tenslotte een ‘vaste’ tangconstructie kan opleveren. Incidenteel zien we iets soortgelijks t.a.v. het vaste-voorzetselvoorwerp gebeuren: indien het de vorm heeft van een voornaamwoordelijk bijwoord, treedt vaak een distantiecompositum op, waardoor vrijwel een parallellisme ontstaat met wat we bij het lijdend voorwerp gezien hebben: (ik) zie hem al weken niet, maar: (ik) zie al weken geen mens (ik) verlang er allang naar, maar: (ik) verlang allang naar vakantie.

a)	Overigens is het vaste-voorzetselvoorwerp steeds noodzakelijke aanvulling bij het Vf., het is aan plaats gebonden, staat zover mogelijk van het Vf. af. In dit opzicht is het eerder een direct object te noemen dan het lijdend voorwerp. Andere syntactische combinaties, waarvan hetzelfde gezegd kan worden, zijn:
b)	de delen van samengestelde werkwoordstijden: (ze) zullen morgen om deze tijd in ons land arriveren; (hij) heeft je gisteren in de loop van de middag enkele malen opgebeld; (die verwaarloosde huizen) zijn nu toch eindelijk geschilderd.
c)	het Vf. (van een zelfstandig werkwoord) + praedicatief attribuut: (ze) benoemden die jongen een paar jaar geleden tot secretaris; (deze moeder) praat de daden van haar zoon altijd goed; (ze) noemden dat meisje steeds al een keurig kind; (dat) maakt veel van wat er gebeurd is ongedaan; (ze) heeft hem onvoorwaardelijk lief.
d)	de componenten van scheidbaar samengestelde werkwoorden en zogenaamde werkwoordelijke uitdrukkingen: (hij) maakt alvorens uit te gaan liever eerst zijn werk af; (deze meisjes) gaan naar mijn idee wel wat erg graag uit; (ze) zet het ontbijt wel even voor mij klaar; (we) wensen je van ganser harte geluk; (vrijwel niemand) speelt tegenwoordig nog piano.
e)	het Vf. (van een koppelwerkwoord) + praedicaatsnomen: (hun ouders) zijn vandaag vijf en twintig jaar getrouwd; (dit kind) is beslist van nature eerlijk; (hij) is al geruime tijd arts.

We kunnen in bovengenoemde gevallen (a t/m e) van vaste tangconstructies spreken; daar waar van vaste tangconstructies nog geen sprake is, maar waar de tendentie ertoe wél aanwezig is¹⁾, hebben we te doen met losse (occasionele) tangconstructies.

Bij een vaste tangconstructie hoort vanzelfsprekend een noodzakelijke, d.w.z. aan plaats gebonden, aanvulling; bij een losse tangconstructie is de aanvulling te verplaatsen, zonder dat dit verschil in betékenis veroorzaakt.

Hoewel we in de vaste tangconstructies al ten dele een grammaticale verstarring aantreffen, demonstreert zich bij verdere uitbouw daarvan soms toch nog een zekere variabiliteit. Als we nl. zo'n vaste tang in een andere vaste tangconstructie opnemen, dan blijken de besproken typen weer in twee soorten uiteen te vallen. Om dit te bewijzen, kiezen we ter incorporatie de omschreven voltooide tijd met als armen Vf. (van een hulpwerkwoord) + voltooid deelwoord en de in de afhankelijke woordschikking te onderscheiden tangconstructie met als armen S. en Vf. We constateren dan, dat de noodzakelijke aanvulling, eventueel ook de aanvulling in de losse tangconstructie, bij één der armen van de nieuwe tang aansluit. Laten we dit in de besproken gevallen systematisch nagaan. De mogelijkheden zijn:

1) de plaatsing is dan afhankelijk van de bedoeling van de taalgebruiker.

[p. 142]

a)	(ik) wacht reeds verscheiden weken op een bericht
	(ik) heb reeds verscheiden weken op een bericht gewacht }
	(ik) heb............gewacht op een bericht }
	.. dat ik reeds verscheiden weken op een bericht wacht }
	.. dat ik......................wacht op een bericht }
b)	(we) hebben daar een hele poos gewoond
	.. dat we daar een hele poos hebben gewoond}
	.. dat we..................gewoond hebben }
c)	(ze) benoemden die jongen een paar jaar geleden tot secretaris
	(ze) hebben............tot secretaris benoemd}
	(ze) hebben............benoemd tot secretaris }
	.. dat ze............tot secretaris benoemden }
	.. dat ze............benoemden tot secretaris }
	(deze moeder) praat de daden van haar zoon altijd goed
	(deze moeder) heeft de daden van haar zoon altijd goed gepraat
	.. dat deze moeder de daden van haar zoon altijd goed praat
d)	(hij) maakt alvorens uit te gaan liever eerst zijn werk af
	(hij) heeft.................. altijd liever eerst zijn werk afgemaakt
	.. dat hij........................................ afmaakt
	(ze) zet het ontbijt wel even voor mij klaar
	(ze) heeft..........................klaar gezet
	.. dat ze..........................klaar zet
e)	(hun ouders) zijn vandaag vijf en twintig jaar getrouwd
	(hun ouders) zijn het vorig jaar vijf en twintig jaar getrouwd geweest
	.. dat hun ouders vandaag vijf en twintig jaar getrouwd zijn
	(zij) is vast ziek
	(zij) is vast ziek geweest
	.. dat zij vandaag ziek is

We lezen uit de tabel af, dat onder a), b) en c) de armen van twee vaste tangconstructies, waaruit een nieuwe is samengevoegd, verwisselbaar zijn: we houden te maken met een vaste ‘tang’, maar deze kan door verwisseling van de armen der oorspronkelijke samenstellende delen tot een open constructie worden, hetgeen tot gevolg geeft, dat er gemakkelijker uitbreiding plaats vindt. In dit open type immers treedt dan a.h.w. een preventieve reactie op een tangconstructie op, omdat in het andere geval - bij het gesloten type - de afstand tussen de beide armen ‘óverspannen’ zou worden, vgl.:

(ik) heb reeds verscheiden weken op een bericht van mijn zuster uit Amsterdam gewacht

(ik) heb reeds verscheiden weken gewacht op een bericht van mijn zuster uit Amsterdam.

Onder c) (tweede voorbeeld), d) en e) heeft de verstarring klaarblijkelijk een eindpunt bereikt: bij agglutinatie van twee vaste tangconstructies blijft hier de tang, die als primair geldt, onverbrekelijk gehandhaafd, terwijl de noodzakelijke aanvulling onmiddellijk aan de verste arm voorafgaat.

[p. 143]

We zien, dat er zich op een bepaald stramien verschillende patronen aftekenen, dat de Nederlandse tangconstructie in verschillende fasen te herkennen is: als een losse, open; als een vaste, open en als een vaste, gesloten constructie. In laatste instantie, bij volledige verstarring, is een woordgroep op weg als woord te gaan functioneren. De overgang van de ene fase in de andere is aardig te illustreren aan de hand van de volgende voorbeelden:

1ste fase	(moeder) braadt graag vlak voor het eten het vlees }
	(moeder) braadt het vlees graag vlak voor het eten }
	(we) schenken het liefst als ze net even getrokken heeft de thee }
	(we) schenken de thee het liefst als ze net even getrokken heeft }
2de fase	(moeder) braadt graag op een hoge vlam vlees }
	(moeder) braadt vlees graag op een hoge vlam }
	(we) schenken het liefst als ze net even getrokken heeft thee }
	(we) schenken thee het liefst als ze net even getrokken heeft }
3de fase	(zij) drinken zondags graag vroeg koffie.

Aanvankelijk (in de 1ste fase) is de aanvulling verplaatsbaar en toont zich dus nog niet aan een vaste plaats gebonden. Deze verplaatsing alarmeert ons taalgevoel niet en in geen van beide gevallen mag men van een expressieve plaatsing spreken, tenzij er natuurlijk zekere nadruk aan gegeven wordt, maar dat is in de eerste lezing even goed mogelijk als in de tweede. Vergelijk in dit verband ook een andersoortig voorbeeld: (hij) kéurt de levensmiddelen altijd gòed (hij) kéurt altijd gòed de levensmiddelen

Vervolgens (in de 2de fase) is de gebondenheid groter, de tweede plaatsing kan nog wel, maar nu wordt deze wel expressief; de bedoeling is, de aanvulling te doen contrasteren tegenover iets anders. De eerste plaatsing daarentegen geeft aanleiding tot verdichting van betekenis: paradoxaal gezegd is de aanvulling tenminste zó noodzakelijk (geweest), dat die niet meer geuit behoeft te worden. Een soortgelijke toepassing constateren we in: (hij) kéurt de levensmiddelen (d.w.z. op hun deugdelijkheid = goed).

Tenslotte (in de 3de fase) is de aanvulling pas recht noodzakelijk en dientengevolge in de bepaalde positie verstard. Op het semantische vlak heeft dit tot gevolg, dat de werkwoordelijke kern in betekenis declasseert. Vergelijk ook: (hij) keurt de levensmiddelen góed.

Het boven gegeven overzicht laat ons weer eens zien, dat het taalsysteem op geen enkel moment in zijn ontwikkeling als een afgeronde eenheid mag worden beschouwd, maar dat dit steeds in werking is. Voordat er een grammaticale verstarring te herkennen valt, zoals in ons geval bij de vaste, gesloten tangconstructie, waarin het eindpunt van een zich duidelijk afgetekende ten- dentie bereikt is, blijft het dan ook ondoenlijk vaste lijnen te trekken, bepaalde categorieën te onderscheiden.

Hoe de oorspronkelijke souplesse in de plaatsing van wat we in de traditionele grammatica lijdend voorwerp en bijwoordelijke bepaling noemen, via het tussenstadium, waarin het vaste-voorzetselvoorwerp, de omschreven werkwoordstijden en sommige ‘praedicatieve attributen’ zich bevinden, uiteindelijk teloor gaat in het schema van de vaste, gesloten tangconstructie der ‘naamwoordelijke gezegden’ en andere onverbrekelijke werkwoordelijke een-

[p. 144]

heden, wordt duidelijk zichtbaar. In zoverre lijken er hier en daar dus toch nog wel formele distinctieve kenmerken in de huidige taalsituatie aanwezig, die beantwoorden aan bekende klassieke categorieën.

Er resten ons nu nog enkele opmerkingen, die zich naar aanleiding van het beschrevene opdringen:

1.

de variabele plaatsing van het ‘meewerkend voorwerp’ zal moeten worden toegeschreven aan de neiging een open constructie te vormen.

2.

het ligt voor de hand te veronderstellen, dat S. en Vf., die in de afhankelijke woordschikking een vaste, gesloten tangconstructie vormen, in hoofdzinswoordschikking zullen blijken een vaste, open constructie uit te maken. Daar immers zijn S. en Vf. aan plaats gebonden, maar verwisselbaar, zij het dan dat in dit speciale geval, behalve door intonatie, mede door de omzetting (bevestigende hoofdzinswoordschikking > vragende hoofdzinswoordschikking) functie en betekenisonderscheid kan worden teweeggebracht; bij inversie echter gebeurt formeel hetzelfde zonder dat deze consequenties optreden. Het zal zeker gewenst zijn, deze kwestie te zijner tijd nader te onderzoeken.

Haarlem.

Maria A.F. Ostendorf.