De Nieuwe Taalgids. Jaargang 47

[p. 99]

De horens van een rivier. Vondel als dichter bij de klassieken in de leer.

In zijn entre-filet op bladzijde 231 van de vijfenveertigste jaargang van dit tijdschrift wijst G. Verhaak ter verklaring van de titel van Couperus' eerste bundel gedichten op de treffende overeenkomst met een plaats uit Vondels ‘De Rijnstroom’. Ik vermoed dat Heinsius, die het artikel lente voor WNT 8 schreef, eveneens op deze overeenkomst opmerkzaam heeft willen maken. De vraag is, dunkt mij, gewettigd, of het Woordenboek terecht de drie voorbeelden uit Vondels werk, vermeerderd met dat van Couperus, - dat m.i. geen zelfstandige bewijskracht heeft - in een aparte, zelfstandige betekenisrubriek behandelt. Er staat: ‘De rijkdom van bloemen en groen die de lente voortbrengt, heeft aanleiding gegeven tot de verbinding eene lente van - voor: een overvloed van -; dezelfde verbinding kan ook zoveel beduiden als: een eerste oogst van-.’ Het eerste gedeelte van het citaat, dat een constatering van feiten behelst, acht ik juist: de genoemde syntactische verbinding komt inderdaad voor. Het tweede gedeelte, de vertaling, raakt een probleem van andere orde: de ‘betekenis’ en de ‘vertaalbaarheid’ van poëzie.

Kan men inderdaad stellen, dat een lent van in Vondels poëzie betekent een overvloed of een eerste oogst van? Is het niet veeleer zo, dat een lent van in de drie door Heinsius geciteerde voorbeelden (... Poësy; ... vaersen; ... bloemen) niet anders betekent dan een lente van Poësy, vaersen en bloemen? Het eerste citaat luidt: De Drossaert (sal) ... het pad met minnevaersen meten, En stroyen met den mond een lent van Poësy. Moeten in dit citaat pad, meten, stroyen met den mond eveneens geïnterpreteerd worden op de wijze, als WNT 8, 1581 dit doet voor lent en moet derhalve elk incidenteel, ‘overdrachtelijk’ gebruik afzonderlijk worden gerubriceerd in het woordenboek? Men kan er immers slechts naar gissen of in het scheppingsmoment van het vers één onderdeel van de gecompliceerde betekenis lente domineerde en zo ja, welk deel dat dan voor de dichter was (de uitbundigheid, het nieuwe, de rijkdom, het prille, de overvloed, de zoetheid, de volheid, de verwachting, de belofte, de jeugd).

Het stukje van Verhaak is voor mij echter niet zozeer een aanleiding om in te gaan op het vraagstuk van de vertaalbaarheid van poëzie in het algemeen en de eisen ten aanzien van de lexicographie ten opzichte van de poëzie als wel om te wijzen op hetgeen bedoeld is met de silvre horens van de Rijn¹⁾. Deze syntactische verbinding biedt groter moeilijkheden dan die van lent' van met een substantivum, hetgeen mede hieruit blijkt, dat de verschillende commentatoren van de Wereldbibliotheek-editie voor de mij bekende plaatsen drie verschillende toelichtingen geven. Het lijkt mij nuttig deze plaatsen vooraf te laten gaan. Allereerst twee uit het Pascha.

Heeft tijdt, en outheydt dus Iosephs weldaden groot
Wt u ghemoet ghewischt? denckt, hoe wt synen schoot
Egypten werdt ghespijst, doen over syn limiten
Zijn hoorenen den Nijl maer Iaerlijcx twelf cubiten
In zeven laer verhief, en zelf de Hemel-locht

1) Ik laat dus in het midden of Vondel met lent iets anders heeft bedoeld dan lente. In Van Lenneps editie is de door Verhaak aangehaalde plaats niet ‘vertaald’. Eveneens laat ik in het midden in hoeverre het gebruik dat Vondel van dit woord maakt, is beïnvloed door het Latijn.

[p. 100]

 

Dy weygherden zoo langh heur tranen koel en vocht.

 

(Het Pascha, W.B. 1, 181, 93 vlgg; Diferee 1, 58).

Iordaen die vanden tsop
Der heuvelen komt bruysschen,
Steect u blau hoornen op,
En laet u bobbels ruysschen.
(Het Pascha, W.B. 1, 243, 1662 vlgg.; Dif. 1, 101).

Voor hem (Salomon) de vochte Euphraet zijn hoornen leegh laet dalen.
(De Heerlyckheyd van Salomon, W.B. 2, 260, 540; Dif. 1, 358).

Indus buyght voor hem (Willem van Nassau) sijne altijd vochtige hoornen.
(Geboortklock van Willem van Nassav, W.B. 2, 802, 946; Dif. 2, 108).

Voor 's Princen godheyd neyght sijne hoornen
De Maes.
(Zegesang ter eere van Fred. Henrick, W.B. 3, 280, 430-431; Dif. 2, 238).

Het sy ick dan mijn ooghen sla
Op uw bisschoppelijcke torens;
Of met een lent van vaersen ga
Bevlechten uwe silvre horens....
(De Rijnstroom, W.B. 3, 293, 131 vlgg.; Dif. 2, 246).

Ghy (Attila) hebt Hesperien, en Gallien doen roocken;
Den Donau, en den Rijn de horens knap gebroken,
En maeide met uw zein, met eenen slagh, om veer,
Al wat' er 't hoofd opsteeckt, aan 't Adriatisch meer....
(Maeghden, W.B. 3, 733, 479 vlgg.; Dif. 3, 24).

Jordaen,......

Hoe duicktghe met gekrompen hoornen
In uw verzande en dunne kil?
Hoe vloeit uw vloed zoo traegh, en stil?
Hoe hoort ghy onmedoogend 't morren
Van kruid en bloemen, aen 't verdorren
Op bey de zoomen...
(Gebroeders, W.B. 3, 828, 531 vlgg.; Dir. 3, 87).

O Rijnstroom...
Gy spoelt langs oevers, burgh en toornen,

En bruyscht en boort

Door strant en duinen met uw hoornen,

En durft gestoort

Het noortsche zeegedroght aanrannen:
(Batavisde Gebroeders, W.B. 9, 952, 1343 vlgg.; Dif. 7, 56).

Braveerder, die den Oceaen

De vork ontweldight, kuntge vlughten,

Ontvlught Godts wraekvier, zwart gebraên.

Uw Teemsstroom, op den grant gedoken,

Beklaeght, in 't diepste van zijn kil,

Dat, zijne horens afgebroken,

Het water hem ontzinken wil.

Hy scheurt 't gezengde haer aan flarden,

En schreit om lessing in dien brant.

(Jammerklaght over de gruwzaeme verwoestinge van Londen,
W.B. 10, 218, 70-78; Dif. 7, 286).

De commentatoren zijn allerminst eenstemmig inzake de vochtige, gekrompen, zilveren, blauwe en afgebroken horens van de rivieren. Bij de zilveren horens zet Van Lennep 3, 32 het volgende: ‘“de “krommingen”

[p. 101]

der rivier”’. De aanhalingstekens bij Van Lennep betekenen slechts, dat hij der rivier aan de vertaling van de uit Vondels tekst geciteerde woorden toevoegt. In datzelfde derde deel van Van Lenneps uitgaven komt hoornen ook op blz. 20 voor - het vijfde van de door mij gegeven citaten uit Vondel - maar daarbij plaatst Van Lennep geen verklaring.

Syne hoornen neyghen wordt in de uitgave van de W.B. verklaard als bukken, onderdanig zijn.

Van Lenneps verklaring van de plaats uit De Rijnstroom wordt door de bewerker van de editie van de W.B. vrijwel overgenomen. Deze plaatst bij silvre horens de noot ‘doelend op de krommingen van de rivier’.

WNT 6, 1094, 11e geeft (i.v. hoorn) ‘Ann of tak eener rivier; voorts worden, desgelijks in navolging van de Lat. dichters, de verpersoonlijkte rivieren met hoornen gedacht of verbeeld’. Dan volgt de plaats uit de Zegesang ter eere van Fred. Henrick.

Bij de eerste plaats uit Het Pascha staat in de uitgave van de W.B. ‘hoorenen: de rivieren werden op klassieke wijs verpersoonlijkt als goden, die horens droegen (als zinnebeeld van vruchtbaarheid); dus: de Nijl verhief zijn hoorenen: de Nijl verhief zijn (vruchtbare) wateren’. Bij u blau hoornen staat: ‘uwe blauwe vruchtbare wateren (in de oudheid sprak men van de horens van een rivier, als zinnebeelden van vruchtbaarheid)’. Bij de plaats uit de Batavische Gebroeders staat echter: ‘hoornen: armen (het Latijnse cornua fluminis)’.

Bij de afgebroken hoornen zet Diferee de volgende verklaring: ‘dat, nadat zijn horens (zijn schepen) hem ontweldigd zijn en hij alzoo buiten staat is iemand te deren, hij nog beroofd wordt van zijn water’.

Uit de veelheid en de onderlinge tegenstrijdigheid der verklaringen blijkt wel, dat het beeld niet direct doorzichtig is. Het eerste en het tweede citaat tonen, dunkt mij, onomstotelijk aan, dat krommingen noch armen bedoeld kunnen zijn. De hoornen, die krommingen of armen aan zouden duiden, kunnen nauwelijks verheven of opgestoken worden en zeker niet worden gebroken of afgebroken, zoals uit twee andere aanhalingen blijkt. Ook het derde citaat laat geen ruimte voor de verklaring van kromming of arm. Evenmin is er sprake van de vruchtbaarheid van de rivier. Het neigen, laten dalen van de horens is een teken van onderdanigheid; het breken van de horens een teken van overwinning, van overmacht. Het opsteken van de horens is een teken van durf en kracht. De attributieve bepalingen bij hoorn - vochtig, zilveren, blauw, gekrompen - wijzen er op, dat in het beeld van de gehoornde riviergod met hoornen het water, de golven, de golfslag als teken van volheid, kracht en geweld worden bedoeld.

Belangrijker echter dan de vraag naar de betekenis van (dit deel van) deze personificatie acht ik die naar de herkomst.

Ik bedoel daar niet mee de historische herkomst, maar de linguistische. De vraag naar de linguistische herkomst zal mogelijk mede problemen van historische aard aanraken, maar het historische probleem als zodanig is niet het belangrijkste. De oplossing van het linguistische probleem licht een gedeelte op van de sluier die over het taalscheppend vermogen van ieder mens ligt, in het bijzonder van ieder dichter en hier dus van Vondel als dichter. Juist daar, waar de taalgebruiker niet put uit het min of meer algemeen aanwezige en min of meer algemeen gekende en gebruikte taalfonds en dus daar, waar de hoorder (de lezer, onderzoeker) wordt getroffen door het oorspronkelijke, door een vernieuwing,

[p. 102]

valt de werking van taalscheppende factoren gemakkelijker te isoleren. En indien de werking in haar toedracht nog niet verklaard kan worden, dan valt toch het resultaat op. Als een dergelijke afwijking (dit woord hier gebruikt zonder dat het tegelijkertijd een waarderingsoordeel van goed of slecht, juist of onjuist inhoudt), vernieuwing, persoonlijke uiting, schepping als men wil in het destijds aanwezige Nederlandse taalfonds moet het gebruik van hoorn in de hier geschetste betekenis worden beschouwd.

Het behoeft geen verwondering te wekken, dat in Curtius' Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter (Bern 1948), welk boek een uitwerking is van een reeds door Burdach aangeduid probleem, nogmaals behandeld wordt wat ook Burdach al heeft betoogd, als hij er op wijst, welke litteraire traditie de personificatie heeft.¹⁾ Burdach heeft er zich min of meer toe beperkt in het algemeen op de stilistische samenhang van de (middeleeuws-) latijnse en de Europese, met name de oude Europese litteratuur te wijzen, daarmee aangevende, dat studie van geïsoleerde delen uit de Europese letterkundige geschiedenis bepaalde aspecten van haar object verwaarloost. Curtius concretiseert de samenhang door op allerlei feitelijkheden te wijzen. Een concretisering, die niet alleen de winst oplevert, dat de materiële verbondenheid duidelijk in het oog springt, maar tevens aantoont het fundamentele belang van de taalkundige vorm. Men moet diepe bewondering hebben voor de litteratuur-historicus Curtius, die zich vrijwel aan het einde van zijn academische loopbaan (hij is in 18S6 geboren) langs een geheel andere studieweg ontwikkelt in dezelfde richting als een belangrijke stroming in de moderne taalkunde - dus in stilistische zin - en die uit de erfenis van de taalkunde van de negentiende eeuw de onmisbare historische visie weet te bewaren, in zijn opzienbarend nieuw werk, de historische studie stilistisch verbreedt en de stilistische studie historisch verdiept. De Nederlandse litteratuurhistoricus, die Curtius zou willen verwijten, dat hij te kort schiet en eenzijdig filoloog is, dat de formele tekst de ideële inhoud gaat overschaduwen²⁾, kan zich wenden tot het in zijn soort even brillante werk van Gilbert Highet, The classical tradition. Greek and roman influences on western literature³⁾, maar geen verwijt zal van zijn lippen komen als hij zich realiseert wat op dit terrein nog valt te doen. Immers dan blijkt, dat ook het baanbrekend werk van Geerts (Vondel als classicus bij de humanisten in de leer, 1932) slechts een klein gedeelte behandelt van het omvangrijke probleem: Vondels verhouding tot de klassieke

1) Die Art dieses Nachlebens und sein Umfang bleibt näher zu ergründen. Aber mehr als dies bedeuiet für uns: auch die in nationaler Sprache dichtenden Kunstdichter des Mittelalters sind mehr oder weniger berührt und beeinfluszt durch diese lateinische Bildung und ihre Literatur.
Diese lateinische Bildung des Mittelalters, die ganz Europa gemein war, zehrt einerseits aus dem Erbe des römischen Altertums, sie hat anderseits neue eigenartige internationale Güter geschaffen, zu welchen alle Völker des Abendlandes beigesteuert haben.
Die Aufgabe der mittelalterlichen Literaturgeschichte wird es fortan sein, die altdeutsche Literatur in ihrer Abhängigkeit von der lateinischen zu erkennen und streng das wirklich nationale von dem universalen zu scheiden (Konrad Burdach: Vorspiel I, 1, 51 - Halle/Saale 1925). Men zie over dit probleem ook reeds Gustav Ehrismann: Studien über Rudolf von Ems, 1919, 3 en vooral 23 vlgg. Curtius is concreter dan Ehrismann, die voornamelijk theorie geeft.

2) o.c. 22 ‘Ein Buch ist, abgesehen von allem anderen, ein “Text”. Man versteht ihn oder versteht ihn nicht. Er enthält vielleicht “schwierige” Stellen. Man braucht eine Technik, zu tun hat, ist sie ohne Philologie hilflos’.

3) Oxford, At the Clarendon Press, 1949.

[p. 103]

oudheid. En eerst als het probleem op deze wijze wordt geformuleerd, raakt het de kern van Highet's boek: een onderzoek naar de vormende waarde van de kennis van de klassieke wereld, een kennis die telkens weer in de opvoeding, in de cultuuroverdracht, in de cultuurvorming van fundamentele waarde is gebleken.

Ik wil trachten een uitwerking te geven van hetgeen door Burdach en, met een toenemende benadering van de feitelijkheden, door Curtius over deze invloed van de latijnse letterkunde is betoogd, mij daarbij geheel houdende aan het onderdeel van de personificatie¹⁾ hoornen van een (als persoon gedachte) riviergod als bewijs van verbondenheid met de klassieke Latijnse litteratuur.

De personificatie rivier>gehoornde god voltrekt zich niet bij Vondel, hoewel Vondel overigens spontaan personifieert (ik noem slechts De Heerlyckheyd van Salomon W.B. 2, 263, 599; Dif. 1, 359: De Waen poortwachtersse is, en hoed met grooter stoutheyd // De poort voor Gierigheyd, Zorge en verstorven Oudheyd²⁾; m.a.w. de personificatie rivier>riviergod behoort voor Vondel tot het gevestigde (litteraire) taalgebruik. Zonder enige overgang of inleiding namelijk gaat Vondel in de geciteerde gedeelten over tot uitbreiding van de niet door hem spontaan gevormde, maar als bekend veronderstelde personificatie. Geheel anders de uitgewerkte allegorie (geen personificatie, maar bestialisatie) in Joseph in Dothan, waar Vondel de gevolgen van de haat en de nijd wil schilderen als de jongen van een verschrikkelijk gedrocht. Maar voordat hij de heilloze jongen naar hun aard kàn schilderen, moet de bestialisatie worden voltrokken, vandaar de inleidende zin 431/2

Ick waerschuw u: ziet toe, 't plagh hier omtrent te schuilen.
Hebt ghy dat wreet gedroght, dat dier, niet horen huilen?
(Joseph in Dothan, W.B. 4, 96, 431/2 vlgg.; Dif. 3, 161).

Daarna volgt pas de schildering van de gebestialiseerde Haet en Nijt, een dier dat niet zonder smart vervloekte jongen werpt in 't hol van 's mensen hart³⁾.

1) In een voordracht van 1895, getiteld Nachleben des griechisch-römischen Altertums in der mittetalterlichen Dichtung und Kunst und deren wechselseitige Beziehungen begint Burdach met de personificatie (Vorspiel I, 1 (1925), 51 vlgg.). Curtius wijdt in het hoofdstuk Metaphorik een paragraaf aan de Personalmetaphern (o.c. 139 vlgg.) en maakt ook elders in het werk belangrijke opmerkingen over de personificatie (vide register). Curtius wijst bovendien op de invloed van de bijbel. Alles gestaafd met voorbeelden.

2) Ook de beeldspraak van de gepersonifieerde gevoelens, het huis of de hof van een personificatie en een gepersonifieerde wachter berusten op klassieke voorbeelden. Men zie Vondels vertaling van de Aeneis, W.B. 6, 696, 309 vlgg.; o.c. 697, 399 vlgg. en de gepersonifieerde Faam in Vondels Herscheppinge 9, 190: W.B. 7, 711, 190,
Op de invloed van Ovidius op mhd. dichters wijst Julius Schwietering: Typologisches in mittelalterlicher Dichtung in de Festgabe für Gustav Ehrismann, getiteld Vom Werden des deutschen Geistes, Berlin und Leipzig, 1925, 42. De oudere litteratuurhistorici en filologen kenden deze invloed niet of ontkenden de mogelijkheid van het bestaan er van. Men zie bijvoorbeeld Richard Galle: Die Personifikation in der Mittelhochdeutschen Dichtung, Reudnitz-Leipzig, 1888, 20-21.

3) Het zal na hetgeen reeds is medegedeeld geen verwondering wekken, dat Haet en Nijt, Haetenijt en de gehele realistische schildering van het afgrijselijke gedrocht in Joseph in Dothan eveneens aan de klassieke litteratuur zijn ontleend en wel aan het tweede boek van de Metamorphosen, ed. Farnabii regel 763 vlgg., W.B. 7, 474, 983 vlgg. Ik haal de beide passages niet aan, ten einde ruimte te besparen. Wie de beschrijvingen vergelijkt, constateert terstond de herkomst van Vondels beeldspraak. Haetenijt is de klassieke Invidia; de gehele beeldsprakige beschrijving is ontleend aan de klassieken.
Naast de studie van latinismen bij Vondel zou die van de invloed van de klassieke beeldspraak op deze dichter zeer belangrijk zijn voor onze kennis van het litteraire Nederlands. Inzake de latinismen geeft Verdenius, W.B. 6, 22 noot 1) enkele aanwijzingen.

[p. 104]

Dat Vondel de personificatie in kwestie aan de Latijnse litteratuur heeft ontleend, wordt reeds in het Woordenboek vermeld. Ik ben van mening, dat het mogelijk is nauwkeurig aan te geven, aan welke schrijver alsmede aan welke plaats van die schrijver. Dan kan zelfs geconstateerd worden, dat Vondels beeldspraak in dezen niet alleen volkomen doorzichtig en aanvaardbaar is, maar bovendien sterk plastisch blijkt te zijn als het vergelijkingspunt (wat ziet de schrijver in de rivier dat hem aan hoornen doet denken) gekend wordt. De sleutel tot het probleem biedt Vondels (te weinig gekende) vertaling van de Metamorphosen. In het begin van het negende boek van dit werk vertelt de rivier de Achelous (9, 2 Calydonius amnis) hoe hij met Heracles heeft gevochten om het bezit van Deianira. Achelous kan zichzelf in een slang veranderen en doet dat ook. Maar Heracles heeft reeds eerder slangen overwonnen en vreest ook deze slang niet. Achelous verandert zichzelf dan in een stier en in die gedaante wringt Heracles de stroomgod een hoorn af. Reeds aanstonds in het begin van de vertaling van het negende boek zegt Vondel

Helt Tezeus vraegde hem, die droevigh zucht: hoe is ‘t?
Wat's de oorzaeck dat gij droef den slinken hoorn mist?
De Kalidonsche stroom, bevlochten met rietboorden,
Bejegent deze vraegh bedrukt met deze woorden:
.......(P. Ovidius Nazoos Herscheppinge, W.B. 7,. 705, 1/4).

Het origineel heeft op deze plaats de cornu niet. Vondel gebruikt het beeld hier proleptisch, ontleend aan regel 85/86 (in Vondels vertaling regel 116/118, W.B. 7, 708). De passage, waarin Heracles met de stier worstelt, luidt als volgt:

tauro mutatus rebello.

Induit ille toris a laeya parte lacertos,
^marginAdmissumque trahens sequitur, depressaque dura
Cornua frigit humo, meque alta sterait arena.
Nec satis hoc fuerat: rigidum fera dextera cornu
Dum tenet, infregit truncaque a fronte revellit.
Naiades hoc pomis et odore fiore repletum
^marginSacrarunt: diuesque meo bona copia cornu est.
(Pvb. Ovidii Nasonis Metamorphoseon Libri XV. Opera et studio Thomae
Farnabii. Parisiis, M.DC.XXXVII.).

Vondels aanvangsregels van het negende boek vinden hun verduidelijking in de regels 98/102 in de aangehaalde uitgave van het origineel, door Vondel aldus vertaald (regel 133/138):

Godt Acheloüs dook in 't water met zijn hooft,
Dat, ruigh van rieten, van een’ horen was berooft.
Hij laet voortaen het hooft mismoedigh nederhangen,
Om 't jammerlijk verlies des hooftcieraets bevangen
Van rouwe, en voort heel gaef, bedekt de slinke zij
Des hoofts met wilgenblaên en riet voor schimperij.

Het beeld in de regels door mij aangehaald uit Maeghden en Jammerklaght is overgenomen uit deze passage van Ovidius. De horens symboliseren de kracht van de riviergod, niet de krommingen, de armen, zijn vruchtbaarheid of zijn schepen. Vandaar ook het breken, het afbreken:

rigidum fera dextera cornu//dum tenet, infregit.

Ook uit het vijftiende boek, 407 vlgg, blijkt, dat de horens van een rivier de kracht aanduiden:

margin 85

margin 90

[p. 105]

 

Wat zegge ik? levert ons het vochtigh element

 

Niet veel gedaenten, en neemtze aen, gelijk herboren.

 

O stroomgodt Ammon, trots op uwen sterken horen,

 

Gij zijt te middagh kout, vroegh morgens en heel spa

 

Bij avont wort ge warm (ed. Farnabii, 312b-314; W.B. 8, 135.).

Het tweede citaat uit Het Pascha bevat een allocutie van de Jordaan, die de roem en de macht van Israël zal verkondigen en met machtig geweld in de azuren zee moge golven, trots er op, dat Juda aan zijn oevers zijn troon zal vestigen, een allocutie door de rei der Israëlieten, aansluitend aan het bedrijf waarin rampen van Egypte en de nederlaag van Pharao worden behandeld. Het opsteken van de hoornen is het tegenovergestelde van het verbergen van de linkerkant van het van zijn hoorn beroofde hoofd, wat Achelous deed: hij liet zijn wateren niet golven, maar ‘bedekt de slinke zij//Des hoofts met wilgeblaên en riet voor schimperij’. Waar het riet groeit, bruist de rivier niet met trotse golven. De syntactische verbinding zelf en de waarde van de beide onderdelen opsteken en hoornen zijn duidelijk. Een citaat uit de vertaling van Bartassi Ghesangh, op de victorie van IJvry toont de taalkundige herkomst van het opsteken:

Niet anders alsmen siet in 't dorre sandich veldt,
Daer stier en Leeuw te saem om vechten zijn ghestelt,
d'Een vreeschelijcken bruldt voort tredend' om te kampen,
Wt sijn neusgaten wijt worpt schroemelijcke dampen,
Beroept sijn weerparty, en schuddende den kop,
Toont sijn ghewelt en steeckt sijn scherpe horens op.

(Vervolgh vande werken van Bartas. Door Z. Heyns. Sevende Dagh, van de Tweede Weeke. Rotterdam, 1628, 215).

De gekrompen hoornen uit De Gebroeders ontlenen het samengaan van krimpen en hoornen aan tweeërlei gebruikssfeer: de hoornen van de maan krimpen, en aders, door Vondel ook gebruikt in de betekenis van stroom, kunnen krimpen. In het dertiende boek van de Herscheppinge, regels 977/979 De maeghden schijnen vast//Bedruckt te schreien en te jammeren van last,//Om d'iutgedrooghde bron, gekrompe en ledige aders. (Bij Ovidius, o.c. 692/693 Nymphae quoque fiere videntur//siccatosque queri fontes. De gekrompe en ledige aders zijn door Vondel in de vertaling er aan toegevoegd.)

Duidelijk is nu ook het boren van de horens (Batavische Gebroeders). De alliteratie van de b- (burgh, bruyscht, boort), de doffe klank van de oo en de oe (spoelen, oevers) en het bruyschen en booren zelf versterken de evocatie van het klotsend geweld van de Rijn (de hoorn van de riviergod is immers een instrument van macht, een bewijs van kracht) en ook hier weer gaat de hoorn een verbinding aan met een ander woord uit zijn gehele gebruikssfeer: de stier boort zijn hoorn door datgene, wat hem tegenstand biedt en de Rijn bruyscht en boort met zijn hoornen door strand en duinen. Zo vindt het gehele beeldspraakcomplex zijn verklaring.

Het feit dat het derde der geciteerde voorbeelden in een uit het Frans vertaald stuk staat en inderdaad door Vondel uit het Franse origineel is overgenomen doet niets af van de omstandigheid, dat Vondel het verhaal van het breken van die ene hoorn bij Ovidius heeft gelezen, al of niet in een vertaling vóór de lectuur van Du Bartas, in ieder geval (ook) er na. De desbetreffende passage in ‘Les trophees ov premiere partie dv qvatrieme iovr de la sepmaine. Par G. de Saluste Seigneur du Bartas, (et nouuellement mis en lumiere. A La Rochelle, Par Hierosme Haultin. 1591)’ luidt als volgt (p. 49):

[p. 106]

 

Il commande sur terre, il commande sur l'eau,

 

Cent diademes font hommage à son bandeau:

 

La mer du Nil, Sidon, sont ses plus proches bornes,

 

Et l'Euphrate sous lui baise ses moites cornes:

 

Le Peru, comme on dit, coule dans sons thresor,

 

Le sable dans Sion n'est plus commun que l'or.

Dank zij Vondels vertalingen kunnen wij dus in ieder geval twee wegen aanwijzen, waarlangs Vondel de beeldspraak in kwestie heeft leren kennen¹⁾.

Hiermede is echter nog niet verklaard, waarom Vondel deze ‘personificatie’, deze niet-christelijke wijze van aanduiding van de klassieken heeft overgenomen en kennelijk zo gretig! Waarom heeft de dichter op deze wijze verbeeld wat hij wilde zeggen? Een oplossing van deze kernvraag inzake zijn dichterschap kan nauwelijks met behulp van één voorbeeld worden gegeven. Als men Vondel geheel los maakt uit de litteraire traditie van zijn tijd, zal men niet licht een bevredigend antwoord op die vraag krijgen. Maar het is, dunkt mij, wel duidelijk, dat Vondels behoefte aan barokke plastiek gaarne dit beeld van kracht en hoogmoed, machteloosheid en verdeemoediging gebruikte, te meer, daar hij ook hier de gelegenheid kreeg de ommeslag van de fortuin - het hoofdthema van zijn drama's - te symboliseren. Alle drama's van Vondel zijn gebouwd op deze conceptie, door hem telkenmale geformuleerd:

De mensch blijft nimmer hier in eenen zelven staet:
Noch is'er iet dat blijft, en nimmermeer vergaet
(Op d'afbeeldinge van den konstryeken Peter Serwouters).

En nog praegnanter:

Wat's heerschappy? een overgang (Op het Sineesch treurspel van Joannes Antonides)²⁾.

1) Ik neem dus aan, dat Vondel de gehoornde rivier(god) heeft leren kennen in de Franse en Latijnse litteratuur en niet in de Griekse cultuurwereld, waarin riviergoden in menselijke gedaante eveneens voorkomen. ‘Gerade den Krathis kennen wir als Münzsymbol in der Gestalt eines gehörnten Jünglings (vgl. Roscher s.v.: Krathis, Imhoof-Blumer Fluss- und Meergötter auf griech. u. röm. Münzen Genf 1924 S. 17 ff.)’. Zie Emanuel Kienzle: Der Lobpreis von Städten und Ländern in der älteren griechischen Dichtung. Kallmünz, 1936, 55, noot 1, alwaar ook verdere litteratuur wordt vermeld. De vraag naar de herkomst van de gehoornde riviergod bij Ovidius en het ontstaan van deze voorstelling in de Griekse gedachtenwereld raakt het probleem van de betekenis van dit beeld bij Vondel in genen dele.
Voor de personificatie van de rivier de Jordaan (in dit artikel geciteerd uit Vondels Pascha) zie men O. Wasser: Vom Flussgott Jordan und anderen Personifikationen, Festgabe Adolf Kaegi.... dargebracht zum 30. September 1919, Frauenfeld, 1919, 191-217, die eveneens wijst op christelijke en klassieke invloeden.
Voor de Franse invloed zie men A. Hendriks, Joost van den Vondel en G. de Saluste Sr du Bartas, Leiden, 1892, 44: ‘De opmerkelijkste gedeelten zijn in la Loy, de schildering van den Nijd en zijne verblijfplaats’ (La Loy is een gedeelte uit de tweede week van Les Semaines). Op bladzijde 80 en 81 spreekt Hendriks over de persoonsverbeeldingen bij Du Bartas (la Foy, la Verité, la Constance, la Charité, la Raison Humaine) en bij Vondel (d'Eerwaerde Wysheyd Gods, de Weereld, het Ongebreydelt Vleysch).
Invloed van het Oude Testament acht ik niet aanwezig. De vele plaatsen van overdrachtelijk gebruik van hoorn in het Oude Testament als symbool van kracht en als aanvalswapen wijzen direct op de gedachte aan de kracht van stieren, terwijl bij Vondel de hoorn symbolisch wordt gebruikt voor de kracht van rivieren. De hoorn verhogen, Psalm 75, 5/6; 89, 25; 1 Sam. 2, 10. De hoorn in het stof doen, Job 16, 15. Moabs hoorn is afgesneden, Jeremia 48, 25. Mijn hoorn is verhoogd in den Here, 1 Sam. 2, 1 en vandaar bij Marnix, Het lofsanck van Anna Samuelis Moeder Mijns horens cracht en jeugt, // Staet in God hoog verheven enz. (Stapelkamp, Philips van Marnix van St. Aldegonde, Groningen, 1948, 104 en 106).

2) Vondel deelt dit gevoel met Hooft en Breero. Kalff (Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde 4 (1909) 331), wijst op het verband tussen een door hem geciteerde plaats uit Hoofts vertaling van Tacitus en een passage in de voorspelling van de Vecht (Geeraerdt van Velsen), respectievelijk luidende: ‘dat alle menschelijke zaaken onbestendigh waaren, en hoe hij hoogher gesteeghen, hoe men 't slibberen gereeder was,’ en

Want nerghens is soo veyl

Den onverwachten val, als op de toppen steyl;
Soo slibbrich staen, als op den cruyn; soo te bedincken
Het gyben, als voor wind, en soo ghereedt het sincken
(Stoett, Geeraendt van Velsen³, Zutphen (z.j.). 1718-1721.

Nergens valt men zo spoedig als juist op de hoogste toppen. Nergens staat men zo onzeker lis juist op het hoogste punt. Nooit moet men meer op zijn hoede zijn voor het omslaan van het zeil dan bij het voor de wind zeilen).
Voor Breero hoef ik slechts te wijzen op zijn spreuk: 't Kan verkeren.

[p. 107]

De gebroken horens van de riviergod symboliseren voor de dichter van de chiprijke stad aan de Amstel en aan het IJ zijn levensgevoel: de (in wezen zwakke) mens, trots op zijn macht, is trots op vergankelijke waarden. Het onvergankelijke, het onveranderlijke is niet van de mens. Het is van God, het is God. Zo blijft de dichter, in alle klassieke mythologie, zijn eigen visie handhaven. Het klassieke beeld krijgt een symbolische betekenis, die het slechts in de taalwereld van deze dichter heeft¹⁾.

J.B. Drewes

1) Een eigen betekenis, die naar mijn mening altijd samen zal hangen met de er aan voorafgaande (in die zin dus oorspronkelijke) betekenissen. Ik acht derhalve de opvatting van Fritz Kaufmann over één der mogelijkheden van dichterlijk taalgebruik - das Wort wird im Kontexte der Dichtung seinem üblichen Sinn entfremdet und in eine Bedeutung gebracht, die nur von Gnaden des Werkes ist, nur dem dichterischen Zusammenhang angehört und keinen neuen Sprachusus begründen kann - niet juist (Sprache als Schöpfung. Zur absoluten Kunst im Hinblick auf Rilke. Stuttgart, 1934, 17).