De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

Multatuli's blijspelfragmenten op het toneel.

Slechts enkele ingewijden wisten, hoe Eduard Douwes Dekker met zichzelf overhoop had gelegen om Nederland een nieuw blijspel te geven. Mannen als de uitgever Funke, de schrijver Vosmaer, de Gids-redacteur Van Hall en de toneelspeler Haspels waren op de hoogte geweest van zijn hardnekkige pogingen en zij hadden zich, evenals de auteur, er bij neer moeten leggen dat deze poging op niets was uitgelopen. Op niets? Veel was er verscheurd, maar wellicht waren er óók brokstukken bewaard gebleven.¹⁾ Enkele jaren na Multatuli's overlijden in 1887, toen men begon zijn briefwisseling te publiceren, vroeg de Rotterdamse toneeldirecteur Jacob Marinus Haspels, dezelfde die met Legras en Van Zuylen Multatuli's Vorstenschool in 1875 ten doop had gehouden,²⁾ aan Dekkers weduwe Mimi³⁾ of er in de nalatenschap iets gevonden was dat mogelijk speelbaar zou blijken. Want de ‘Rotterdammers’ - in de dienst van Multatuli ‘vergrijsd’, gelijk een tijdgenoot het formuleerde⁴⁾ - wilden vol piëteit de erfenis bewaren van een man die juist na het openbaarworden van zijn correspondentie wederom een felle reactie in zijn vaderland had teweeggebracht.⁵⁾

Inderdaad - Mimi vònd iets. Vierentwintig kladbladen die zoal geen geheel dan toch wel twee aanvaardbare fragmenten bevatten, werden Haspels ter hand gesteld, en het besluit tot uitvoering volgde. Daarmee begon - het was in het seizoen 1890/91 - de toneelgeschiedenis van Multatuli's blijspelfragmenten, die na de eerste opvoering op 17 Februari 1891 de (onjuiste) titel ‘Aleid’ kregen.⁶⁾

1) Men zie voor bijzonderheden hieromtrent H.H.J. de Leeuwe, Multatuli, het Drama en het Toneel, diss. Amsterdam 1949, vooral hst. VI, VII en de bijlage.

2) Ibidem hst. V. De bewering van B. Hunningher in zijn Een Eeuw Nederlands Toneel, Amsterdam. 1949, blz. 50, dat Mina Krüseman ‘Legras overreed had het stuk uit te brengen’, is onjuist. Het initiatief kwam van beide kanten tegelijk.

3) Maria F.C. Douwes Dekker-Hamminck Schepel (1839-1930).

4) Jean Valjean in Het Tooneel 23, 1893/94, blz. 2.

5) Men zie hierover de nog ongepubliceerde brieven van J.M. Haspels aan Mimi uit het voorjaar van 1891 (Multatuli-Museum Amsterdam).

6) De juiste titel zou Deugdjes zijn. Vgl. H.H.J. de Leeuwe, Filologische Opmerkingen over Multatuli's Blijspelfragmenten, Ts. 70, 1952, 34 vlg.

[p. 321]

Een eervolle, moeizame en wellicht ook ondankbare taak hadden de spelers op zich genomen. Evenals de schrijver wel gepoogd doch niet volbracht had, zo verging het ook de acteurs: de poging deze fragmenten voor het toneel te veroveren, gelukte niet. De oorzaak ligt voor de hand: het toneel eist afronding - en die was in dit geval niet aanwezig. Ook moest men, door de betrekkelijke kortheid van het werk, uitzien naar een ander stuk dat als aanvulling kon dienen. Maar men slaagde er niet in iets te vinden dat er voorgoed aan vastgekoppeld kon worden. In het eerste seizoen kwam ‘Aleid’, voorafgegaan telkens door allerlei andere spelen,⁷⁾ te Rotterdam twaalf maal op de planken.⁸⁾ Daarna was echter de draad afgebroken. Sporadisch volgden er nog enkele voorstellingen, meestal bij bijzondere gelegenheden.⁹⁾ In de nieuwe eeuw haalde men dit blijspel nog twee keer voor de dag, in 1907¹⁰⁾ en in 1910,¹¹⁾ doch toen was het voorgoed gedaan. Het beroepstoneel borg dit Multatuliaanse parergon in het archief op.¹²⁾

Niettemin is deze spaarzame opvoeringenreeks uit toneelhistorisch oogpunt belangwekkend. De naam van Multatuli immers is met de opkomst van de natuurgetrouwe speelstijl die te Rotterdam eerder dan elders zich ontwikkelde, onafscheidelijk verbonden. Tussen 1870 en 1920 beoefenden de aldaar werkzame gezelschappen een manier van spelen die zowel voor het beschaafde amusement als voor de aanval op het maatschappelijk bestel dienstig kon zijn: een bevallig èn een critisch realisme. Madame Sans-Gêne en John Gabriel Borkman, Oud-Heidelberg en Een Vijand des Volks zijn illustratieve voorbeelden.¹³⁾ Deze door de Vlaming Victor Driessens (1820-1885) gepropageerde speelwijze¹⁴⁾ (naast Schimmel, Royaards en Verkade is hij een onzer toneelhervormers) werd door drie achtereenvolgende generaties te Rotterdam beoefend: de generatie van de oudsten die omstreeks 1840 waren geboren (Legras, Van Zuylen, de gebroeders Haspels en Faassen, Catharina Beersmans), de jongeren van 1855 tot 1875 (Marie van Eysden-Vink, Esther de Boer-van Rijk, het echtpaar Tartaud-Klein) en de jongsten van 1880 en later (Else Mauhs, Cor van der Lugt Melsert, Johanna Wertwijn, Nico de Jong). Aan deze anti-tragische, anti-romantische bedoelingen gaven vooral Antoine Jean Legras (1838-1899) en Jacob Marinus Haspels (1829-1898) kundige leiding. Legras was in de 19de eeuw, die terecht de eeuw van de autonome acteur heet, een opmerkelijke figuur. Als oud-onderwijzer meer ontwikkeld dan zijn medewerkers, verhief hij het vak van ‘metteur-en-scène’ tot dat van geestelijk leider ener opvoering. Hij lette op de historisch nauwkeurige aankleding, hij dwong de spelers beschaafd te spreken, deed hen doordringen in de betekenis van het dichterlijk woord en voedde hen op in de eerbied voor het ensemble.¹⁵⁾ Haspels was Ibsen-pionier. Zoals zijn spel - gelijk een deskundig tijdgenoot getuigt¹⁶⁾ - wars was van kunstgrepen en effectbejag en allereerst streefde naar waarheid, eenvoud en soberheid, zo gevoelde hij ook bewondering voor de ware, nobele, ongekunstelde, onconventionele kunst der Noren. Het kan dus geen toeval heten dat de Rotterdammers en Multatuli elkaar vonden - beiden immers wilden het kunstmatige en kunstige van de kunst hunner dagen overboord werpen - en het blijft de onbestreden verdienste van Legras, Van Zuylen en Haspels dat zij de moed hadden, Vorstenschool op hun speellijst te plaatsen. Later lag het in de lijn dat zij ook zijn blijspelfragmenten opvoerden, al wisten zij vooruit dat het te verwachten succes slechts een succès d'estime zou zijn.

7) Monsieur Alphonse van Dumas fils, Tilli van F. Stahl, Toupinel zaliger van Bisson, Een Liefdesduel van Scribe en Legouvé, De Hinderpaal van Daudet, Vorstenschool, bedrijf I, II en IV.

8) Op 17, 20, 24 en 27 Februari, op 3, 10, 13 en 15 Maart (aangekondigd als ‘laatste opvoering’), op 10, 12 en 14 April en op 15 Mei (‘tot sluiting van het seizoen, op vereerend verzoek’). Deze gegevens werden ontleend aan de advertentie-pagina's van de Nieuwe Rotterdamsche Courant.

9) Op 15 October 1891 samen met Een Liefdesduel van Scribe en Legouvé te Amsterdam en op 20 October samen met Twee Moeders van Delpit te Rotterdam. Op 5 Mei 1893 samen met Blanchette van Brieux (Vergadering Nederlands Toneelverbond); op 2 en 6 Maart samen met Een Liefdesduel van Scribe en Legouvé (benefiet Henri de Vries); op 28 April 1899 samen met De Stem van het Hart van Marco Praga (benefiet Alida Klein) en nog eens op 1 Juni 1900 samen met twee kluchten en twee tableaux vivants (ten bate van de laagst gesalariëerden). Gegevens als voren.

10) Op 26 en 30 April 1907 te Rotterdam (te Den Haag op 29 April) samen met Belachelijke Hoofsche Juffers van Molière en een monoloog uit Schillers Maagd van Orleans (ereavond Alida Tartaud-Klein). Gegevens als voren.

11) Bij de eerste grote Multatuli-herdenking n.a.v. de vijftigjarige Max Havelaar op 7 Mei 1910 's middags in het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam, gevolgd door de Kruissprook, voorgedragen door Willem Royaards. (Herhalingen samen met Vorstenschool I, II en IV op 10 Mei te Rotterdam en op 11 Mei te Haarlem). Gegevens volgens het programmablad der huldiging van Multatuli's nagedachtenis (Multatuli-Museum) en de NRC.

12) Wel prijkte het nog herhaaldelijk op het programma van het eindexamen der Toneelschool in 1897, 1903, 1911 ,1913 en 1941 (Aleid: Elise Hoomans). Ook dilettanten voerden het op, o.a. de Rederijkersvereniging Eloquentia te Amsterdam in 1892 (Aleid: Julia Ude; Frits: A.D. Loman jr), de Amsterdamsche Studententooneelvereeniging op 2 Mei 1893 (Aleid: Caroline van Dommelen), de Haarlemsche Tooneelclub op 24 Maart 1920 en de HBS-Vereniging te Purmerend op 16 Jan. 1932. Henri de Vries speelde tijdens een voordrachtavond op 2 Oct. 1907 te Rotterdam het tweede bedrijf en Enny Mols-de Leeuwe droeg enkele fragmenten voor op 14 October 1946 voor de leden van het Multatuli-Genootschap te Amsterdam.

13) Voor bijzonderheden over het toneelleven te Rotterdam zie J.H. Rössing Het Tooneel in Eene halve Eeuw, Amsterdam 1898, blz. 360, 379 en 380; J.A. Worp, Geschiedenis van het Drama en het Tooneel in Nederland II, Groningen 1908, blz. 390 vlg.; L. Simons, Rotterdam en het Tooneel in Rotterdamsch Jaarboekje 1926, blz. 63-74; B. Hunningher, Een Eeuw Nederlands Toneel, Amsterdam 1949, blz. 35-37, 49-51.

14) ‘Nu is er een man gekomen - zeiden de lui in verbazing tot elkaar, die komedie speelt, en die spreekt, precies als een gewoon mensch’ (Het Leven van Willem van Zuylen, Amsterdam 1895, blz. 24). ‘Dat aan het Rotterdamsch tooneel - - een bijzondere plaats verdient te worden ingeruimd in de ontwikkeling onzer tooneelspeelkunst en dit om de natuurlijke wijze van zeggen en spelen - - is voor een belangrijk deel terug te brengen op de groote vereering, waarin Driessens bij dat gezelschap stond en heeft gestaan’ (Het Tooneel 32, 1902/03, blz. 112).

15) Over hem J.S. Bouberg Wilson, Een Kunstenaarsjubilé 1860-1885, De Kunstbode 20 December 1884.

16) Jan C. de Vos in Het Tooneel 18, 1888/89, blz. 108 vlg.

[p. 322]

De rolverdeling¹⁷⁾ van de première op 17 Februari 1891 in de Grote Schouwburg te Rotterdam was als volgt:

Graaf de Keltenaar	A.J. Legras
Aleid	Alida Klein
Elise	Marie W. Coelingh-Vorderman^18)
Temia	Philomène van Kerckhoven-Jonkers^19)
Robert	Peter Diedrich van Eysden^20)
Frits	Henri de Vries
Van Possel	Frits Tartaud^21)
Vrouw Slummer	Anna Burlage-Verwoert^22)
Kwik	Constant van Kerckhoven^23)
Kamermeisje	Mej. Miserius
Lakei	Anton de Vries

De regie voerde Legras, de decors waren van de om zijn fantasie zeer geroemde J.J. Poutsma.²⁴⁾

De actrice aan wie de hoofdrol werd toevertrouwd, was amper achttien jaar en nog geen héél seizoen aan het gezelschap verbonden, maar Alida Klein (1873-1938),²⁵⁾ die zoals weinigen voor haar beroep voorbestemd was, vond in deze zware taak zoveel dat aan haar wezen èn aan haar mogelijkheden beantwoordde dat Aleid een van haar meest geliefkoosde rollen werd. De reeks unieke foto's die van haar in deze rol bewaard bleef, toont eerst de begaafde beginnelinge en later de rijpe toneelspeelster. Zodanig was zij met deze rol vergroeid dat, toen zíj hem niet meer speelde, ook het stuk van de planken verdween. De toeschouwers waren bij de première van haar frisse, natuurlijke, echte jeugd verrukt en roemden de, op de Toneelschool verworven dictie.²⁶⁾ Werd de jeugd in de loop der jaren minder, haar zeggingskunst - eerste vereiste in dit werk - en haar plastiek werden beheerster en verfijnder. Ook in 1910 was het nog een genot naar haar schone geluid te luisteren en naar de voornaamheid van haar spel te kijken.²⁷⁾

Henri de Vries (1864-1949)²⁸⁾ had het van de pers nogal te verduren omdat hij, naar men meende, geen weg wist met de dolle invallen van de student,²⁶⁾ maar na een aantal opvoeringen kon men zich toch wel met zijn creatie verzoenen.²⁹⁾ De andere spelers vielen zonder uitzondering in de smaak. Bijzonderheden van hun spel, regie-vondsten en dgl. leveren de beoordelaars dier dagen echter weinig over, zodat het onmogelijk lijkt, de opvoering te reconstrueren, te meer daar het bewaard gebleven regie-boekje van het tweede bedrijf geen hiervoor dienstige gegevens bevat.³⁰⁾ Behalve op de reeds genoemde foto's zijn we dus voor ons oordeel alleen aangewezen op de hier en daar genoemde spel-momenten die de critici bijzonder troffen. Zij memoreren o.a. het bevallig spelen van Alida Klein met haar tennisracket, haar zitten op de canapé en haar toespraak tot de slapende student. Voorts worden de uitbrander aan de knecht en de scène met de knoop naar voren gebracht.

Maar reeds op grond van de persoonlijke prestaties mogen wij aannemen dat de voorstelling in zijn geheel aan hoge eisen voldeed. Weliswaar had een enkele recensent bezwaar tegen het tempo dat hij te langzaam achtte,³¹⁾ maar het bijzondere kenmerk van deze opvoering was toch wel dat er zo veel jongeren aan te pas kwamen die een beschaafde wijze van spelen - het ideaal der toneelvrienden in het laatste kwart der negentiende eeuw - wisten te demonstreren. ‘Wat zijn onze tooneelspelers in natuurlijkheid van stem en houding vooruitgegaan in de laatste jaren! Die potsierlijke tooneelspraak, met haar

17) Er bleef alleen het programma van 20 Februari 1891 bewaard (Rotterdamsche Gids, officieel programma, 1890/91, No. 49).

18) De ‘grande utilité’ van het gezelschap. Zij speelde in 1910 Vrouw Slummer en gold toen als dè ‘komische Alte’ van Nederland, opvolgster van Mevr. Stoetz en Mevr. Albregt.

19) Een Vlaamse, geb. 1863. Zij speelde voornamelijk dramatische rollen.

20) Van Eysden (1864-1934) was van 1900 tot 1923 directeur van het gezelschap.

21) Vooral gewaardeerd als karakterspeler (1857-1946).

22) Speelde, na een schitterend begonnen loopbaan, nog slechts tweederangsrollen (1847-1899).

23) Een Vlaming, geb. 1860. Specialist in het typeren.

24) Vgl. P.J. Blok, De Groote Schouwburg, in: Rotterdammers over Rotterdam, Herinneringen aan een verdwenen Stad, Rotterdam 1947, 2de druk, blz. 155.

25) Vgl. Cor van der Lugt Melsert en Jan Walch in Handelingen en Levensberichten van de Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden 1942, blz. 140 vlg. en Folkert Kramer, Mevr. Alida Tartaud-Klein (Menschen op het Tooneel no. 8), Amsterdam 1925.

26) Mr J.N. van Hall in De Gids 55, 1891, I, 552 vlg.

27) J.H. Rössing in Het Nieuws van den Dag, 9 Mei 1910.

28) Eigenlijk Hendrik Petrus Ludovicus Walterop, zoon van de actrice Sofie de Vries en de acteur Louis B.J. Moor. Hij behoorde tot het geslacht Rosenveldt-Bouwmeester en verwierf een internationale naam door de vertolking der zeven rollen in Brand in de Jonge Jan van Heijermans (1903). Vgl. Henri de Vries, Mijn Mémoires, Maastricht z.j. (1947).

26) Mr J.N. van Hall in De Gids 55, 1891, I, 552 vlg.

29) De Gids 55, 1891, IV 360 vlg.

30) In het bezit van Cor van der Lugt Melsert.

31) Het Tooneel 20, 1890/91, blz. 84 vlg.

[p. 323]

onuitstaanbare haaltjes en haar klemtoongeknutsel is gelukkig aan het uitsterven. De tooneelspelers durven thans weer hun eigen stem geven’, schreef de verslaggever van het Algemeen Handelsblad,³²⁾ en Mr Van Hall, Multatuli's beproefde vriend, concludeerde in De Gids: ‘Voorstellingen als deze waarin men geestig, beschaafd comediespel te genieten krijgt, en door welluidende stemmen zuiver, dialectvrij Nederlandsch hoort spreken, zijn wel geschikt om het vertrouwen in de Nederlandsche tooneelspeelkunst, dat door menige teleurstelling geschokt werd, te doen herleven.’²⁹⁾

Het gecultiveerd samenspel bleef gehandhaafd. Ondanks een geheel andere rolverdeling³³⁾ kon Rössing na twee decennia noteren: ‘Het bijzondere der Rotterdammers uit den tijd der Haspelsen kenmerkt nog steeds het gezelschap.’²⁷⁾

Deze uitspraken van bevoegde beoordelaars kwamen tot stand - het is niet onbelangrijk hierop te wijzen - door het intermediair van Multatuli's blijspel, dat in het première-jaar zijn plaats vond temidden van een gevariëerd repertoire³⁴⁾ - ‘wer vieles bringt, wird manchem etwas bringen’.³⁵⁾ Maar de artistieke daad van het seizoen was de realisering van Multatuli's onvoltooide dramatische partituur - een initiatief waarvoor de tijdgenoten graag alle hulde brachten. Thans, ruim zestig jaar nadien, durft men er nauwelijks om vragen.

Utrecht.

H.H.J. de Leeuwe.

32) Algemeen Handelsblad van 22 October 1891.

29) De Gids 55, 1891, IV 360 vlg.

33) Wij noemen nog Alexander Faassen (1839-1931) als de graaf, zijn vrouw Albertine Faassen-Heyblom (wegens haar opmerkelijke magerte ‘juffer Spijkervet’ genaamd) als Vrouw Slummer (1907) en nicht Temia (1910) en zijn neef Victor Faassen (1864-1930) als Kwik. Cor van der Lugt Melsert (geb. 1881) speelde in 1907 en 1910 de rol van Frits.

27) J.H. Rössing in Het Nieuws van den Dag, 9 Mei 1910.

34) Noviteiten van Echegaray, Daudet, Sudermann, Wildenbruch. Reprises van Meilhac en Halévy, Sandeau, Mulder en Multatuli (Vorstenschool). Enkele ‘draken’.

35) Goethes Faust, regel 97 (ed. Witkowski, Leiden 1936, I, 7.)