De Nieuwe Taalgids. Jaargang 50

De eerste litteraire critiek van Allard Pierson.

Al pretendeert de lijst van geschriften die Prof. Dr. Boersema aan zijn dissertatie (Allard Pierson, een cultuur-historische studie. Den Haag, Nijhoff, 1924) heeft toegevoegd volledig te zijn, uit de talrijke onuitgegeven brieven¹⁾ blijkt langzamerhand dat hieraan nog het een en ander ontbreekt - en dat betreft niet zozeer inédits (bijv. jeugdgedichten, grotendeels gelegenheidspoëzie²⁾ als wel publicaties in min of meer bekende tijdschriften. Dat daar ook bekende tijdschriften onder zijn, blijkt wel uit het gedicht De Hertogin dat, gedateerd 9 Maart 1848 in het Letterlievend Maandschrift, jaargang 1848 (blz. 278-79) verscheen voorzien van de initialen A.P.³⁾. Daarnaast vindt men in hetzelfde tijdschrift een soort repliek op een gedicht van Lamartine op Marseille⁴⁾: beide zal men tevergeefs in de bibliografie zoeken, waarvoor Adriaan Gildemeester, Pierson's jeugdvriend (1828-1901) reeds de grondslag gelegd had (zie de lijst die achterin Pierson herdacht van Prof. Naber geplaatst werd).

Een onuitgegeven brief uit genoemd jaar leidde mij op het spoor naar deze onbekend gebleven publicatie. Hetzelfde nu is het geval met de eerste critiek van Pierson die anoniem⁵⁾ in het Universiteits-blad van 25 Februari 1850 verscheen. In zijn brief van 26 Februari 1850 aan zijn oudste zuster en zwager (Ds. N.H. de Graaf, toenmaals predikant te Elden) meldt hij nl. Hiernevens het Universiteits-Blad. Het laatste stuk: ‘Aan een tweetal schrijvers’ is van mij, dat waarover ik U sprak. Wellicht interesseert het Ul. niet, zend het dan maar dadelijk s.v.p. en anders zoo spoedig mogelijk terug...

Inderdaad vormt het bedoelde artikel het ‘laatste stuk’ van genoemd

1) Een deel daarvan berust op het Réveil-archief te Amsterdam (beheerd door Mej. Dr. M.E. Kluit, achterkleindochter van Willem de Clercq), een ander deel bij Mr. C.J.J. de Ridder, Huize Kernhem, Ede, en tenslotte bevat het archief der familie De Graaf (onder mijn beheer) een groot aantal documenten met betrekking tot Allard Pierson.

2) Daaronder was ook een Sinterklaaslied dat Allard op Sint-Nicolaas van het jaar 1847 al op straat hoorde zingen... Anderzijds bevindt zich onder zijn brieven uit 1848 een uitvoerig verslag van een lezing van Da Costa (een der z.g. Vrijdagavonden) over Johannes (blijkbaar een onderdeel van een cursus over dit onderwerp).

3) Het is een curieuse coïncidentie dat in hetzelfde jaar 1848 door de twee jaar oudere De Génestet eveneens een gedicht over hetzelfde onderwerp en met dezelfde titel geschreven werd.

4) Zie hierover mijn artikel in de Nieuwe Taalgids van Januari 1952 (XLV, 1): ‘Vroege dichterlijke publicaties van Allard Pierson’.

5) De enige maal dat de naam A. Pierson in dit blad voorkomt is om te vermelden dat hij op 14 December 1849 zijn klein-mathesis-examen aflegde.

[p. 102]

studentenblad¹⁾ - en tevens de laatste bijdrage aan het blad dat als zodanig eind Februari 1850 ophield te bestaan na sinds 5 Maart 1849 voor het eerst verschenen te zijn. Tijdens zijn korte levensduur had het veel stof tot felle en verbitterde critiek gegeven doordat het de studenten niet naar de mond praatte, - en evenmin de professoren spaarde.

Maar nu de critiek van de 18-jarige Pierson die een tweetal medewerkers van de Leidse almanak van 1850 betrof: het eerste was gewijd aan Da Costa, het andere bevatte een ‘tirade’ tegen Beets.

Het begin is feitelijk het belangwekkendst, immers hier vindt men reeds de latere Pierson, degene die volgens het voorbeeld van Swinburne de jonge dichters placht te wijzen op een veel grootser taak dan enkel het bezingen van persoonlijke en huiselijke aangelegenheden en gebeurtenissen, reeds in de kiem aanwezig. Men overtuige zich zelf:

Aangenaam is het zeker in een almanak, vooral in een studenten-almanak, iets te vinden wat zich aansluit aan de buitenwereld. Het is vervelend wanneer men ziet hoe poëten en prozaïsten onder de studenten zich geheel en al blijven bewegen buiten datgene wat in de politieke of litterarische wereld omgaat, hoe zij zich alleen blijven bewegen in den betrekkelijk engen kring van academische belangen, of liefdesaandoeningen, of iets dergelijks en niet hunnen letterkundigen arbeid doen getuigen van wat daar buiten omgaat...²⁾.

Men maakt hier voorts kennis - voor de eerste, maar niet de laatste maal - met Pierson's satirische talent, dat hier evenwel de milde humor mist, welke dat in latere jaren liefelijk zou kleuren. Scherp is hij hier, zonder enige nuance, en autoritair tegelijk, zonder de bescheidenheid die de gerijpte Pierson (die honderd maal meer wist dan toen) zou kenmerken:

Wanneer men zoo even komt kijken in de wereld en ter naauwernood de kinderschoenen is ontwassen, en kwalijk van Alphen is vergeten, moet men aanstonds spreken over litteratuur. Te jong, te onervaren natuurlijk om een eigen opinie te hebben, informeert men zich taliter qualiter van de publieke opinie, en aarzelt ook in het minste niet om dadelijk Lamartine heerlijk te vinden, Schiller, Byron, Chateaubriand etc. verrukkend te beschouwen en met Tollens, den eenvoudigen volksdichter, te dweepen, zoowel als met den ons amuseerenden v. Lennep...

En nu komt de criticus aan zijn eigenlijke onderwerp toe: de verdediging van Da Costa en daarna van Beets. Waar hij vaststelt dat de eerste met het wapen der ironie is aangevallen, gebruikt hij het zelf ook, ten einde de tegenstanders des te beter te treffen. Inderdaad is het een gelukkige vondst deze apologie van de gesmade dichter aldus aan te vangen:

...Men hoort nog spreken van een zeker dichter da Costa, wiens verzen men leest, die men wel genegen is mooi te vinden en roerend, maar de publieke opinie is er tegen,

1) Het eerste nummer van dit studentenweekblad opent met ‘een woord tot inleiding’, waarin gewag wordt gemaakt van de ‘zucht tot waarheid’ welke zich meer dan ooit in de eeuw der vooruitgang, zoals de 19e eeuw wordt gekenschetst, doet gelden: ‘Vrijheid van denken en spreken, eerbiediging voor ieders meening, waar zij op overtuiging gegrond is...’ Voorwaarde daartoe is echter dat ieder zijn gevoelen moet uiten ‘waar hij zich bevoegd acht te spreken’. En dan zij het devies van iedere medewerker aan het blad: ‘Nog in geene maatschappelijke banden gekneld, maar vrij en onafbankelijk daar henen levende, onderwerpt hij zich aan geen ander gezag dan aan eigene overtuiging, en spreekt overal rondborstig zijne meening uit...’. Geen wonder dat de jonge Pierson zich in deze omgeving thuis voelde: heeft ook hij niet vrijheid van gedachte en onderzoek ten allen tijde gepropageerd en in practijk gebracht? (Hieraan werd bv. reeds een der stellingen van zijn in 1854 verschenen proefschrift gewijd).

2) Zie hierover ‘Pierson en Tachtig’ ii en iii (NT).

[p. 103]

want de man is zoo schrikkelijk eccentriek, want hij mengt overal de godsdienst in, en dat in ons land; als het nu nog een buitenlandsch dichter was, zoo als Alexandre Dumas¹⁾ b.v. maar nu het een hollander is, kan men dit volstrekt niet dulden...

Even meent men hier al de ironie van het voorwoord bij het Dagboek van Willem de Clercq (‘Bij een onuitgegeven werk’) te beluisteren.

Tegelijk met Da Costa wordt diens leermeester Bilderdijk genoemd - en men wordt gewaarschuwd: bedenk dat deze alle ironie en laster overleefd heeft! Het jaar 1856 was niet ver meer om deze diagnose grotelijks in het gelijk te stellen, thans reeds honderd jaar geleden. En ferm overtuigend klinkt het uit de mond van de eerste jaars student:

Zie, dit alles verdient niet gezegd te worden in de groote maatschappij, Mr. da C. heeft geene apologie noodig, maar waar studenten in een hunner organen liever een Kamper-courant naschreeuwen dan dat zij den man navolgen, die vroeger hunne academie versierde, daar geloof ik dat een ander orgaan eene andere meening mag doen hooren.

Verder weigert de jeugdige auteur de schrijver van de Camera van die der Stichtelijke Uren te scheiden: humor is het bindmiddel dat beide zo ongelijksoortige boeken samenbrengt, dezelfde geest,

maar die geest is thands zijne roeping bewust; toen was het den genialen schrijver genoeg, de gebreken eener ellendige maatschappij aan te toonen, thands rust hij niet voor hij ook genezing daarvoor heeft verspreid; toen was het den geestigen jongeling genoeg, eene maatschappij te schilderen zoo als zij was, nu is het de roeping des mans, die maatschappij te beschrijven, hoe zij worden moet, hoe zij worden kan.

En hij besluit - ook hier op een veel rijper stadium zijner ontwikkelingsgang als mens en als kunstenaar vooruit lopend:

De schrijvers hielden zich anonym. Ik heb dat recht hetzelfde te doen. Wat mij te aangenamer is omdat daarmede de strijd niet persoonlijk wordt.

Maar men voelt bij dit alles dat Da Costa²⁾ hem nader aan het hart ligt dan Beets, al kent hij deze langer dan de eerste (sinds 1842, toen hij Cornelius Nepos met hem las). Zelfs had hij eens kans om hulpprediker bij hem te Heemstede te worden... Doch na Da Costa's dood, herdacht Pierson in Intimis hem ‘als een vader’. En zijn leven lang zou hij de laatste regel van zijn critiek uit 1850 blijven onderschrijven, dat Da Costa ‘ons hart dichterlijker heeft gestemd en meer aan het zijne heeft verbonden’.

D.A. de Graaf.

1) Bedoeld is Al. Dumas fils die in 1842 een bundel gedichten, onder de titel ‘Péchés de jeunesse’, had laten verschijnen. Eén daarvan vindt men (op muziek gezet) in de Utrechtse Studenten-almanak van 1856.

2) Het is bekend dat de Joodse dichter op het eind van zijn leven met Pierson brak; zelfs wilde hij hem niet bij zijn sterfbed toelaten. - Dat hij evenwel nog in 1857 met hem correspondeerde, zoals uit een door Boersema geciteerde brief blijkt, behoeft degene niet te verwonderen die kennis heeft genomen van een passage uit de brief welke Da Costa op 13 Augustus 1856 aan Groen van Prinsterer schreef: ‘Van A. Pierson uit Leuven hadden wij hier (Haarlem) 1.1. Zondag in de Waalsche Kerk een preek, die mijne verwachting ver overtrof (over Ezra IX 6) en waarbij, op eene wijze die mijn hart wel deed, hulde werd gedaan aan de groote waarheden onzer volstrekte zondigheid voor God, en der expiatie in het bloed van Jezus Christus den God-mensch. Men zegt dat hij veel kans heeft om te Utrecht beroepen te worden.’