De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 334]

Nog een getuigenis van Madocs droom.

Het is bekend dat de naam Madoc voorkomt in de aanhef van hs. F van Reinaert alsook op de overeenkomende plaats van Reinaerts Historie, resp. in de vorm Madocke en Madock; de functie is die van een object. Het Comburgse hs. heeft hier vele bouke op rasuur, of gelijk Muller het in zijn exegetische commentaar met een aanvechtbare vernederlandsing noemde: op een doorschrapping. De klemtoon ligt, althans in beginsel, op de tweede lgr.; zie Muller t.a.p.; in de onverbogen vorm, zoals hij voorkomt in vs. 1 van Rein. II: Willam die madock maecte, schijnt om ritmische redenen klemtoon op Ma- de voorkeur te verdienen, een accentuatie die ook past bij de na te noemen vervormingen.

Het is vooral dit gewag dat aanleiding is geworden tot nasporingen betreffende de herkomst van deze naam, die zonder twijfel in de Keltische wereld te zoeken is. Een overzicht van de bereikte resultaten vindt men in Mullers grote Reinaert-uitgave. Tot een afdoende verklaring van de plaats in R. hebben zij niet geleid. Een gedicht met de naam Madoc of over deze figuur handelend is in onze M.E.se letterkunde niet bekend; hetgeen elders is gevonden vraagt nader commentaar om datgene te kunnen dekken wat zo hier en daar in splinters van een Madoc-overlevering te onzent is bewaard gebleven, bepaaldelijk het droommotief. Het wachten is op Hellinga's nieuwe uitgave; in zijn Naamgevingsproblemen (Amsterdam 1952) had hij nog geen aanleiding er over te spreken.

Zoals meermalen, het eerst door J. Grimm, is aangewezen, wordt het droommotief vermeld in Maerlants Rijmbijbel: ‘Want dit nes niet Madocs droem, No Reinaerts no Arturs boerden’. Een tweede plaats heeft Die borchgrave van Couchi: ‘Noch wanic, ridder, dat ghi doeft, Of dat ghi sijt in Madox drome’. Moltzer heeft gemeend, hoewel met alle voorbehoud (vgl. TNTL III, 312-320), deze droom terug te vinden in een Kymrisch verhaal, waarin echter de dromer niet Madoc zelf, maar zijn dienstman Rhonawby is. Ten slotte heeft De Flou gewezen op een Westvlaamse zegswijze: ‘Gij komt lijk uit Mazeltjes droom, gij schijnt van niets te weten’, waarbij Muller met m.i. overgrote voorzichtigheid aantekent, dat zij ‘misschien getuigt van eenige oude Vlaamsche overlevering over een droom van Madoc’. Elders nog is het niet Madocs droom maar ‘madocx (h)ol’, namelijk in een refrein van De Dene.

Het is bij deze staat van zaken niet verwonderlijk, dat de naam niet overal gaaf te voorschijn komt, zoals in het zoëven genoemde ‘Mazeltjes droom’. En wij menen dat hetzelfde het geval is in de tekst die ons aanleiding gaf tot deze mededeling.

Voor een dertigtal jaren heeft Meertens in TNTL XLII uitgegeven een esbatement van den Appelboom, bewaard in een hs. van Trou moet blijcken. Zijn destijds uitgesproken vermoeden, dat het stukje zou ontstaan zijn ca. 1500 in de kamer De drije corenbloemkens te Reimerswaal, vond geen steun bij Kossmann (TNTL XLVI, 32 vlg.), die de aandacht richtte naar de Haagse Corenbloem, welke kamer na 1580 op de rederijkersfeesten verschijnt; hij liet daarbij de mogelijkheid open, dat het esbatement toch wel ouder en van elders afkomstig kan zijn.

Wanneer in deze gedramatiseerde volksvertelling achtereenvolgens een marskramer, een minnend paar en de dood-zelf in de appelboom ‘gebannen’ zijn, verschijnt de duivel, verontrust als hij is dat er geen mensen meer sterven.

[p. 335]

In de korte monoloog waarmee hij optreedt valt op, dat de dood gedacht is als een vrouwelijke figuur:

Borra, waer mach die doot sijn?
Na haer moet mijn verlangen groot sijn.
Mach sij vander alven op gesopen sijn?

een biezonderheid waarmee om de ene of andere reden bij een recente opvoering die wij bijwoonden geen rekening was gehouden, hoewel de samenstelling van zijn groep de regisseur noopte het minnend paar door twee meisjes te laten spelen. In overeenstemming met het weifelend genus van het woord dood, en onder invloed van het fem. mors, it. la morte, fra. la mort is allegorische uitbeelding door een vrouw geenszins ongewoon geweest. Curieus is het, in de Iconologia van Ripa, uitg. C. Danckerts, onder nr. 152 te lezen: ‘om dat hy sich met duysenderley gedaanten stadich veranderde (l. verandert), soo verachtse d'eene, d'ander isse aangenaam’. En verder: ‘Dese Schilder (nl. Camillus van Ferrara) omkranste ook den hoofdscheel met een groene Lauwerkrans, om haare heerschappye... te betoonen’. En: ‘Hy heeft een Pelgrims staf over sijne schouderen, enz.’ Onder de mogelijke voorstellingswijzen compareert als nr. 3 (= 154): ‘Morte, Dood. Een bleeke Vrouwe, met geslooten oogen in 't swart gekleet’.

De situatie waarin de wereld zich bevindt, nu er geen mensen meer sterven, is zo onwerkelijk, dat men wanen kan zich in een droomwereld te bevinden. Daarop dan ook loopt de korte overdenking van de duivel uit:

vs. 383 Dus wil ick die doot al omme gaen soecken.

Waer sal ickse vinden, help Luijcefers sweet!

ick doorkijck all omme verre en breet

al dat hier staet als modeces droom.

Meertens tekende hierbij aan: ‘Lees: modecex of modecax; vgl. vs. 414. Modicac is de naam van een boze geest (Mnl. Wdb.)’.

Inderdaad schijnt de duivelse entourage deze opvatting te steunen. In vs. 414 roept dezelfde duivel uit: ‘helpe modecax sweet’, geheel parallel aan Luijcefers sweet in de voorgaande passus. Maar terwijl wij hier te doen hebben met een welbekende en variabele uitroep, kan deze plaats niet dienen om modeces droom te helpen verklaren, ten hoogste om begrijpelijk te maken, dat een niet meer verstane uitdrukking in deze richting ontspoorde.

Het kan nauwelijks aan twijfel onderhevig zijn, dat wij te doen hebben met een vervorming van madocs droom. Zoals wij reeds opmerkten, was in de gegeven onstandigheden de gedachte van enig waarnemingsbedrog, van een ‘waak ik of droom ik?’ zeer voordehandliggend. In het midden zij gegelaten, wie voor de corrupte vorm verantwoordelijk is, een afschrijver of de auteur zelf. Dit is trouwens van weinig belang. Mazeltjes droom van De Flou laat zien hoe de levende volkstaal met de uitdrukking gespeeld heeft. Dat in ons geval de duivelnaam Modicac bij de vervorming betrokken is geweest, laat zich zeer wel denken: daarop wijst zowel de beginsyllabe moals de drielettergrepigheid. Over Modicac vergelijke men nu het artikel van P. Maximilianus: Aantekeningen bij Mariken van Nieumeghen, in NTg XLIV, p. 15 vlgg.

Nijmegen, Juni 1952.

L.C. Michels.