De Nieuwe Taalgids. Jaargang 50

[p. 35]

Vers of lied.

Naar aanleiding van: Jacob Jansen, Gysbert Japicx' Lieten, In stúdzje oer de fan de dichter bidoelde meidijen. (Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1956).

Toen Baur in 1939 als hoofdredacteur van de ‘Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden’ zijn algemene inleiding schreef, gaf hij - in kennelijke. overeenstemming met de praktijk van de (toenmalige) litteratuurwetenschap - de volgende definitie van het kenobject der letterkundige studie: ‘litteratuur noemt men het complex van die taaldocumenten, te eeniger tijd, door een ruim of geringer deel van de cultuurbewusten, werden aanvaard als schenkende esthetisch genot’. Het wil mij voorkomen, dat hierin nolens volens de oorzaken zijn blootgelegd, waardoor aanzienlijke gedeelten van onze litteratuur in de praktijk van de litteraire wetenschap nog steeds niet in voldoende mate tot hun recht komen.

Zolang de litterator meent goed te doen door gezongen liederen te beschouwen als taaldocumenten zonder meer, zal hij èn in de geschiedschrijving èn in de beoordeling van die liederen falen, omdat hij de functionaliteit van de tekst zowel in de genesis als in het resultaat verkeerd beoordeelt, wanneer hij het contact van tekst en melodie niet voortdurend als wezenlijk voor ogen houdt. Liederen zijn noch taal-, noch muziekdocumenten: zij zijn een onlosmakelijke eenheid van taal en melodie, waarin - wanneer men al een rangorde van de beide elementen wil vaststellen - de melodie ongetwijfeld in ieder opzicht primair moet worden genoemd.

De litteraire wetenschap is vanzelfsprekend in handen van hen, die door Baur als ‘cultuurbewusten’ worden aangeduid en daarin ligt klaarblijkelijk een ander gevaar besloten. Zij zullen in hun geschiedkundige beschouwingen zeker naar beste vermogen niet alleen betrekken wat hunzelf esthetisch genot schenkt, maar ook datgene wat vroeger klaarblijkelijk de schoonheidszin behagelijk aandeed. Maar juist omdat zij in onze tijd leven en in die tijd cultuurbewust zijn, juist daarom zijn zij beperkt, te beperkt om voortdurend te beseffen, dat het esthetische genot van een gezongen lied volkomen anders is dan van een gelezen en/of gezegd vers. Dat een toneeltekst, proza of poëzie, nimmer alléén als taaldocument mag worden beschouwd, heeft de litterator wel leren ervaren: de praktijk van zijn dagelijkse leven confronteert hem ook dikwijls genoeg met de tonelistische werkelijkheid in onze schouwburgen. Maar op het gebied van het Nederlandse lied staat juist de cultuurbewuste buiten ieder contact met de praktijk, zodra hij de psalmen en gezangen - ze behoren tot een geheel ander levensgebied, niet waar? oh scheiding van de menselijke eenheid in ieder individu - als houvast loslaat. Hij kan de concertzaal bezoeken zo vaak hij wil: hij zal er in de voordracht de moedertaal niet horen. Hij zou om de realiteit van de samenzang te beleven en om aldus te kùnnen geraken tot de ervaring van het esthetisch genot van het zingen, niet naar bibliotheken en musea moeten gaan, maar naar clubhuizen en jeugdherbergen: daarvoor is hij echter in velerlei opzicht òf te oud òf te druk, en meestal tevens te zeer ‘cultuurbewust’. Toen Wouters en Moormann - lang geleden alweer: 1933/1934 - hun straatliederen publiceerden, zijn de litteratoren even gewekt tot het inzicht, dat Montaigne - juist omdat hij cultuurbewust was - zichzelf reeds verwierf: dat er naast de litteraire realiteit nog zo iets bestond als het lied van het volk.

Of het resultaat zal afwerpen dat dit weer eens in een taal- en letterkundig

[p. 36]

periodiek wordt geschreven, zou langzamerhand aan twijfel onderhevig geacht kunnen worden. De letterkundige zal zijn gewoonte om àlle muziek naar het terrein van zijn musicologische collega te verwijzen even moeilijk kunnen afleren als de musicoloog de zijne, wanneer hij beschouwingen over teksten afschuift naar de litterator.

Jacob Jansen's boek over de liederen van Gysbert Japicx is een welkome aanleiding om op zijn patroon door te borduren: het patroon is voortreffelijk in opzet en in uitwerking, en zo nieuw dat het als baanbrekend kan worden beschouwd: meer dan de bestaande publicaties (over Hooft, Bredero e.d.) kan Jansen's Gysbert Japicx als model worden gesteld. Noch litterator noch musicoloog zijnde vond hij toch de weg naar de eenheid. Taaie vlijt en critische zin voerden hem door vijftien jaren van speuren tot een resultaat, dat respect afdwingt.

Jansen besefte zeer terecht, dat we Japicx altijd onbillijk zullen beoordelen, zolang we blijven staan bij de gebruikelijke tekstuitgaven. Gosses had in 1929, toen hij zijn felle recensie schreef over Haantjes' Japicx-proefschrift, al geschreven, dat in een hele reeks van noodzakelijke monografieën een verhandeling over ‘de sjongwizen van Gysberts gedichten’ niet zou mogen ontbreken om de gehele Japicx ‘de minske, de dichtwerk, det allegearre mei wittenskiplike strangens’ te kunnen uitbeelden. De monographie is er nu: het is aan de litteratoren er gebruik van te maken en er dan mede ten opzichte van tientallen andere dichters de consequenties uit te trekken.

Jansen heeft voor ons de melodieën opgezocht, die in de uitgaven van Japicx' werken slechts met woorden werden aangeduid. Meestal is die aanduiding de eerste regel van een bestaand lied (b.v.: ‘Rosemondje lagh gedooken’), een enkele maal een refrein (‘Snel rebel’) of een naam(?) (‘Van Cordewagen’). Over meer dan deze aanduidingen beschikt men niet en er zit niets anders op dan zo maar te gaan zoeken naar de passende melodieën; zolang het Nederlands Volksliedarchief (Nic. Maesstr. 7, Amsterdam) door te weinig subsidie haar werk niet vlugger volbrengen kan, zal het zo-maarzoeken gedurende vele decennia noodzakelijk blijven, al kan in sommige gevallen de persoonlijke kennis van een paar particulieren wel van enige hulp zijn.

Richtlijnen zijn niet op te stellen. Het jaar van ontstaan geeft geen houvast, omdat het mogelijk is oude melodieën tot grondslag te nemen: Japicx deed zulks in feite bij zijn psalmberijmingen. Ook is het zeer wel denkbaar, dat melodieën destijds populair waren, doch eerst later werden genoteerd. Voor het vinden van passende melodieën bestaat slechts één richtlijn: zoeken, eindeloos zoeken, in drukken en manuscripten, die een paar eeuwen ouder of jonger kunnen zijn. Janssen's litteratuurlijst is daarom wel lang, maar er is geen sprake van dat ze te lang is.

Men zoekt dus naar melodieën, die klaarblijkelijk samenhangen met de melodienamen van de liederen. Vindt men voor één lied meerdere melodieën, die in aanmerking komen omdat de tekst er goed op past, dan pas komt de tijd waarin de liedtekst gemaakt werd, als richtlijn voor de keuze in aanmerking: het is goed diè melodie te kiezen, die uit dezelfde tijd is als de tekst. Weet men bovendien dat de tekstdichter liedbundels in zijn bezit had, dan is het logisch daaruit de variant te kiezen: Jansen koos terecht varianten uit Starter's Friesche Lusthof, omdat de boedellijsten ons geleerd hebben, dat Japicx deze bundel bezat.

Al deze tijdrovende onderzoekingen leiden nooit tot volstrekte zekerheid,

[p. 37]

alleen maar tot waarschijnlijkheid. Maar dat is voldoende voor vrijwel alle onderzoekingen, die via de gevonden melodieën verricht moeten worden.

Merkwaardigerwijze is een gehele groep aan Jansen's aandacht ontsnapt, omdat hij zich nu eenmaal beperkte tot de liederen, die door de vermelding van een melodienaam als zodanig gequalificeerd zijn. Hij vergat aldus alle berijmingen: 52 Friese psalmen en 2 Friese lofzangen. Het wil me voorkomen, dat juist voor deze groep van 54 liederen menselijkerwijze met volkomen zekerheid vastgesteld kan worden op welke melodieën zij moeten worden gezongen, nl. op de sedert 1566 gebruikelijke psalmmelodieën van Loys Bourgeois en Maître Pierre.

Het kan geen toeval zijn, dat al deze liederen, die een gesloten groep vormen, volkomen passen op de psalmmelodieën, die in Japicx' tijd algemeen gebruikelijk waren en die hij als voorzanger natuurlijk terdege heeft gekend. Identiteit in melodie- en tekstvorm is bij één lied nimmer voldoende; maar wanneer in een groep van 54 liederen de identiteit voortdurend aanwezig is, moet alle toeval uitgesloten geacht worden. Dat Japicx de lofzang van Zacharias niet, zoals gebruikelijk was en is, op de eigen melodie van die lofzang dichtte, maar ‘Oppe teane fenne fjouwerintweyntigste Psalme’ is m.i. slechts een bewijs temeer, dat de overige op de traditionele melodieën gedicht zijn: dat was voor Gysbert Japicx de voorzanger te vanzelfsprekend om zulks nog boven de teksten te vermelden.

Jansen's omissie is niet ernstig: iedereen kan de melodieën vinden in alle gewone psalmuitgaven. Wil men secuurder zijn, dan zal men de oude drukken van Westerbaen's berijming moeten raadplegen, zoals Prof. Jansen in drie gevallen terecht heeft gedaan: Japicx bezat hiervan twee exemplaren. Westerbaen's psalmbundel onderscheidt zich van de meeste andere door het weglaten van de ‘rusten’.

Japicx' oeuvre omvat niet minder dan 84 liederen. Na Jansen's boek kan geen geleerde dit feit meer negeren. In vrijwel alle gevallen zal de litteraire vormcritiek zich moeten herzien. Dat bereikt te hebben zij Jacob Jansen een beloning voor al zijn moeite en energie.

Jop Pollmann.