De Nieuwe Taalgids. Jaargang 47

Boekbeoordelingen.

Dr. A. Weijnen, Zeventiende-eeuwse Taal. N.V.W.J. Thieme & Cie, Zutphen - 1952. 260 blz.

Sinds in 1945 het examen Middelbaar Onderwijs voor de akte Nederlandse Taal- en Letterkunde gesplitst is in een A- en B-gedeelte, is door tal van factoren die hier onbesproken kunnen blijven, het aantal candidaten in sterke mate toegenomen. Het feit dat het programma voor het oude, ongesplitste examen allengs te omvangrijk geworden was, had zulk een verdeling noodzakelijk gemaakt. De opstellers van het nieuwe examenprogramma hebben zich kennelijk o.a. ten doel gesteld de studie te vereenvoudigen, niet door de eisen te matigen, maar door een afbakening van twee etappes aan gegadigden naar het diploma het bereiken van de eindstreep te vergemakkelijken. Voorts heeft blijkbaar de bedoeling voorgezeten aan de studie voor het A-diploma niet uitsluitend het karakter te geven van een propaedeuse voor B-studie. Het A-diploma zou tevens de waarborg moeten bieden dat de bezitter een welomschreven terrein van studie, bepaaldelijk het hedendaagse Nederlands benevens de hoofdwerken en hoofdstromingen van de literatuur van de oudste tijden tot heden, in voldoende mate beheerst. Deze akte zou een volkomen zelfstandige waarde moeten hebben en bruikbaar zijn voor bepaalde onderwijstypen en maatschappelijke behoeften.

Elke splitsing van een examen brengt enige uitbreiding van de te bestuderen stof mee. Het nieuw ingestelde eerste examen omvat onderdelen die vroeger òf slechts terloops òf in het geheel niet ter sprake kwamen. Voor degenen die van nature begaafd zijn met enig taalgevoel en belangstelling hebben voor de schone letteren, is de studie voor het A-diploma, met haar speciale gerichtheid op de contemporaine grammatica, stilistiek, mondelinge en schriftelijke beheersing van de moedertaal en onze literatuur, bepaald aantrekkelijk te noemen. In de practijk is, althans voor genoemde categorie, deze studie een succes gebleken. Ook vormt zij een bruikbare onderbouw voor het B-diploma. Het spreekt vanzelf dat gedurende de negen jaren waarin de nieuwe regeling van kracht is, enige gebreken aan het licht gekomen zijn. Naar mij bekend is, zullen zij op korte termijn verholpen worden. Hoe men ook over middelbare-aktestudie denken moge - sommigen zien haar als een noodzakelijk kwaad dat men wel moet laten voortbestaan zolang de universiteiten een niet voldoende aantal docenten afleveren -, niet te ontkennen valt dat de huidige regeling, mits de voorbereidende studie breed en diep, niet schools is, voldoende garandeert dat ook langs deze weg in wetenschappelijk opzicht voor

[p. 51]

hun taak alleszins berekende leraren het middelbaar onderwijs binnenkomen.

De invoering van het A-examen heeft bij opleiders en studerenden de vraag doen ontstaan naar handleidingen bij onderwijs en zelfstudie. Ofschoon het voor enige belangrijke onderdelen niet ontbreekt aan goede handboeken, bestaat er op andere punten dringend behoefte aan modern studiemateriaal; dit geldt voor phonetiek en phonologie (de leerboeken op dit terrein zijn uitverkocht of minder geschikt), terwijl voor stilistiek een werk in de trant van Wolfgang Kayser's Das Sprachliche Kunstwerk geen overbodige weelde zou zijn.

Voor het letterkundig gedeelte van hun examen dienen de candidaten een literatuurlijst over te leggen waarop een honderdtal werken voorkomen die representatief zijn voor de tijd van hun ontstaan. De candidaten worden verondersteld bedoelde boeken in de oorspronkelijke tekst gelezen te hebben; op het examen wordt hun veelal een stuk Middelnederlands of Zeventiende-eeuws ter verklaring voorgelegd, opdat zij er blijk van kunnen geven dat zij zulke oudere teksten in hoofdzaken begrijpen. Er zijn ook voor dit studie-onderdeel beknopte handleidingen nodig waarin, met vermijding van alles wat zweemt naar historische grammatica, het Middelnederlands en Zeventiende-eeuws synchronisch worden behandeld.

In dit licht moeten we de verschijning van Weijnen's Zeventiende-eeuwse Taal zien. Het boek is, naar schr. in zijn ‘Woord vooraf’ aankondigt, vooral bestemd voor ‘hen die de akte M.O. Nederlands A wensen te behalen’; het beoogt ‘voor alles een paedagogisch, in zekere zin een philologisch nut’. Het is hem ‘hier niet te doen om taalbeschrijving, maar om tekstverklaring. Daarom is de aandacht voornamelijk gericht op wat afwijkt van het hedendaagse Nederlands’. Het wil dus een practisch hulpmiddel bij akte-studie zijn en zich niet beschouwd zien ‘als een voorbeeld voor een synchronische beschouwing van het zeventiende-eeuws’.

Om tot een billijke beoordeling van het boek te komen, dient men zich deze inleidende opmerkingen goed voor ogen te houden. De opzettelijk algemeen gehouden titel en de inhoud zijn hiermee in overeenstemming. Men mag er Weijnen geen verwijt van maken dat hij zijn toevlucht heeft moeten nemen tot een procédé dat reeds in 1910 door Van Ginneken gegispt werd, toen deze, in zijn artikel over Ellipsomanie (N. Tg. IV, blz. 202, noot 1), sprekend over de Middelnederlandsche Spraakkunst. Syntaxis van F.A. Stoett, zei: ‘Dat is Stoett's groote fout, dat hij in plaats van de mnl. taal en hare eigen struktuur te ontraadselen, d.w.z. onze voorvaderen en hun spreken in hun verstaan te bespieden, alleen behandelt wat van de tegenwoordige taal afwijkt en dus den huidigen lezer opvalt’. Stellig zal niemand meer dan Weijnen zelf het feit betreuren dat zulk een grammatica, ook van het Zeventiende-eeuws, nog steeds ontbreekt. Evenmin mag men van hem verwachten dat hij voor het speciale doel dat hij zich gesteld heeft, in een handomdraai een dergelijk werk had moeten samenstellen. De tijd daarvoor is nog niet gekomen. Er is reeds, met name op het gebied van de syntaxis, vooral door Overdiep, uitnemend werk verricht; maar er zal nog veel detailonderzoek ondernomen moeten worden, eer men tot een bevredigende synthese komen kan. Er is nog jen tweede, een practische overweging die een wijze van behandeling als de hier toegepaste rechtvaardigt. Het ligt namelijk in de aard der zaak dat beginnelingen die zich met oudere taal vertrouwd willen maken, aanvankelijk de blik vooral richten op de punten waarin die verschilt van het hedendaagse Nederlands. Wanneer zij eenmaal voldoende thuis zijn in het oudere taaltype,

[p. 52]

breekt voor hen de tijd aan zich te verdiepen in de synchronische structuur daarvan. Op de terreinverkenning kan dan een grondiger exploratie volgen.

In het eerste, het grammaticaal-syntactische gedeelte van het boek heeft schr. een rijke voorraad gegevens bijeengebracht; hij heeft deze geput uit eigen, niet geringe belezenheid, en verder ontleend aan de bekende werken over de zeventiende-eeuwse taal. Terecht heeft hij een ruime plaats ingeruimd voor de syntaxis; de cruces interpretum zijn immers evengoed te vinden op het gebied van de zinsbouw als op dat van het woordgebruik. Het tweede gedeelte, lopend van blz. 103-242, behelst een goed gekozen verzameling illustratieve teksten, van uiteenlopende stijlsoorten, zowel in poëzie als in proza. Deze fragmenten zijn niet geannoteerd. Het Register aan het slot behoort bij het eerste gedeelte.

Een boek als dit kan eerst op de lange duur zijn waarde in de practijk bewijzen. Met de bespreking heb ik daarom gewacht totdat ik als opleider genoegzame ervaring had opgedaan om een definitief oordeel uit te spreken. Op grond van mijn proefnemingen ben ik tot de conclusie gekomen dat Weijnen's Zeventiende-eeuwse Taal, zoals het thans voor ons ligt, zich eer leent voor elementaire B-studie dan voor het door schr. beoogde doel. Het uitgangspunt voor de verklaring van een tekst is vanzelf... de tekst die men voor zich heeft. Wanneer men de beginner niet uitsluitend zorgvuldig toegelichte tekstuitgaven wil voorleggen waarin hem de oplossing van de voornaamste moeilijkheden wordt voorgeschoteld, maar hem zelfstandig wil laten zoeken, dan verdient het m.i. de voorkeur hem de helpende hand te bieden door naar het voorbeeld van Bouman's Middelnederlandse Bloemlezing met Grammatica aan de voet van de bladzijden in het illustratief gedeelte voortdurend te verwijzen naar de spraakkunst. Alleen zo leert de student werken met het geboden materiaal en kan men voorkomen dat hij dit begriploos uit het hoofd leert. Doordat het grammaticaal en het textueel gedeelte los van elkaar staan, is het boek voor beginners minder geschikt. Had Dr Weynen zijn bewijsplaatsen in het spraakkunstig gedeelte óók ontleend aan zijn tekstenverzameling en beide delen door wederzijdse verwijzingen aan elkaar gehaakt, dan zou het boek aan hanteerbaarheid voor de A-studie gewonnen hebben. Een verklaring van de moeilijkste plaatsen in de bloemlezing zou eveneens de bruikbaarheid ten goede gekomen zijn. De groep studerenden waarvoor het geschreven is, moet het nu eenmaal grotendeels van zelfstudie hebben, en dient in het studievertrek in enigerlei vorm hulp te ontvangen.

Maar genoeg aanmerkingen op het werk van Dr. Weijnen. Zonder dat hij zich dat als hoofddoel gesteld had, heeft hij een zeer nuttig werk voor de B-candidaten geschreven, dat wellicht ook bij het universitair onderwijs dienst kan doen als werkboek op responsiecolleges. Een tweede uitgave zal te zijner tijd ongetwijfeld nodig zijn. Hopelijk verdwijnen dan enkele zinstorende drukfouten als die op blz. 169, r. 122, en zal men ter drukkerij besluiten de lezer niet meer een negatief beeld van de titelpagina van P. de Marees' Beschryvinge ende Historische verhaal (afbeelding tegenover blz. 188) te laten zien, maar, om hem meer genoegen te laten beleven aan de voorstelling, een positief!

C.C. de Bruin.

Th.W.A, Ausems S.J.: Klank- en Vormleer van het Dialect van Culemborg. - Leidse dissertatie; Assen, 1953. - 113 bladzijden. Prijs f6.90.

In de taal van de stad Culemborg tekenen zich, in het groot gesproken, drie

[p. 53]

lagen af: het ‘Hollands’ oftewel het beschaafde algemene Nederlands, dat door ‘een invloedrijke groep mensen’ wordt gesproken; de middenlaag van de burgerij in de Oude Stad; en de volkstaal van de Nieuwpoort, het gedeelte dat met de Oude Stad door de Binnenpoort is verbonden. Verschillende graden van afstand tot de algemene cultuurtaal zullen zich in de meeste westelijke steden wel voordoen, maar niet overal zal een zo eigenaardig gemarkeerde en na de moderne industrialisering gehandhaafde tegenstelling tussen twee stadsdelen zijn aan te wijzen. Die tegenstelling, in het begin van het boek uiteengezet, en in de grammatische bijzonderheden verderop uitgewerkt, met de weifelingen en overgangen die zo'n taaltoestand meebrengt, verleent een bijzonder belang aan het onderwerp dat Dr. Ausems voor zijn dissertatie heeft gekozen. Er is tevens een nieuw bewijs in gelegen van het voordeel, dat de beschrijving van een plaatselijk dialect door een kenner kan hebben boven de grotere gebieden bestrijkende geo- en cartografische methode, waarbij licht zulke bijzonderheden aan de schriftelijke of zelfs mondelinge navrager ontgaan, althans niet voldoende tot hun recht komen.

Het algemeen gedeelte waarmee het boek begint, bevat verder een beschouwing over de taalgeografische positie van het Culemborgs, waarin sterke nadruk valt op de overeenkomsten tussen de taal van Culemborg en die van Utrecht. Niet alle hier besproken punten zijn even belangrijk of typerend; sommige als ‘utrechts’ behandelde bijzonderheden zijn niet specifiek utrechts, maar zoveel wordt uit de uiteenzetting van Dr. Ausems wel duidelijk, dat het Culemborgs meer aansluit bij het utrechts-hollandse noorden en westen dan bij het betuwse zuiden.

Na deze inleiding volgen een klankleer en een vormleer. De klankleer begint met de beschrijving van een eigenaardige trek van het Culemborgs, een trek die overigens meer ‘zuidelijk’ dan ‘noordelijk’ aandoet, nl. de klinkerverkorting onder bepaalde condities van accent en consonantische nabuurschap; met deze verkorting gaat veelal palatalisering van de klinker gepaard.. De voorwaarden en de aard van deze veranderingen worden duidelijk en naar het mij voorkomt volledig beschreven. Daarna komt een overzicht van de klinkers, geordend naar de westgermaanse vocalen die ze voortzetten. De klinkers in ontleende woorden worden hiervan niet onderscheiden: zo treft men in par. 35 sub 5 ‘wgm. korte o in open lettergrepen’ het woord voor ‘horloge’ aan. Het boek van Dr. Ausems is niet het enige dialectboek dat mijn verwondering wekt om de rustige zekerheid waarmee het - en nu gaat het over inheemse woorden - ‘wgm. u’ en ‘wgm. o’ in open syllaben weet te scheiden. Welk kriterium b.v. gegolden heeft om wonen onder de woorden met wgm. u, en gewoon onder die met wgm. o te rangschikken, is mij niet recht duidelijk. Is hierover te praten, het moet toch wel als een fout worden aangemerkt dat geróóle ‘geruild’ en bietekróót ‘biet’ onder de woorden met ‘wgm. au’ zijn terechtgekomen.

Er zijn wel meer plaatsen in het boek, in het bijzonder in het hoofdstuk over de consonanten, waar de formulering scherper of meer doordacht had gekund. Dat kan ten dele hieraan liggen, dat in dit hoofdstuk verscheiden heterogene bijzonderheden moesten worden ondergebracht, waarin niet, zoals bij de vocalen, door de projectie tegen het ‘wgm.’ verleden een althans uiterlijke orde is te brengen. Zo kan men zich afvragen of het klankverloop in zukke treffend is getypeerd met ‘syncope’ tegenover dat in wikkie wàsse ‘wil ik je wassen’ met ‘apocope’ van de l, en of de ontwikkeling in de vleinamen Aoi ‘Arie’ en Maoi ‘Marie’ niet wat te mechanisch wordt verant-

[p. 54]

woord met ‘syncope van intervocalische r’, te meer als in dezelfde zin te lezen staat dat die intervocalische r zich handhaaft in de woorden voor ‘veracht’ en ‘veroverd’. In § 52, waar de juist genoemde voorbeelden staan, is wi-je ‘wil je’ als een geval van ‘apocope’ van l behandeld, terwijl in bi-je ‘ben je’ en kàjje of kejje ‘kun je’ volgens § 53, 1 de n verdwenen is ‘door sandhi’. Ook deze formulering, en de nóg ruimer en voorzichtiger gestelde van § 56, 1, waar in kràik, krek ‘krijg ik’ wordt geconstateerd ‘apocope of assimilatie van slot-g- in sandhi’, geven eigenlijk nog niet de juiste rekenschap van zulke gemakkelijkheden bij veel gebruikte werkwoordsvormen. - In § 56, 2 stelt Dr. A. als verklaring van gepòt naast kepòt ‘kapot’ voor: ‘overgang van sk in sch in sandhi: is kepòt > is chepòt’. Het ligt dunkt me meer voor de hand, bij het ook in kindertaal zo gewone gepot te denken aan invloed van gebroken, gescheurd en dergelijke participia.

Ook voor de vormleer geldt hier en daar het bezwaar van minder scherpe formulering. In § 69, die handelt over het persoonlijk voornaamwoord van de derde persoon, haai, hài, tie, die, staat: ‘Na voegwoorden en bij inversie kan men -tie of -die gebruiken in plaats van haai, hài.’ Er is reden om te vermoeden dat bedoeld is: ‘na onderschikkende voegwoorden en andere onderschikkende verbindingswoorden’, en dat het potentiële ‘kan men... gebruiken’ (de emfatische vormen zijn blijkens het verband buiten geding) versterkt mag worden tot ‘gebruikt men’. - Minder gelukkig uitgedrukt lijkt ook het slot van § 78, waar onder de titel ‘betrekkelijke voornaamwoorden’ staat: ‘Voornaamwoordelijke bijwoorden als waorvàn, waorover, waormee komen vaak voor’; vaak: zouden we werkelijk moeten geloven dat een Kuilenburger vaak constructies gebruikt als de man waarover ik praat of de hengel waarmee ik vis? Hij zal zonder twijfel zeggen de man waar ik over praat en de hengel waar ik mee vis, en Dr. A. zal ook niets anders hebben bedoeld, maar een lezer die hem op zijn woorden nam, zou een onjuiste indruk krijgen van kuilenburgse statige schrijftaligheid.

Over het algemeen echter is ook in dit gedeelte van het werk veel te waarderen, b.v. de zorgvuldige behandeling van de verbale vormen, van het enclitische tweede-persoonsvoornaamwoord jie, ie en je, van de meervoudsvorming van substantiva. Hier rekent de auteur, ten onrechte m.i., luis in uitdrukkingen als vol met luis zitten, dat geenszins speciaal culemborgs is, tot de meervouden zonder uitgang, en het minder algemene heb je last van muis zal hiermee wel op éen lijn staan (§ 60, 4). Belangrijk en nauwkeurig is verder de behandeling van de verkleinvormen, waaraan ruim 6 bladzijden zijn gewijd.

Uit deze bespreking, die om de aard van de stof en om de aard van het tijdschrift waarin de bespreking verschijnt, niet uitvoerig op bijzonderheden kan ingaan, zal de lezer gebleken zijn dat in het boek van Dr. Ausems veel interessant materiaal is verzameld. Het is jammer dat hij door een woordregister het naslaan niet wat heeft vergemakkelijkt. Misschien zijn het geldelijke overwegingen geweest die hem, nu het drukken van dissertaties een drukkende last vormt, als zovele promovendi hebben genoopt op ruimtebesparing bedacht te zijn. We moeten trouwens erkennen dat de uitvoerige inhoudsopgave de gebruiker op het punt van naslaan een heel eind tegemoetkomt.

Utrecht, Juli 1953.

C.B. van Haeringen.