De Nieuwe Taalgids. Jaargang 51

[p. 46]

Een retorikaal curiosum.

In de refreinbundel die in het jaar 1580 of daaromtrent te Delft uitkwam onder de titel Veel schoone Christelijcke ende Schriftuerlicke Refereynen, ghemaeckt wten ouden ende nieuwen Testamente¹⁾ komt op fol. Ciiij verso - Cv verso een refrein voor, dat om meer dan een reden onze aandacht verdient.

In de eerste plaats is in het bedoelde refrein de naam van de dichter verborgen in de vorm van een acrostichon. De Vooys heeft in een artikel over De Dordtse bundel met ‘Christelijcke en Schriftuerlijcke Refereynen’²⁾ voor het eerst op deze bijzonderheid gewezen. De naam van de dichter luidt Henric Riisberch, ‘een naam’, zegt De Vooys, ‘die ik mij niet herinner elders aangetroffen te hebben, en die wel moeielik thuis te brengen zal zijn’³⁾.

De enige die bij mijn weten na De Vooys aandacht aan hetzelfde refrein gewijd heeft is Dr. W.A.P. Smit in zijn Dichters der Reformatie in de zestiende eeuw (Groningen, 1939). In een hoofdstuk over de reformatorischgezinde rederijkerspoëzie schrijft Smit: ‘De toon van dit vers is vrij sterk verwant aan die der Sacramentistische devotenliederen. Wij mogen dan ook wel aannemen, dat wij hier te maken hebben met een betrekkelijk zuiver voorbeeld van de overgang naai de Protestantse poëzie’⁴⁾. En dan citeert de schrijver vervolgens de derde strofe van het refrein.

Veel merkwaardiger dan het aantreffen van een onbekende rederijkersnaam was voor mij de omstandigheid, dat alle strofen van het refrein op het acrostichon met de naam Henric Riisberch gebouwd zijn. Dit is geloof ik een unicum, zelfs in de rederijkersliteratuur. Ik kan me tenminste geen enkel refrein herinneren, waarin zich dezelfde bijzonderheid voordoet. Het valt te betreuren, dat in dit uitzonderlijke geval de eerste strofe niet helemaal gaaf is overgeleverd: het einde van die strofe is, althans als we op het acrostichon afgaan, corrupt. In plaats van de naam Henric Riisberch, die we in de overige strofen kunnen vinden, komt er Henric Riisbrdeh te voorschijn. Vreemd genoeg levert de tekst niettemin een goede zin op, zodat we wellicht mogen veronderstellen, dat het gedicht op deze plaats eerst gecorrumpeerd is en later weei gerestaureerd, dit laatste evenwel niet met inachtneming van het acrostichon. Als dit waar is, dan heeft de reconstructor over de naam van de dichtet heengelezen òf hij kende die naam evenmin als wij en achtte het daarom van weinig belang het acrostichon te herstellen.

Hier volgt de tekst van het refrein:

Heer Dauids Sone wilt mijnder ontfermen

En laet v bloet toch aen mijn niet verloren
Nv wil ick tot v suchten ende kermen
Rasselijcken eer ick beghin te versmoren,
Ick bidde v en straft my niet in uwen toren

1) Zie Dr. A. van Elslander, Het Refrein in de Nederlanden tot 1600 (Gent, 1953), blz. 32 (nr. XVI).

2) In Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie, 21e deel, 1928, blz. 273-296. De Dordtse bundel, waarover De Vooys schrijft, is van 1592 en bevat een herdruk van de Delftse verzameling. Het refrein van Riisberch komt erin voor als het ‘sestienste’ en de tekst is nagenoeg gelijk aan die in de Delftse bundel.

3) T.a.p., blz. 274.

4) T.a.p., blz. 41.

[p. 47]

 

Coemt blijft by my den auont ghenaect

 

Roockeloos leef ick, in sonden gheboren

 

Ick hebbe mijn edel siele so deerlijck mismaect

 

In oncuysheyt leuende twelck schriftuere laect

 

Swaerlijck ghewandelt in vreemde weghen

 

Berooft van deuchden, na swerelts vreucht gehaect

 

Relinquerende v woorden, v wet ouergesleghen

 

Dus bidde ick v o Heere willet my vergeuen

 

Ende conduceren in uwe paden,

 

Heer al come ic laet, en wilt my niet versmaden.

 

 

 

Hier heb ic metten verloren sone ghedwaelt

 

Ende ooek met den seluen draf gheten

 

Nv wil ick opstaen, en gaen vry ongedraelt

 

⁺Reuoceren alle mijn sondich vermeten

 

Ick hebbe mijnen naesten dicwils verbeten

 

Charitaet altijt wten weghe gheset,

 

Renoueert mijn hert, ghy die zijt gheseten

 

Int heylich der heylighen, vry onbesmet

 

Ic hebbe tbruyloft cleet vuyl gemaect altemet

 

So dat door v mogentheyt wel is bekent

 

Bedect mijn vlecken, daer niet op en let

 

Eer den dach in den duysteren nacht verwent

 

Roepen wil ick tot Godt omnipotent

 

Coninck der glorien wilt my ontladen

 

Heer al come ic laet, en wilt my niet versmaden.

 

 

 

Heere doen ghy den schaecker in ghenade ontfingt

 

En was dat niet int laetste van zijn leuen?

 

Na dat ghy waert ghecroont, en aen tcruyce hingt

 

Riept ghy tot hem met een stemme verheuen

 

Ick wil v misdaet gheheelijck vergheuen

 

Cort sal nv ghedueren v groote pijn

 

Roept ghy om troost, ick sal v zijn beneuen

 

Int paradijs suldy huyden met my zijn

 

Is dit niet heer v sententie claer en fijn

 

So ons de Euangelisten beschrijuen

 

Bedouwet ooc met sulcker oly dat herte mijn

 

En Rekent my toch niet byden catijuen

 

Reueleert my uwen wil int beclijuen

 

Coemt my met v gratie versaden

 

Heer al come ick laet, en wilt my niet versmaden.

Heer crachtighe Prince in dat hoochster regioen,

Een auditeur van die secrete saecken
⁺Nv hoope ick in uwen wijngaert vruchten te doen,
Reuerteren wil ick tot uwe daecken
In v begheer ick altijt vrucht te smaecken
Copioes is doch tloon twelck ghy gheeft
Rust sullen sy hebben die hier wel waecken
Inder eeuwicheyt met v heer die daer leeft
Ia die oock in uwe waerheyt niet en sneeft
Sal hem oock ter rechter hant Gods verblijden
Bekeeren moet ick my wat batet ghebeeft
Eer my de doot hier haest coemt bestrijden
Rasschelijcken soo verloopen nv die tijden
Coemt en verlost my O Godt vande quaden
Heer al come ick laet en wilt my niet versmaden.

+ Cv r⁰.

+ Cv r⁰.

[p. 48]

Tenslotte is er nog een interessant aspect, dat bij het lezen van dit refrein onze aandacht vraagt. Mij is namelijk gebleken, dat de Brusselse rederijker Jan Baptist Houwaert het refrein van Riisberch gekend en er het een en ander aan ontleend moet hebben. In 1583 gaf Houwaert een uitvoerig leerdicht uit over De Vier Wterste... Schrifturelijck gheinventeert, ende Rhetorijckelijck ghecomponeert¹⁾. Daarin nam de dichter tal van refreinen op²⁾, onder andere een met de aanhef ‘O Heere Dauids sone wilt mijnder ontfermen’ en met de stokregel ‘En al com ick spade, en wilt my niet versmaden’³⁾. Ik citeer de eerste strofe ervan en daarbij cursiveer ik de woorden die we al bij Riisberch zijn tegengekomen:

O Heere Dauids sone wilt mijnder ontfermen,
Ontfermt v mijns, aenhoort mijn crochen en kermen⁴⁾,
Blijft toch by my, den donckeren auent naeckt,
Onder v ghenade moet ick my beschermen,
Want ick heb ghedwaelt eylacen, achermen,
En ick heb mijn edel siele deirlijck mismaeckt,
Ic heb naer t'vleesch lust, en t'swerelts vreught gehaect,
En v Goddelijcke gheboden ouertreden,
V heylich Euangelium heb ick ghelaect,
En ick heb met Salomon afgoden aenbeden,
Dus bid ick v oytmoedelijck, O Godt der vreden,
Wilt ghy my ley den op v rechte paden,
En al com ick spade, en wilt my niet versmaden.

In de overige drie strofen van Houwaerts refrein is nog slechts één punt van overeenstemming aanwijsbaar met het refrein van Riisberch. Naast het begin van Riisberchs derde strofe staan de volgende regels van de laatste strofe bij Houwaert:

Al eest (o Godt) dat mijn boosheyt voor v aenschijn stinct,
Soo bid ic v oytmoedelijc dat ghy gedinct,
Hoe ghy gheloeft hebt de sonden te vergheven,
En hoe ghy (als ghy aen 't hout des cruyeen Irinckt)
Den mordenaer in ghenade ontfinckt...

Nu valt er uit het voorkomen van deze overeenstemmingen op zichzelf niet gemakkelijk af te leiden wie de ooispronkelijke ‘vinder’ is, wie van beiden van de ander afhankelijk moet zijn geweest. Dat de Delftse bundel van circa 1580 en Houwaerts De Vier Wterste van 1583 is, doet weinig ter zake: het refrein van Houwaert kan veel ouder zijn en later zijn ingepast in het grote leerdicht, zoals dat blijkens Van Vinckenroyes betoog met andere refreinen het geval is. Dat Houwaert een gevierd rederijker was en Riisberch hoogstwaarschijnlijk niet, zegt evenmin veel: ontlenen doet iedereen in die tijd, Houwaert ook, b.v. aan Anna Bijns⁵⁾. Toch meen ik te kunnen aantonen, dat Houwaert op Riisberch teruggaat, en niet omgekeerd.

1) Zie voor De Vier Wterste: Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, III ('s-Hertogenbosch, z.j.), blz. 122-123.

2) Zie daarvoor het artikel van F. van Vinckenroye over De refreinen van J.B. Houwaert in De Nieuwe Taalgids XLIX (1956), blz. 41-46. Van Vinckenroye noemt het hier bedoelde refrein als nr. 15 op blz. 44.

3) De Vier Wterste, blz. 222-223.

4) Crochen = syn. van kermen.

5) In een voetnoot op blz. 42 van zijn artikel wijst Van Vinckenroye op gelijkluidende plaatsen bij Anna Bijns en Houwaert, b.v. ‘Jesu, Davids sone, ontfermt u mijns’ (Anna Bijns): ‘O heere Dauids sone ontfermt v mijns’ (Houwaert); ‘Ic bidde u, en straft mij niet in uwen toren’ (Anna Bijns): ‘O Heere en straft my niet in uwen thoren’ (Houwaert). Het feit dat we hier met Bijbelteksten te doen hebben moet ons echter enigszins voorzichtig maken, vgl. Marc. 10 vers 47, 48: ‘Jezus, Zone Davids, ontfermt u mijner’; Psalm 6 vers 2: ‘O Here, straf mij niet in uw toorn’. Dergelijke ‘geladen’ Bijbelwoorden deden dikwijls dienst als aanhef of stokregel van een refrein.

[p. 49]

Onder de hele en halve gelijkluidende regels uit de eerste strofen van beide dichters vinden we ook de woorden ‘Dus bidde ick v O Heere’ (Riisberch, vs. 13) en ‘Dus bid ich v oytmoedelijck, o Godt’ (Houwaert, vs. 11). Dat zijn heel algemene bewoordingen, zal men zeggen. Niettemin, het feit dat ze Mer voorkomen op volkomen dezelfde plaats - in op twee na de laatste regel van de eerste strofe bij beide dichters -, en in hetzelfde verband, wijst erop, vooral ook gezien de overige duidelijke ontleningen, dat toeval hier uitgesloten moet worden geacht. Stellig heeft ook bij deze woorden de een aan de ander ontleend. Riisberch echter kan deze woorden op deze plaats onmogelijk van Houwaert overgenomen hebben, want het acrostichon, dat als uitgangspunt fungeerde bij Riisberchs dichterlijke werkzaamheid, sloot het overnemen van een met een D beginnende versregel uit. Evenmin kunnen we aannemen, dat de verandering in Riisberchs refrein, het mag dan corruptie of restauratie geweest zijn, geschiedde naar het voorbeeld van Houwaerts refrein. Met andere woorden, het corrupte acrostichon is het bewijs, dat Riisberch de oorspronkelijke dichter is geweest; en ook, dat Houwaert teruggaat niet op Riisberchs refrein in zijn oorspronkelijke staat, maar op de corrupte tekst, wellicht zelfs op de tekst van de Delftse bundel. Een vergelijkend onderzoek zou misschien kunnen uitmaken of Houwaert die bundel inderdaad gekend heeft.

Dordrecht.

L. Strengholt.

+ Ciiij v⁰.