De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 262]

Pierson en Tachtig.

Onder de voorlopers van Tachtig neemt Allard Pierson naar de mening der literatuurhistorici geen al te voorname plaats in. Volgens Stuiveling zou zijn werk daarvoor een te weinig creatief karakter hebben gedragen. Maar is dit werkelijk wel zulk een dringende vereiste? Wat verstaat men tenslotte over al of niet creatief? Is dit niet feitelijk een louter formeel onderscheid? Is een essayist minder scheppend dan een dichter, een criticus minder scheppend dan een romancier? Nee, dan zou ik liever willen constateren dat noch Pierson's gedichten noch zijn romans een bij uitstek creatief karakter dragen, doch dat van menige passage uit zijn uitgebreide essayistische werk dit zonder aarzelen gezegd kan worden. Er zat zeker iets van de schepper in de criticus Pierson. En in zoverre kàn hij bevruchtend op de beweging van Tachtig gewerkt hebben.

Heeft hij echter ook onmiddellijk contact gehad met de mannen van Tachtig? Hier zal men geneigd zijn een nog positiever neen! te laten horen dan bij bovenstaande kwestie reeds het geval was. En daarbij wordt al te veel op Kloos' getuigenis afgegaan die meer dan eens de beminnelijke wijze heeft gereleveerd waarop Pierson bij zijn candidaatsexamen voor hem in de bres sprong toen Naber het de candidaat door zijn ingewikkelde methode van ondervragen - nunc per ambages quaero - wat al te zuur gemaakt had. Hij had, zo voegt Kloos er op zijn oude dag aan toe, toen (1884) nog nimmer iets van Pierson gelezen. Hieronder hoop ik aan te tonen dat dit laatste onjuist is.

Nogmaals, wanneer onder de ‘voorlopers van Tachtig’ - en Stuiveling heeft terecht op hun absoluut bestaansrecht gewezen - Potgieter, Bakhuysen van den Brink, Multatuli, Doorenbos, Busken Huet, Vosmaer, Simon Gorter, Warner van Lennep, Winkler Prins en Emants genoemd worden, ontbreekt gewoonlijk Pierson, of staat hij - wat bijna nog erger is - als een stoffig beeld in de nis zijner Verspreide Geschriften.

Maar Pierson heeft geleefd, dat wil zeggen hij heeft ergernis verwekt: ergernis door voor Domela Nieuwenhuis te getuigen en hem bij zich aan huis te ontvangen, door Sarah Bernhard aan zijn dis uit te nodigen, door de kerk uit te gaan, door de socialisten de hand toe te steken en tegelijk een lans voor de Vrije Universiteit te breken.

Hij zal ook wel menigeen zijner (oudere) tijdgenoten geërgerd hebben door in de Nieuwe Gids met de socialist Van der Goes over Bellamy van gedachte te wisselen, waarbij hij het is die de meest gewaagde theorieën verkondigde, die thans nog voor zeer ‘links’ zouden doorgaan.

Hoe stond hij echter persoonlijk tegenover de leiders van dit tijdschrift, èn hoe stonden zij tegenover hem?

* _* *

Op 5 Maart 1878 had Jacques Perk de stoute schoenen aangetrokken en zijn eerste bijdrage voor de Spectator aan de hoofdredacteur van dat tijdschrift toegezonden. Het betrof een hulde in klassieke versmaat aan het adres van de moedige mannen die zich aangegord hadden voor de Noord-Pool-expeditie die twee maanden later een aanvang zou nemen, een gedicht waarin hexameters en pentameters elkander afwisselden en aldus aanving:

Daar gaan ze heen onze vromen, de tint'lende hand aan den helmstok
't Hollandsch gemoed op 't gelaat. 't Hollandsch gelaat naar hun God....

[p. 263]

Als antwoord ontvangt de negentienjarige dichter van Carel Vosmaer een briefje dat weliswaar de nodige critiek bevat - ‘gebrekkigheid der maat, die in schier elken regel zondigt tegen prosodie zoowel als metrum...’ - zonder dat hiermede echter een definitieve weigering der ongevraagde bijdrage bedoeld wordt. Nu volgt van de zijde van Perk een lange ontboezeming welke herinnert aan een ontboezeming die een ander jong dichter, acht jaar tevoren, uit de pen vloeide toen deze zich tot zijn mentor Théodore de Banville richtte. Beide ‘ouderen’ schreven terug, en wellicht is het verloren gegane antwoord van de dichter der Odes funambulesques in dezelfde geest gesteld geweest als dat van Vosmaer! Een aanmoedigende klop - geen klopje! - op de schouder van de jeugdige dichter wien wordt aangeraden met zijn pogingen voort te gaan. Hierbij wordt Perk op Vosmaer's artikel in De Banier over Homerische versificatie gewezen. En het ruim anderhalf jaar later herhaalde verzoek, ditmaal om plaatsing van enige ‘reis-sonnetten’, doet wederom aan Rimbaud's geval denken: ook hij wendde zich ten tweeden male tot Banville in een schrijven dat wat aanhef betreft veel aan dat van Perk doet denken. Maar er is wel enig verschil. Terwijl Perk Vosmaer herinnert aan zijn ‘in alle deelen hoogst onvolkomen voortbrengsel van jeugdige onkunde’, deelt Rimbaud Banville kort en goed mede dat dezelfde ‘imbécile’ die hem het vorige jaar honderdvijftig mythologische hexameters (alweer een overeenkomst!) toegezonden had, thans opnieuw verzen insluit met de nuchtere vraag of hij vooruit is gegaan.... En wat voor verzen! Daarin wordt de ruim vijftigjarige dichter feitelijk - en wat één strophe betreft letterlijk - in zijn hemd gezet. En hier houdt de parallel tussen de dichter van Isis en die van Le Bateau ivre dan ook op, daar eerstgenoemde met zijn ‘natuurschilderingen’ bezwaarlijk de 53-jarige dichter bespottelijk had kunnen maken.

Waar Rimbaud overigens, na nog een paar dagen bij Banville gelogeerd te hebben, zich van hem vervreemdt, knoopt Perk een relatie met Vosmaer aan die tot een ware vriendschapsband uitgroeit. Ruim twee jaar lang blijven beide auteurs in geregelde correspondentie en zien elkaar dikwijls.

In deze briefwisseling nu komt de naam van Pierson meermalen voor. Het is er mij hierbij om te doen aan te tonen dat deze vermeldingen meer betekenen dan mededelingen van zuiver informatieve aard.

Bezien wij daartoe de plaatsen waarin van Pierson sprake is in chronologische volgorde:

De 23ste December raadt Vosmaer zijn beschermeling aan, om een oordeel over zijn sonnetten - waarover hij zelf, ondanks grote waardering, zich niet definitief durft uit te spreken - bij de volgende ‘bevoegden’ in te winnen: De Rop, Pierson of Doorenbos.

Dit advies komt de jonge dichter goed van pas: immers was hij zelf van plan aan de twee laatst genoemden een overdrukje van zijn reeds geplaatste verzen toe te zenden. Daarbij tekent hij in de brief van 29 December 1879 - het volgende aan:

Beiden kennen mij zeer goed. De eerste staat mij met raad bij in mijn studiën en de laatste gaf mij vier jaar les op de H.B.school. Ze hebben een priemend oordeel dunkt mij, dat doordringt tot in het hart der zaak. Ze lazen nooit iets van mijn maaksel in versvorm.

Er was dus reeds contact gelegd tussen Perk en Pierson, en deze relatie was blijkbaar meer dan van louter ambtelijke aard.

Evenwel staat de dichter tegenover de toenmaals acht en veertigjarige hoogleraar niet zonder enige reserve. Hij is ietwat bevreesd hem zijn ‘ongerepte

[p. 264]

dochterkens’ over te leveren daar hij van die zijde een aanslag op zijn dichtervrijheid (iets anders dan dichterlijke vrijheid!) meent te moeten duchten. Hierbij beroept hij zich op een uitspraak van Pierson die zich aldus in tweeën laat verdelen: critiek is lyriek: ontboezeming van ingenomenheid of afkeer - gedachten en gedichten moeten één zijn.

Men vraagt zich hierbij af of de Tachtigers met Kloos aan 't hoofd zulk een opvatting van critiek niet toegejuicht zouden hebben, zij die in hun banier ‘vorm en inhoud zijn één’ geschreven hadden. Een dergelijke uitspraak vindt men trouwens niet enkel bij Vosmaer terug, zoals Stuiveling reeds terecht heeft opgemerkt, maar zij staat in enigszins gewijzigde vorm - zedelijke strekking en vorm zijn één - in Pierson's eerste artikel (uit 1852) te lezen, terwijl voor hem reeds de door deze zo bewonderde Opzoomer (in 1848) een verwante gedachte heeft uitgesproken die wellicht op een uitspraak van Bakhuizen van den Brink teruggaat.....

Intussen bewaart Perk tegenover Pierson een zekere afstand, ja deze wordt allengs groter. Aanleiding hiertoe vormt in de eerste plaats diens felle aanval op Schaepman, wiens rede op Vondel door Pierson eenvoudig wordt ‘afgekraakt’. Hierbij hindert het Perk dat de criticus ‘met een systeem komt aandragen’. Wat gisteren Schaepman overkwam, kan morgen Perk overkomen.

Dat zegt Perk met zoveel woorden in dezelfde brief. Nu komt van zijn kant Vosmaer over Pierson aan 't woord. De nogal afbrekende critiek op Amazone van diens hand verscheen in het Vaderland van 24 Januari 1881, maar Vosmaer had daar reeds een kleine maand van tevoren de ‘lucht’ van gekregen, althans hij spreekt in een brief aan Perk van 27 December 1880 zijn vermoeden dienaangaande uit:

Pierson, hoor ik, zal Amazone in 2 feuilletons in het Vaderland behandelen. Ik ben er benieuwd naar; zou hij het kunnen goedvinden? Ik vermoed.... ronduit gezegd - neuswijze aanmerkingen.

Deze ‘neuswijze aanmerkingen’ heeft Pierson in zijn In Memoriam op Vosmaer aldus samengevat:

Ik heb 't zijn Amazone indertijd verweten, en ik meen nog altijd te recht, dat het eens gekozen onderwerp niet met den hartstocht behandeld was, dien het vereischte.

Ook hier weer een uitspraak die de Tachtigers in de vorm van een strijdkreet - kunst is passie - zouden uitbazuinen. En Stuiveling zelf moet ondanks zijn waardering voor Vosmaer als voorganger der Tachtigers erkennen dat deze ‘dionysische hartstochtverheerlijking’ strijdig was met diens apollinische schoonheidsopvatting.

Drie dagen nadat deze brief verzonden is vertelt Perk aan Vosmaer dat hij Doorenbos, Wolff, Spruyt en Pierson ‘van tijd tot tijd’ opzoekt. Op de passage betreffende Pierson's mogelijke (of ‘onmogelijke’!) critiek reageert Perk laconiek, maar toch veelbetekenend: ‘Wat zal Pierson zeggen?’

En met deze vraag, op 30 December 1880 gesteld, is het in deze briefwisseling gedaan met toespelingen op Allard Pierson. Zou Vosmaer's geraaktheid over Pierson's subjectieve critiek een rol gespeeld hebben in het allengs verzwijgen van een aanvankelijk met eerbied genoemde naam? Ook de Hellenen-vriend Vosmaer was niets menselijks vreemd.

Of Pierson van zijn kant in zijn brieven ooit een toespeling op Perk gemaakt heeft, is mij niet bekend. Wel is mij door een lid van zijn familie medegedeeld dat bij gelegenheid van de bekroning (in 1880) van een toneelstuk van Van

[p. 265]

Eeden (alweer een Tachtiger!) ter zijner eer een feestje ten huize van Pierson was georganiseerd, na afloop waarvan hem door een der aanwezige dames een krans op het hoofd gedrukt werd. Ook Perk behoorde tot de genodigden en een van Pierson's dochters herinnert zich die avond met de jonge dichter gedanst te hebben.

Wie in deze bijzonderheden de persoonlijke noot van Pierson's belangstelling voor Perk mist, zij gewezen op de volgende passage uit het - onuitgegeven - dagboek van Adriaan Gildemeester (1828-1901). Daarin lezen wij onder de datum van 5 November 1881 (dus vier dagen na het sterven van de dichter):

Bezoek bij L. en L. (dwz. bij Pierson en diens echtgenote, Pauline Gildemeester). Lard (....) verhaalde mij van het zelfbewuste heengaan van den 22 jarigen Jaques (Sic) Perk. Eenige dagen voor zijn overlijden had hij gezegd tot zijn ouders: U weet wat mijn toestand is; ik weet het ook. Ik ga verzoend heen. (Vroeger was zijn levenshouding somber en pessimistisch). Ook zeide hij: wat zal dat treurig staan in de krant: ‘Heden overleed onzen veelbelovenden (sic) zoon....’ Bij dat ‘veelbelovenden’ had hij met humor geglimlacht.

* _* *

Hierboven zei ik reeds dat Kloos' (in 1924) gedane uitspraak betreffende zijn niet-kennen van Pierson's werk met de werkelijkheid in strijd is. Hij kende het goed genoeg om zich een zeer positief oordeel over de auteur te durven aanmatigen, al ging het hier slechts om een heel klein deel van Pierson's litteraire arbeid, dat wel zeer weinig karakteristiek voor de persoon van Pierson genoemd moet worden. In zoverre bevatte zijn latere verklaring in deze toch weer veel waars: inderdaad kende toen Kloos Pierson's oeuvre niet en ging hij slechts te keer tegen hetgeen men daarin een misgreep dient te betitelen: de modernisering van Aeschylus' en Vondel's verzen. Waar nu het eerste tegen zovele mislukte dichterlijke vertalingen minder schril afsteekt, moet het ‘verfraaien’ van Vondel's gedichten de moderne lezer ontegenzeggelijk pijnlijk aandoen. Hier is Pierson inderdaad niet op zijn best.

Maar Kloos doet nu, hierin zijn mentor Vosmaer ver voorbij strevend, een flinke schep op diens hatelijke opmerkingen. Want waar Vosmaer slechts een ironisch gefluit doet horen, slaat Kloos ter begeleiding op de grote trom. Jammer alleen dat geen van beiden dit in het openbaar dorsten te doen: dat was slechts voor autoriteiten als Doorenbos en Taco de Beer - N.B. dezelfde die later een mikpunt der Tachtiger-critiek zou worden! - weggelegd.

Gaan wij thans eens na hoe ook hier door de oudere bij de aankomende dichter stemming wordt gewekt tegen Pierson, waarbij Kloos zich tot een paroxysme van toorn laat opzwepen, hetgeen voor de latere leider van de Nieuwe Gids en schrijver van vele scheldsonnetten heel karakteristiek is. Daarbij valt aan te tekenen dat hij zijn critiek slechts onder Vosmaer's vlag en in de vorm van anoniem ‘pluksel’ wenste te publiceren. Het zou anders wel pikant zijn geweest mee te maken hoe in dat geval Pierson Kloos bij zijn examen vurige kolen op het hoofd stapelde. Maar - laat ons billijk zijn - wellicht ware dan Pierson minder ‘humaan’ geweest: ook professoren zijn mensen. Evenwel, onbillijk zou hij met dat al nooit geworden zijn, daarvoor was zijn gevoel voor rechtvaardigheid te groot. Anders gezegd, daarvoor was hij niet ‘klein’ genoeg.

Men kan deze aanval op Pierson als een soort verlengstuk beschouwen

[p. 266]

van Perk's uitval: de sneer gaat over in een hoongelach. Daarbij wint Perk's olijkheid het van Kloos' wrange vrolijkheid.

Het zij herhaald: ook hier is het Vosmaer die begint. De critiek op Amazone ligt hem nog te vers in het geheugen.

Op 28 November 1881 schrijft Vosmaer aan Kloos - vier weken na Perk's dood:

Wij gaan rustig voort, en als Perks werk uitkomt, zal het publiek, dat zich door geen kwaakartikeltjes laat verdwazen, het hoog schatten. Pierson en Huet hebben Amazone geen haar gekrenkt, en een Jan Swellbrain zal geen Jacques Perk deeren.

Leest men beide zinnen vlug na elkander, dan zal het duidelijk worden hoe Kloos' qualificatie van Pierson als een ‘ijdele windzak’ indirect van bovenstaande termen ‘kwaakartikeltjes’ en ‘Swellbrain’ zijn afgeleid.

Nog een critische opmerking wordt door Vosmaer gelanceerd. Een brief van plus minus 20 Februari 1882 eindigt namelijk aldus:

Hebt gij Piersons Ousteia gezien? Wat een pretensieuse uitgaaf, en Aischulos op rijm!! Lekker!

Uit de reactie van Kloos blijkt zonneklaar hoe bevooroordeeld hij toen reeds tegen Pierson was:

Naar Pierson's Oresteia snak ik: ik had alleen zijn ‘Poëzie’ aangekondigd gezien. God beware Nederland voor professorale rijmoefeningen....

Uit niets valt op te maken of deze hoon op enige kennismaking met Pierson's werk berust.... (En toch kan ik mij niet voorstellen dat Kloos nimmer diens studie over Swinburne zou gelezen hebben waarin ook Shelley en Blake geëerd worden, een artikel dat Perk trouwens, die dagelijks met hem omging, nauwkeurig bestudeerd heeft!).

Vosmaer gaat thans openlijk tot de aanval over! een plaat verschijnt van zijn hand in de Spectator van 24 Juni 1882 waarbij de in modern gewaad gestoken Orestes, Pylades, Electra, Clytemnestra en Agamemnon door Socrates en Aeschylus uitgelachen worden. Blijkbaar mocht Vosmaer wel door een tekening de gehate professor voor het forum dagen. Wegens deze stoutmoedigheid wordt Vosmaer op de vingers getikt:

Hoe vindt gij mijn plaat op Pierson? Hij is boos en zegt dat dit mijn wraak is. Och dit is eigenlijk niet zoo. Maar ik kan zijn valsch beginsel niet uitstaan.

Het woord ‘beginsel’ werkt in deze passage ietwat dubbelzinnig. Voor de objectieve beoordelaar betekent het slechts: het beginsel om Griekse poëzie in een modern kleed te steken, hetgeen de plaat dan ook hekelde. Maar de gemakkelijk aan de kook te brengen dichter zag er waarschijnlijk veel meer in en interpreteerde: ik kan de man om zijn valse beginselen niet uitstaan. Zijn latere philippica maakt dan ook de indruk van een honderdvoudige echo van dit oordeel, de echo der z.g. fluistergalerij....

Nogmaals gaat Vosmaer tot de aanval over. Kloos is het welkome klankbord voor zijn ergernissen:

En Pierson! van Barbaren gesproken! Zie zijne voorredenen. Er zijn enz.
en ‘Ik schenk iemand alle Grieksche vormen’.
Nemo dat quod non habet zei Flament daar laatst op.

Eindelijk dan, op 4 December 1882, twaalf dagen na Vosmaer's brief ontvangen te hebben, gaat Kloos Pierson te lijf. En hoe! Het begin wijst weliswaar op enige zelfkennis: ‘Laat ik liever op Pierson doordraven’.

Ik licht uit deze lange passage, die anderhalve bladzijde druks in Stuivelings uitgave van de bewuste correspondentie beslaat, de volgende veelzeggende phrase:

[p. 267]

Diezelfde snob verkondigt dat hij alle Grieksche vormen weggeeft (uit vrees dat zij toch voor hem zouden wegloopen) en nu gaat hij den naakten inhoud, nee maar, de gedachten van Pindarus van alle beelden, rhythmus en passie ontdoen, en kleedt ze dan weder aan in een modern jambisch jakje zonder snit, zonder zwier, zonder kleur (....) en geeft dat onfrisch gerijmel als ‘de Grieken gemoderniseerd en genietbaar gemaakt voor ons publiek’.

De Fransen zeggen van iemand die aldus op de uitspraak van een vriend reageert: ‘Il abonde dans son sens’. Het loopt inderdaad over van de critiek; als uit een hoorn des overvloeds stroomt ditmaal de gal zonder ophouden:

Die mensch - die professor - die dominé - durft met zijn onaesthetisch-behaarde, dikke, groote handen aan Vondel te komen, aan Vondel, den eenigen dichter met Hooft (....) En niemand heeft dien ijdelen windzak, dien aangekleeden kapper, dien modernen sophist, dien Hippias, die van alles wat en van niets genoeg weet, die overal naar grijpt, maar nergens bij kan komen, niemand heeft nog dien knoeier neêrgebliksemd!

Hoe billijk deze critiek - afgezien van het begeleidend kanongebulder - ook moge zijn, hoogst ònbillijk wordt deze als zij niet op de Vondelvertaling alleen, maar op Pierson's hele artistieke activiteit wordt toegepast. Wij zagen hoe juist hij het was die Vosmaer een gebrek aan passie in zijn helleense roman verwijt. Met de volgende - wegens haar te weinig in het verband passen, geschrapte - zinsnede uit een onuitgegeven manuscript (een project voor de inleiding van De Clercq's Dagboek) wil ik slechts aantonen dat het Pierson met dat aanprijzen der passie, ook wat de Nieuwe Gids betreft ernst was:

(....) De Nieuwe Gids. Hij begon zoo goed revolutionnair, maar wandelt ten deele reeds in het oude spoor door ons te onthalen op wat hij mooi en niet mooi, wien men een groot man en geen groot man vindt....

Tragisch is het in deze dat Pierson in wie wellicht evenveel opstandigheid broeide als in Nietzsche - zonder dat men hem daarom tot prae-fascist behoeft te bombarderen, zoals Tielrooy vrij onlangs gedaan heeft - bij velen voor te ruim, te zachtzinnig, ja te ‘donzig’ (Busken Huet!) moest doorgaan. Zelf heeft hij ergens in zijn onuitgegeven dagboek gezegd: ‘Ik krijg meer en meer vrede met mijn isolement, het is de voorwaarde tot volstrekte waarheid. Met anderen gaat men altijd spoedig medisch, pedagogisch te werk....’ Uit vrees het milieu waar hij uit voortkwam al te zeer te kwetsen, hield hij zich aan het motto ‘critiek en waardering, beide onbegrensd’. Hij heeft er zich niet minder vijanden om gemaakt, in tegendeel. Tragisch is eveneens dat Vosmaer, de man die zoveel belangstelling en sympathie voor de jongeren gevoelde, die hun zelfs voorging in de strijd tegen de ‘vieilles perruques’, na aanvankelijke vriendschap, door hen verguisd moest worden. Anderzijds werden Busken Huet en Multatuli die hun bestaan negeerden of ignoreerden door hen als voorlopers vereerd. (Multatuli zou hen waarschijnlijk even afwijzend beoordeeld hebben als Tolstoï de Franse Decadenten en Symbolisten). En toch zien wij alle vier: Vosmaer, Pierson, Perk en Kloos verenigd in een gemeenschappelijke liefde voor Swinburne, dat wil zeggen voor een gepassioneerde schoonheidsbeleving, voor een zwijgend opzien naar de vulkanische krachten dezer aarde.

Zo zien wij achter de schermen veel hartstochten oplaaien die voor de officiële litteraire wereld verborgen bleven. En hoevele inedita zijn nog niet aan het stof der archieven ontrukt: altemet springstoffen die wellicht eens de literatuurgeschiedenis, van Holland's negentiende eeuw, ook die der ‘veertigers’ en ‘zestigers’ springlevend zullen maken.

Daniel A. de Graaf.