De Nieuwe Taalgids. Jaargang 50

Moenen metter eender ooghe.

In de vorige jaargang van dit tijdschrift¹⁾ legt K. Meeuwesse verband tussen Moenens eenogigheid en een passage uit de Sendt-brieven van Hendrik Jansen Barrefeit, afkomstig van B. Becker en gebruikt door A. Zijderveld ter toelichting van Spieghel's Hertspieghel IV, 151²⁾:

Wes sloofdy onbedocht, één-oogt, al heen om schat?

Gaarne zou ik eerst even iets over deze plaats zeggen. Mèt Zijderveld vat Meeuwesse éénoogt op als zelfstandig naamwoord. Ik geloof, dat hij zich vergist en dat we hier met een bijvoeglijk naamwoord te doen hebben, zoals in Krul's Pampiere Wereld 2, 308:

Om dat d'een oogde Reus verscheydemael quam quelle
(Om boeten hongers lust) Ulissis met-gezellen, enz.

En nu naar Moenen metter eender ooghe. Meeuwesse dan meent, datde genoemde passage in Barrefelt's Sendt-brieven het gebrek van Mariken's vriend nog beter kan verklaren dan de passus in de latijnse preek in het handschrift van het Redentiner Paasspel, waarop Michels indertijd opmerkzaam is gemaakt door E.J. Haslingshuis. Op het ogenblik interesseert mij echter minder het verschil tassen beide voorstellingen dan de overeenkomst, t.w. het onderscheid van 's mensen natuurlijk of aards oog en zijn geestelijk of hemels oog³⁾. Nog meer - eerlijk gezegd - dan dit onderscheid intrigeert me het standpunt van de heer Meeuwesse. ‘Men heeft’, schrijft hij, ‘zoals G.W. Wolthuis opmerkte, àl te veel van wat des duivels is uit de Germaanse mythologie willen afleiden, en hij voegde er m.i. terecht aan toe, dat bijbelse en theologische verklaringen altijd de voorkeur verdienen.’ Ik hoop, dat hij deze uitspraak van Wolthuis - die zich behoorlijk in die Germaanse mythologie heeft verdiept en dus recht van spreken heeft en niettemin, als ik goed zie, met de aangehaalde woorden slechts een correctie heeft willen aanbrengen - nogmaals, ik hoop, dat hij deze uitspraak niet met ‘diabolische’ consequentie en eenzijdigheid zal gaan toepassen. Want de waarheid ligt ook hier in het midden. Moet Moenen's ‘ghebreck’ uit zijn duivel-zijn verklaard worden, dan mag men m.i. stellig niet de eenogigheid van Odin en tal van dii minores, zoals de in de middeleeuwen geliefde wildeman, buiten beschouwing laten, te meer niet, omdat hier althans geen omzetting nodig is van een door de duivel bewerkt gebrek van de mens in een kenmerk van de satan zelf.

Maar moeten wij Moenen's eenogigheid wel uit zijn duivel-zijn afleiden? Ik geloof van niet. Letten wij even op het verband. Het is de derde keer, dat Mariken vraagt, wie de man is, die haar zo sympathiek vindt. De eerste maal

1) Blz. 164 e.v.

2) Uitg. P. Vlaming (Amsterdam 1723), blz. 78.

3) Het motief is algemener dan men mogelijk zal vermoeden. Ik trof het o.a. aan in een Syrische redactie van de Transitus Mariae, waar een zekere Flavia tentonele verschijnt, wier rechteroog door Satan is vernield, vg. A. Smith Lewis, Apocrypha Syriaca (London 1902) p. 34 (Studia Sïnaitica XI).

[p. 176]

noemde hij zich ‘een meester vol consten. Nieuwers af falende wes ic besta’ (r. 196-7). De tweede keer ontwijkt hij haar vraag met:

Wat leyt v daeran?

Wie ick ben en soudi met rechte vraghen niet.
Ick en ben die beste van mijnen maghen niet (r. 208-10).

Mariken houdt vol:

(M.): Hoe heeti, vrient?

(M.): Moenen metter eender ooghe,

Die wel bekent es met veel goede ghesellen (r. 212-3).

Ik schreef (M.) voor Moenen, maar in de tekst staat ‘Die Duuel’. Let wel: ‘die duuel’ is een toneelaanwijzing! Moenen zégt niet: ‘Ik ben de duivel’, zo gek is hij niet. Wat ik in jaargang 1955 van dit tijdschrift (blz. 272) al heb opgemerkt met betrekking tot r. 210:

Ick en ben die beste van mijnen maghen niet,

geldt ook voor deze regels: Moenen spreekt als mens, niet als duivel. Hij is niet de beste van de familie, hij leeft er op los, laat fiolen zorgen. Hij is ‘wel bekent met veel goede ghesellen’, d.w.z. goed bekend bij de vrolijke jongens of jongens van de vlakte. Zo iemand heet Moenen, doodgewoon Moenen¹⁾, destijds blijkbaar een typische naam voor een fuifnummer²⁾. Dat Moen(en) later een duivelnaam kon worden - blijkens Kiliaen: Moon. Daemon, genius, Leuv. Bijdr. 4, 231 en wellicht ook Piramus en Thisbe 261: ‘Bij loo neeffken Moen’ - is begrijpelijk door de (Christelijke) associatie van alle (zondig) geleef met hel en duivel.

‘Die duuel’ noemt zich Moenen metter eender ooghe. Evenmin als de naam (Moenen) zal het lichaamsgebrek hem als duivel mogen verraden. Is de eenogigheid een attribuut, welnu dan niet van de Boze, maar van een ‘jongen van de vlakte’. Daarvan kan men zoiets ook verwachten. Menige ‘lansknecht’ onder de Aernoutsbroeders zal in de strijd of de ‘knokpartij’ wel eens een veer hebben moeten laten. Wie weet had men het in vroeger eeuwen niet bepaaldelijk op het oog gemunt. Ik zie dan in de toevoeging ‘metter eender ooghe’ in ons geval niet meer dan bijvoorbeeld die van ‘een-oog’ in de kluchtliteratuur³⁾.

Tenslotte wijst ook de reactie van Mariken zelf, als Moenen zich heeft voorgesteld, op de door mij verdedigde zienswijze. Immers, gesteld, dat Moenen zijn ware duivelse wezen of afkomst had kenbaar gemaakt, hoe had zij dan kunnen uitroepen:

Ghi sijt die viant vander hellen (r. 214).

Neen, juist deze uitspraak, dit fijne vrouwelijke intuitieve weten, houdt een ontmaskering in, een ontkenning van de juistheid van Moenen's eigen voorstelling van zaken⁴⁾.

J.J. Mak.

1) Vgl. ook G.W. Wolthuis, Duivelskunsten en Sprookjesgestalten (Amsterdam 1952), blz. 133.

2) Vgl. Matthijs de Castelein, De Const van Rhetoriken (Gent 1555), blz. 82: ‘Den langhen Moenin des vrueghds bedriuere’.

3) Vgl. bijv. de aanhaling uit Noozeman, Lichte Klaertje 6 in WNT i.v. Een, Samenstt. enz.:

Nou sou ick wel nae Schoppen ien-ooch tijen,
maer die verdrinckt al sijn verstant.

4) Wat intussen niet wegneemt, dat voor ons op een afstand van meer dan vier eeuwen beiden gelijk hebben, Moenen èn Mariken. Men kan Mariken's uitroep immers ook beschouwen als een confessie van de gesignaleerde samenhang van zondig geleef en duivel-(dienst).