De Nieuwe Taalgids. Jaargang 50

Duits en Nederlands.

In de vorige jaargang, blz. 150 vlgg., is naar aanleiding van het boek van Dr. Koenraads, Studien über sprachökonomische Entwicklungen im Deutschen, het een en ander gezegd over eigenaardige verschillen tussen het Duits en het Nederlands. Het ging daar vooral over woordvorming en morfologie. Diezelfde terreinen zijn vergelijkend overzien in een boekje van mijn hand, Nederlands tussen Duits en Engels (Den Haag, 1956), en daar zijn ook andere kanten van de talen in de vergelijkende beschouwing betrokken.

Een heel anders opgezette vergelijkende studie van Duits en Nederlands is in hetzelfde jaar voltooid. Een Duitser, Gerd Labroisse, heeft op 23 februari 1956 aan de ‘Freie Universität Berlin’ de doctorstitel verworven op een dissertatie Zum Charakter der niederländischen und deutschen Hochsprache, met als ondertitel: Studien zur Eigenständigkeit des Niederländischen. Het boek is niet gedrukt, maar alleen in een klein aantal gestencilde exemplaren vermenigvuldigd. Dat laatste is de voornaamste reden waarom er hier wat nadrukke-

[p. 97]

lijker de aandacht op wordt gevestigd dan in de vorm van een ‘boekbespreking’.

De promotor in de nederlandse universitaire betekenis is geweest Prof, M. van de Kerckhove, en hij is er ook de ‘promotor’ in andere zin van geweest, inzoverre een ‘Seminar’ over nederlandse vertalingen van Adalbert Stifter, gehouden in 1953/54, Dr. Labroisse aanleiding heeft gegeven tot zijn onderzoek.

Het boek begint met een hoofdstuk over ‘Die Beurteilung des Niederländischen in seiner Stellung zum Deutschen’. Dr. Labroisse gaat dat oordeel historisch na, en treft tot ongeveer 1870 weinig waardering aan. Behalve een loffelijke uitzondering bij B.G. Niebuhr (1842), is de algemene opinie dat het Nederlands een dialect ‘gebleven’ is, en zich niet, om in termen van nu te spreken, tot een cultuurtaal heeft ontwikkeld.

Na 1870 verneemt de auteur andere geluiden, in de eerste plaats dat van C.A.X.G.F. Sicherer, die een groot deel van zijn leven in Nederland heeft doorgebracht, en bekend gebleven is door het samen met A.C. Akveld bewerkte Hoogduitsch-Nederlandsch en Nederlandsch-Hoogduitsch Woordenboek (1868-82). Enige waardering is ook te constateren bij Karl Braun in zijn studie Bei Mijnheer und seinem Nachbar, die ongeveer 1870 is geschreven, maar Braun blijft toch bij de mening dat in Nederland een ‘dialect’ is ‘verheven’ tot Schriftsprache, en aangezien een taal, gesproken door 2 of 3 miljoen mensen, niet de rijke ontwikkeling kan bereiken van een die door 40 of 50 miljoen sprekers gedragen wordt - een argument dat Dr. Labroisse terecht als niet overtuigend afwijst -, blijft Braun het betreuren dat het hollandse dialect zich van het Hoogduits heeft afgescheiden. Met kennis van zaken heeft verder Wilhelm Vigelius, die in Den Haag geboren was, Einiges zur Charakteristik des Holländischen im Vergleich mit dem Hochdeutschen gepubliceerd in 1878. Vigelius ziet in het Nederlands, met een zekere romantische waardering, ‘zachtheid met kracht gepaard’, in tegenstelling met het ‘harde’ Duits. Er komen ook nog geschriften ter sprake van Marcellus Emants (Deutsch und Niederländisch in Holland, in 1919 te Leipzig verschenen als eerste deel van de reeks Die Nachbarn) en van Rudolf Mengelberg, Holland als kulturelle Einheit (Baden-Baden, 1928), en, als staaltje van de zienswijze van het ‘derde rijk’, een citaat van Rudolf Steinmetz uit wijlen de Deutsche Wochenzeitung für die Niederlande.

Het sluitstuk van het overzicht over de periode na 1870 wordt gevormd door een bespreking van Th. Frings, voornamelijk van het onder neerlandici algemeen bekende werk Die Stellung der Niederlande im Aufbau des Germanischen (1944), en van Jan van Dam, die in enige kleinere publikaties, en ten slotte in zijn Handbuch der deutschen Sprache, op eigenaardige verschillen tussen het Duits en het Nederlands heeft gewezen. De auteur is vooral getroffen door de neiging, die Van Dam heeft geconstateerd, van het Duits tot het abstracte en van het Nederlands tot het zinnelijk-aanschouwelijke, en hij neemt zich voor, die trek in zijn vergelijkende beschouwing nader uit te werken.

Die vergelijkende beschouwing, die na het hier gerefereerde inleidend gedeelte volgt, is zeer breed opgezet. Het materiaal bestaat uit vertalingen, en als eerste proef worden ontleed een groot deel van Die Judenbuche van Annette von Droste-Hülshoff, met nederlandse vertaling, en fragmenten uit Lenteleven van Stijn Streuvels met duitse vertaling ernaast. Die ontleding leidt, tot een aantal ‘Grundzüge’ van het onderscheid tussen de twee talen, welke grondtrekken, zeer systematisch, met hoofdletters A tot en met N worden

[p. 98]

aangeduid. Sommige daarvan zijn objectief aanwijsbaar en daarom concreet te formuleren. Daartoe behoort o.a. het gebruik van het possessivum in het Nederlands bij namen van lichaamsdelen: hij had z'n benen... zien bengelen tegenover het duitse er habe die Beine... hangen sehen. Een Nederlander uit het ‘saksische’ gebied zal hier licht zijn nadere nabuurschap met Duitsland verraden door op duitse wijze het bepalend lidwoord te gebruiken: hij zat met de armen over mekaar; ik kon net met de benen aan de grond komen, maar dat doet niet af aan de waarde van Labroisse's waarneming voor het Nederlands in het algemeen. Hij had er, naar het mij voorkomt, aan kunnen toevoegen dat hetzelfde verschil optreedt bij de namen van kleding en schoeisel waardoor de lichaamsdelen worden bedekt, hoewel juist onder de voorbeelden er een voorkomt waaruit men iets anders zou concluderen: duits nahm er seine... Kappe ab, en ndl. nam hij z'n pet van 't hoofd. Als het Duits hier het possessivum gebruikt, zal daar wel niet vreemd aan zijn dat tussen seine en Kappe een uitgebreide bepaling staat; anderzijds zou 't hoofd, met het bepalend lidwoord bij de naam van een lichaamsdeel, in gewoon gesproken Nederlands op zijn minst ‘oostelijk’ aandoen, evenzeer als de jongen heeft de broek kapot of trek de schoenen maar uit. - Andere, duidelijk sprekende ‘Grundzüge’ van verschil zijn: het veelvuldig gebruik van diminutiva in het Nederlands; de sterkere neiging tot synthetische samenstellingen in het Duits, als Schwerstarbeiter, gehbewegliche Fuszstütze, Grossraumpolitik; de in het Duits meer geforceerde ‘tangconstructies’ dan in het Nederlands; strikt grammatische trekken van woordschikking als die zij... had zien slachten tegenover hatte schlachten sehen. (Ook hier gedraagt de noordoostelijke Nederlander zich in zijn moederdialect ‘duits’, maar als hij dat volhoudt ook als hij Nederlands spreekt, wordt het als een foutieve afwijking gewaardeerd).

Wat vager, en daardoor wat subjectiever in de beoordeling, is het meer concrete van het Nederlands tegenover het meer abstracte van het Duits, dat ook een nummer in de lijst van Labroisse's Grundzüge vormt, maar dat gevarieerd in andere nummers terugkeert, zoals het ‘scharf herausgearbeitet’ zijn van het Nederlands, de ‘engerer, situationsverbundener Ausdruck’ van het Nederlands tegenover de ‘distanzierter Ausdruck’ van het Duits. Die verschillen merkt de auteur b.v. op in trokken zij nu in bende naar school tegenover zogen sie allesamt zur Schule of Es gibt nämlich in jener Gegend eine Art sehr saftiger Pilze tegenover In die streken groeit nl. 'n zeer sappig soort van paddestoelen. Het meer ‘situationsverbundene’, realistische van het Nederlands tegenover het meer ‘distanzierte’ van het Duits moet blijken uit Brandes was doodop tegenover Brandes war sehr ermüdet. Een variant hiervan is wat Dr. Labroisse ‘interpretierende Wiedergabe’ noemt, waardoor de situatie duidelijker uitkomt: die Raben ... hielten ihre offenen Schnabel der Luft entgegen naast de nederlandse vertaling hielden den snavel open om lucht te happen. (Hier alweer een voorbeeld van het possessivum bij een lichaamsdeel in het Duits tegenover het bepalend lidwoord in het Nederlands! Het is wel boekerig en onnatuurlijk Nederlands, maar het geval waarschuwt toch tegen te rasse conclusies). Tot het meer ‘situationsverbundene’ van het Nederlands mag men ook rekenen wat Dr. Labroisse als een afzonderlijk nummer vermeldt: ‘Zufügung der Körperhaltung’ in het Nederlands: de raven zaten te krassen tegenover die Raben krächzten. Een en ander leidt, zoals aan de voorbeelden te zien is, niet zelden tot grotere uitvoerigheid van het Nederlands tegenover het beknoptere Duits. Dat verschil komt

[p. 99]

ook uit in het vermijden van de in het Duits zeer gewone ‘asyndetische Satzfolge’ in het Nederlands, waardoor het laatste een zekere breedheid en rustige voortgang heeft. Verder meent Dr. Labroisse in het Nederlands een ‘rhythmische Gliederung’ op te merken, ‘wodurch die Darstellung der vorliegenden Situation unterstützt wird’. Ik moet bekennen dat ik hem niet kan volgen in het voorbeeld dat die ‘rhythmische Gliederung’ illustreren moet: sprang dann mit einem Satz auf und wie besessen ins Gestrüpp hinein tegenover - de nadruktekens zijn van Labroisse - vloog tóen met 'n spróng overéind en áls 'n bezétene 't kréupelhout ín.

Als deze grondtrekken van verschil aan de vertalingen van Streuvels en Droste-Hülshoff verkregen zijn, worden ze verder getoetst aan grote vertaalde fragmenten van Thomas Mann, Mörike, Goethe en Van Schendel, en een zeer overzichtige tabel aan het eind laat de frequentie zien waarin de ‘Grundzüge’, met nieuwe punten van verschil, in dit nieuwe vergelijkingsmateriaal terugkeren. De auteur, die in het statistisch verwerken van zijn materiaal heel ver gaat, geeft ten slotte een overzicht van de opgemerkte verschillen in alle zes behandelde teksten, en stelt vast dat 511 gevallen zijn besproken, waarvan er 415 onder de ‘Grundzüge’ vallen, 78 afzonderlijke, maar toch groepeerbare ‘Einzelerscheinungen’ zijn, terwijl er slechts 18 gevallen overblijven die niet zijn te rangschikken.

Een ‘zweiter Hauptteil’ behandelt opnieuw drie vertalingen, nl. van Jakob Wassermann, Joseph Eichendorff en Wilhelm Hauff. In dit gedeelte worden de opgemerkte bijzonderheden niet meer uitvoerig ontleed en toegelicht als in het eerste, maar alleen met de vastgestelde merkletters A-N in de teksten aangegeven. Op deze wijze wordt de deugdelijkheid van de onderscheidskenmerken nogmaals gedemonstreerd. Verder geeft het 2e hoofdstuk van de ‘zweite Hauptteil’ enige artikels uit de duitse en de nederlandse dagbladpers, over zeer uiteenlopende onderwerpen. Het zijn overwegend nederlandse, om zo vooral de duitse lezer een indruk te geven van de andersoortige ‘Aussage’ in het Nederlands. De eerste proeve evenwel leent zich goed voor vergelijking, omdat de lezer daar uit een duitse en een nederlandse krant ongeveer dezelfde stof behandeld ziet. Een voorstelling namelijk van het Shakespeare Memorial Theatre in Duitsland en Nederland is aanleiding voor een duitse en een nederlandse krant om de voornaamste spelers bij hun publiek in te leiden, en in beide artikels vormt een onderhoud met Peggy Ashcroft het centrale punt. Het zal de nederlandse lezers van deze aankondiging interesseren dat de Duitser in andere krantartikels, een over de troonrede van 1954, en een over het bezoek van Mevrouw Coty, getroffen wordt door de uitvoerige beschrijving van de kledij der personen en de schildering van het Rijksmuseum tijdens een daar gehouden galadiner. Een verder specimen van concrete en levendige beschrijving is een verslag over de aankomst van de actrice Audrey Hepburn op Schiphol. En de Kameroverzichtschrijver van de N.R.C. schildert in zijn ‘Bericht der Debatte über einen Abänderungsantrag zum Schulgeldgesetz’ - dat Abänderungsantrag is weer een mooi voorbeeld van een synthetische duitse samenstelling, die vermoedelijk het analytische nederlandse voorstel tot wijziging weergeeft - ‘die Sitzung der niederländischen Zweiten Kammer in ihrem konkreten Verlauf’. Voorts krijgen we te lezen een verslag van een brand, uit twee nederlandse kranten, een artikel dat de spannende titel draagt: ‘Halsbrekende ontsnapping uit strafgevangenis’, en het verloop van een etappe uit de Tour de France. Tegenover die proeven van levendige, concreet beschrijvende nederlandse journalistiek staan ten

[p. 100]

slotte twee heel sterke staaltjes, uit de duitse dagbladpers, van uitersten waartoe ‘die im Deutschen herrschende Tendenz zur Aussage in allgemeinerer Form führen kann’. De cursivering van dat kann is van Dr. Labroisse, en wie billijk wil zijn, moet erkennen dat onderwerpen als de Tour de France of een brand of een galadiner in het Rijksmuseum of een ontsnapping van een gevangene minder geschikt zijn om neiging tot abstracte ‘Aussage’ bot te vieren dan de twee die de duitse journalisten behandelen. Van de twee duitse staaltjes namelijk is er een een fragment uit een artikel Über das Verhältnis des Kindes zu Kunst und Kitsch en het andere een bespreking van een boek Das doppelte Geschlecht. Ethnologische Studien zur Bisexualität in Ritus und Mythos. Is dan de vergelijking wegens de aard van de stof tegenover het Duits wat onbillijk, we moeten Dr. Labroisse toegeven: de duitse proeven ‘sind nicht als verstiegener Journalismus abzutun’, ze zijn, hoewel dan wat ‘übersteigert’, zonder twijfel typerend, en het is moeilijk, ter wille van de plaatsruimte weerstand te bieden aan de verleiding, ze in hun geheel af te drukken. We komen bij het lezen sterk onder de indruk van wat Leo Spitzer noemt (ik neem het citaat over van Labroisse) ‘das Gefühl des Freischwebens im Raume - in einem metaphysischen Wortraume’, dat hij karakteristiek acht voor de duitse ‘Aussageweise’.

In het 3e hoofdstuk van de ‘Zweiter Hauptteil’ geeft Dr. Labroisse enige nederlandse teksten ‘die sich eng an die deutsche Aussageart anlehnen’. De eerste is een fragment uit een vertaling van Thomas Manns Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull, dat door de vertaalster niet op de juiste wijze is behandeld; de andere twee zijn krantartikels uit de bezettingstijd, waarin de duitse schrijftrant kennelijk van invloed is geweest. Met die specimina laat de auteur dan in het negatieve zien, hoe te nauwe aansluiting bij duitse voorbeelden leidt tot onnederlandse wijze van uitdrukken.

Uit dit referaat zal de lezer zich een behoorlijke voorstelling van het boek kunnen maken. Het is gemakkelijk, tegen de werkwijze van Dr. Labroisse bezwaren in te brengen. Men kan opwerpen dat vertalen een kunst is die niet ieder in gelijke mate beheerst; dat ook de beste vertaler zich niet helemaal aan de invloed van zijn voorbeeld onttrekken kan. Maar tegenover de laatste opmerking is dadelijk deze andere te stellen, dat de allicht werkende invloed van het voorbeeld het betoog eerder versterkt dan verzwakt. Verder kan een onderzoek als dit niet met zoveel kans op zichtbaar resultaat worden ondernomen op teksten die volkomen onafhankelijk van elkaar zijn; in ieder geval zou bij zulk een vergelijking het gevaar van subjectiviteit groter worden.

Wie over vertalingen oordelen wil, moet de beide talen in kwestie beheersen. Dat geldt in bijzondere mate voor vertalingen uit en in zo nauw verwante talen als het Duits en het Nederlands. Het hele boek door nu toont Dr. Labroisse dat hij voortreffelijk Nederlands kent. Dat komt o.a. uit in de aanmerkingen die hij meermalen maakt bij minder gelukkige of onjuiste vertalingen. De nederlandse lezer heeft dus het aangename gevoel dat de auteur tegen zijn stof is opgewassen. Dat gevoel zal hem te gemakkelijker vrede doen hebben met de aritmetische systematiek die Dr. Labroisse toepast bij het statistisch verwerken van zijn soms subtiele en niet altijd tastof meetbare data. Wil men in deze materie uitkomen boven onberedeneerde indrukken en vage algemeenheden, dan is dat kwalijk anders te bereiken dan langs een weg als Dr. Labroisse heeft ingeslagen.

Wij Nederlanders hebben alle reden om hem erkentelijk te zijn voor zijn

[p. 101]

belangwekkende boek. Hij heeft een betoog geleverd voor de ‘Eigenständigkeit’ van het Nederlands tegenover het Duits, dat te overtuigender is, omdat niet een Nederlander, maar een Duitser het geschreven heeft. Niemand kan er dus een uiting in zien van bekrompen nederlands taalchauvinisme. Het boek verdient in Nederland bekend te worden, en daarom is het te betreuren dat het niet in druk is verschenen. Laten we hopen dat het althans in enige nederlandse bibliotheken bereikbaar zal zijn.

Utrecht, augustus 1956.

C.B. van Haeringen.