De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 258]

Een aktief-passieve konstruktie.

Ik heb wel eens over boekjes met ‘stijloefeningen’ woorden gesproken, die niet als een lofprijzing konden worden opgevat. En nu? Nu is een van die oefeningen voor mij een uitkomst! De lezer herinnert zich nog wel - want wie is niet met ‘stijloefeningen’ grootgebracht? - dat men toen ook aktieve in passieve zinnen moest omzetten, ik bedoel bedrijvende in lijdende zinnen. Daarbij was het dan de kunst, althans het kunstje, om het ‘lijdende’ voorwerp tot lijdend onderwerp te maken. Lukte dat, dan was het leed geleden. Dan had de leerling, ook de domste, bewezen dat hij de struktuur doorhad, d.w.z. dat hij de ontleding van de zin wel aankon. Nu is het de vraag, of ik zo'n opdracht nog aankan. Ik meen met de vereiste bescheidenheid van wel.

Aktief: ‘De autoriteiten in Jeruzalem wezen mij een gids toe’. Passief: ‘Mij werd door de autoriteiten in Jeruzalem een gids toegewezen’. Het direkte voorwerp ‘een gids’ is tot onderwerp geworden; al kwam het door een onregelmatigheid mijnerzijds niet voorop te staan: ‘Een gids werd mij.... toegewezen’. Maar het is ook mogelijk - al kan ik daarvoor geen stijloefeningen in de arm nemen - die aktieve zin nog op een andere manier om te zetten: ‘Ik kreeg van de autoriteiten in Jeruzalem een gids toegewezen’. Nu gebeurde er iets gans anders: bij dit omzetprocedee bleef het direkte voorwerp wat het was, en werd het indirekte (‘mij’) tot onderwerp. En dat niet zonder zin: ‘ik’ ben immers meer waard dan ‘een gids’. Als toekomstige stijlboekjes, of verbeterde uitgaven van bestaande, mijn procedee nu maar niet gaan aangrijpen om het te laten inoefenen, ter bevordering van het ontledend inzicht. ‘Mijn procedee?’ Neen. De omzetting met ‘krijgen’ is geen eigen vinding, maar moest hier als een soort van inleiding dienen.

Want zulke semi-passieve zinnen met ‘krijgen’ komen meer en meer in gebruik, vooral met het deelwoord van ‘toewijzen’: ‘Dit jaar zal waarschijnlijk het gehele bedrag, dat Zweden krijgt toegewezen (48 millioen) worden bestemd voor trekkingsrechten aan andere landen’ (Vk. 27 III '50); ‘De een krijgt één kamer toegewezen, een ander, die in dezelfde omstandigheden verkeert heeft er twee of drie’ (23 XII '50); ‘Het is niet zo dat de provincie Groningen deze woningen extra kreeg toegewezen’ (17 X' 50): verander ‘extra kreeg’ in ‘extra werden’; daarmee is dan alles in de zin anders gestruktureerd! ‘Hij kreeg toen de ondergrondse schietbaan toegewezen’ (30 III '50); ‘Kort voor rust kregen de militairen een penalty toegewezen’ (25 V '50); ‘Dr Euwe kreeg wit toegewezen’ (23 XI '50); ‘de minister (deelde mede) dat Zaandam .... voor 1949 een behoorlijk aantal woningen toegewezen zal krijgen’ (11 XII '48); ‘We hebben een woning toegewezen gekregen’ (20 IV '50); ‘omdat iedereen een vaste woonplaats toegewezen heeft gekregen’ (31 V '50); ‘De Britse troepen met hun versterkingen zullen een sector krijgen toegewezen wiens Zuidgrens even ten Noorden van Hannover loopt.... De Fransen krijgen Beieren toegewezen’ (11 X '50). In de oude stijl zou dit passivisch geluid hebben: ‘Den Fransen werd Beieren toegewezen’.

‘Krijgen’ en ‘worden’ gaan ook wel eens vreedzaam samen: ‘Winstpunten waren.... dat onze partij zes portefeuilles toegewezen kreeg en dat zowel 't departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, als dat van Economische Zaken aan katholieken werden toegewezen’ (28 XI '50). Een nog mooier voorbeeld is het volgende, waarin ‘worden’ in ‘krijgen’ overloopt: Toen kwam men ‘aan de roofoverval op de alleenwonende madame De Pressigny te Oisterwijk, die voor meer dan een ton aan juwelen aan Nol

[p. 259]

en de zijnen moest afstaan, waarbij madame werd mishandeld, op bed gebonden en een prop in de mond kreeg geduwd’ (20 I '50). Om ‘madame’ na de twee passieven onderwerp te laten blijven, was ‘krijgen’ dè uitkomst. In alle geval zal deze oplossing velen beter bevredigen, dan dat het passief werd aangehouden: ‘madame werd mishandeld, op bed gebonden en een prop in de mond geduwd’ - een type van zinsbouw dat intussen geen zeldzaamheid is (vgl. Buigingsverschijnselen III n. 131 en 169).

Om eerlijk te zijn, moet ik bekennen dat de zin waarmee ik in het begin stilistische herinneringen wekte, geen eigen vinding was: ‘Toen ik in Jeruzalem op Jordaans grondgebied arriveerde, kreeg ik van de autoriteiten een gids toegewezen’ (22 IV '50). Dat ‘van de autoriteiten’ loopt zowat parallel met ‘door de autoriteiten’ in de passieve wending. Veel voorbb. kan ik hier niet van overleggen, maar toch nog enkele: ‘Nederland heeft in, de afgelopen week voor een bedrag van 2 millioen 138 duizend rijksmark (waarde 1938) aan industriegoederen van het internationaal bureau voor herstelbetalingen toegewezen gekregen’ (1 III '50); ‘Wethouder Van der Velde was in dat opzicht werkelijk openhartig.... om wat meer bouwvolume van hem [de minister] toegeschreven te krijgen’ (13 X '50); ‘Integendeel, Ubbink was er.... nog steeds niet in geslaagd van het departement van Oorlog het geld vergoed te krijgen, dat hij destijds [aan zijn broer] geleend had’ (15 VII '50). Zie beneden ook een zin met ‘door’ bij ‘de les gelezen krijgen’.

Ik wil de voorbb. met ‘toegewezen’ besluiten met een geval, waar ‘krijgen’ op een klip liep, waaraan ‘worden’ zou ontsnapt zijn. Onder het opschrift: ‘Emigranten in Canada krijgen boerderijen’ (25 V '50), zonder ‘toegewezen’, volgde in de tekst: ‘Een aantal Nederlandse boerenfamilies, die tenminste een jaar bij Canadese boeren gewerkt hebben, krijgt boerderijen toegewezen in de districten Antigonish en Inverness in Nieuw Schotland’. Ik zou hier geschreven hebben: ‘Een aantal boerenfamilies krijgen boerderijen toegewezen’. Die toewijzing immers vindt niet plaats aan die boerenfamilies als een kollektieve eenheid, maar aan een aantal (individuele) families ieder afzonderlijk, dus in distributieve zin - wat een meervoudig gebeurwoord vereist. Maar deze fijne onderscheiding van kollektief: distributief zint de schoolmeester niet. Hij heeft nu eenmaal geleerd, dat bij een enkelvoudig onderwerp (‘een aantal’) een enkelvoudig verbum hoort (‘krijgt’). Maar ik laat deze kwestie hier verder rusten. Bij de passieve konstruktie had die moeilijkheid geen kans gekregen: ‘Aan een aantal boerenfamilies.... worden boerderijen toegewezen’.

In het voorafgaande beperkte ik mij zoveel mogelijk tot voorbb. met ‘toewijzen’, die verreweg het meeste voorkomen. Maar ‘krijgen’ komt ook voor bij andere gebeurwoorden. Ik moet daar nog even bij stilstaan, omdat - zover ik weet - nog nooit op dit biezondere en belangrijke gebruik van ‘krijgen’ is gewezen. Ook het N.W. VIII 224 vv. maakt er geen melding van, of het moest me ontgaan zijn. Mijn oudste voorbeeld is van de zuidnederlandse schrijfster Louisa Duykers (Rosa 189 - helaas zonder jaartal): ‘Ze moest nog lessen betaald krijgen, Godfried ook’. Ik beweer allerminst dat er geen oudere voorbeelden zijn. Hoe vaak toch leest men over iets heen; en dan ineens valt er onze aandacht op. - Ik kursiveer verder alleen het gebeurwoord, tenzij er een reden is om het daar niet bij te laten:

‘De eerste jaars [!] krijgen het diner aangeboden’ (Folia August. 10 X '39); ‘Als geschenk van het Anjerfonds en het Brabants Orkest, kreeg de hoornist Wim Laros.... een fonkelnieuwe ‘goldmessing’ waldhoorn aangeboden’

[p. 260]

(Vk. 28 XI '50); en zo meer. ‘Men acht het onwaarschijnlijk, dat de regering haar budget niet.... aangenomen zou krijgen’ (28 XII '50). ‘Ze wijst er alleen maar op, dat de mens in heilsweg en ecclesiologie een plaats krijgt aangewezen’ (v. der Linde, Rome en de Una Sancta 273). ‘Als hij er niet voor betaald krijgt poseert hij niet’ (Vk. 15 XII '50). Ook ‘de Reynoldsmaatschappij (zal) gerechtelijke maatregelen nemen om haar octrooi bevestigd te krijgen’ (15 XII '50). ‘Als de jongens de grondbegrippen van hout-, metaal-, verf- en kleibewerking bijgebracht krijgen.... haken wij tegelijkertijd het algemeen vormend onderwijs daaraan vast’, en even verder: dit zijn ‘de vaardigheden, welke de na het eerste jaar afgewezen jongens, in het volgende jaar onderwezen krijgen’ (28 XII '50). ‘Om vier uur krijgen de kinderen een boterham gebracht’ (Schreurs, Het glazen paardje 39), ‘alhoewel het (hem) vernederend moet geschenen hebben van door een kleinen jongen de les gelezen te krijgen, gehoorzaamde hij’ (85)¹⁾, ‘hij groeide als hop en toen hij de pokken gezet had gekregen.... gloeide hij drie dagen lang van een krachtige koorts’ (10); vgl. voor ‘hij werd de les gelezen; hij werd de pokken gezet’ en soortgelijken, Buigingsverschijnselen III n. 153 en 143 met [44]; ‘het is vooral dit personeel, dat middels deze film een hart onder de riem krijgt gestoken’ (Vk. 23 VI '50). Ik geef geen kommentaar.

‘De bouwplannen zijn gratis ter beschikking van de gemeentebesturen gesteld, die een gezamenlijke aanvraag bij Wederopbouw van 104 ‘B.O.S. woningen’ kregen goedgekeurd’ (22 XI '50). ‘De oorzaak van de ongeregeldheden is dat de communisten hun eis.... niet ingewilligd hebben gekregen’ (14 X '50). ‘De schoenmakers hebben de omzetbelasting reeds kwijtgescholden gekregen’ (11 XI '50). ‘en dat het in de kerkeraad zitten een dienst op zichzelf is, die toevertrouwd kan worden aan wie nog geen dienst opgedragen kreeg’ (Roscam Abbing 541; zo ook 540 r. 6 - 5 van onder). ‘terwijl de chauffeur.... een maand gevangenisstraf voorwaardelijk kreeg opgelegd’ (Vk. 10 XI '50), en zo herhaaldelijk. ‘Zij kreeg een compositie gestuurd, gemaakt van mousselinen blaadjes en witte tule bloemetjes’ (1 X '49); ‘in ruil waarvoor hij.... twaalf fijne flessen kreeg thuisgestuurd’ (20 IX '50). ‘Bij de instrumentatie voor klein orkest.... kreeg de hobo een solistische rol toebedeeld’ (21 XI '50). omdat ‘alle andere grote steden hetzelfde lot toegemeten zouden krijgen’ (de Hartog, Gods Geuzen III 90). ‘dat de ‘movie-children’ gemiddeld.... minder goede hoedanigheden krijgen toegeschreven, door hun klasgenoten’ (Opv. Broch. CXLVIII 71). De franse reaktie ‘had succes toen Doye.... de bal van Strappe kreeg toegespeeld’ (Vk. 2 XI '50); ‘Deze meneer zal dan zorgen, dat alle Gele Rijders met Kerstmis een aardig pakket krijgen toegespeeld’ (29 XI '50). ‘De leden van de Eerste Kamer hebben evenals die van de Tweede het officiële verslag toegestuurd gekregen’ (13 X '50). ‘Dezer dagen hebben wij toegezonden gekregen de in druk verschenen rede, welke....’ (7 X '50); ‘Temeer daar zij.... reeds de afgehandelde begroting van Landbouw-Egalisatiefonds 1951 had toegezonden gekregen’ (9 XII '50). ‘de Nederlandse militairen, die in Canada hun opleiding ontvangen, krijgen niets dan lof toegezwaaid’ (17 X '50). ‘als ik op het einde van de week mijn 80 gulden uitbetaald krijg’ (15 XII '50), zeer gewild. ‘de extra-premie.... die de laagstbetaalde Franse arbeiders over November uitgekeerd kregen’ (16 I '50). ‘om het huwelijk tussen zijn dochter en haar

1) Vergelijk: ‘De club van Roosenburg liet zich door benjamin Zwartemeer de les lezen (4-0!)’ (Vk. 30 X '50).

[p. 261]

ontvoerder ongeldig verklaard te krijgen’ (11 IX '50). ‘een tijdschrift.... waarin men een schat van muziekstukken krijgt voorgezet’ (24 XI '50). ‘Deze Kamer zal bovendien het contrôleprogram ter goedkeuring voorgelegd krijgen’ (19 VII '50). Dit is de week waarin ‘ze een dieet voorgeschreven krijgen’ (5 VIII '50). - ‘Brits Jansen zelf had dikwijls genoeg een zwerm halve garen op zich afgestuurd gekregen, als schrikaanjagers’ (de Hartog, Gods Geuzen II 351). En zo noteerde ik nog een aantal andere verbindingen.

Een variant met ‘verkrijgen’ is: ‘Op 21 Juni verkreeg Churchill.... de levering toegezegd van grote hoeveelheden oorlogsmateriaal oorspronkelijk bestemd voor de Amerikaanse invasielegers’ (Vk. 6 XII '50): is dit ‘verkreeg’ een vergissing (kontaminatie) voor ‘kreeg’? De konstrukties van ‘krijgen’ met ‘te’ plus infinitief zijn van een ander gehalte: ‘Als het een zaak was, die ik te behandelen kreeg [= die door mij moest behandeld worden], zou ik de ‘grand jury’ ijskoud laten aanklagen’ (28 X '50). ‘Ondanks deze prestatie zal de landbouw in de toekomst een last te dragen krijgen doordat de producten tegen lagere prijs moeten worden voortgebracht’ (11 XI '50). ‘minister Stikker - die gisteren versuikerde verwijten te slikken kreeg van mr P.J. Oud’ (ald.). Vergelijk nog: ‘De verbonden troepen hebben echter te horen gekregen, dat MacArthur niet zal toestaan, dat de schijnoorlog voortduurt’ (21 XI '50). Dit soort wendingen is echter al oud; zie o.a.N.W. VIII 227 en 235: iets te weten (te zien) krijgen, 231: iets te bewaren krijgen, e.a. 235 v. - Zo ook bij Verschueren, Modern Woordenboek⁵ 942 sub 15; maar ook hier ontbreekt de semi-passieve wending, waarvan een Zuidnederlandse bij mij de primeur had.

Op een ander zijpaadje loopt: ‘De president wees de vordering der pleegouders, die zich het kind toegewezen wilden zien, af’ (Vk. 21 IV '50); ‘De geschiedenis van een onbekend ‘stand-in meisje’, dat zich een rol zag toegewezen tegenover de beroemde Victor George in ‘De Tuin der ziel’, overtrof alles, wat ze tot dusver over het Anna-Gronka-heibeltje gehoord hadden’ (28 IV '49); ‘Nog altijd.... werd de N.S.B., ofschoon een aantal van haar leden zich vette baantjes zag toegewezen, buiten het bestuur van het land gehouden’ (Dekker, De laars op de nek² 502). Deze zinnen kunnen wel vergeleken worden met het type waarmee ik begon: de pleegouders kregen het kind (niet) toegewezen (: het kind werd aan de pleegouders toegewezen), enz.; maar het lijkt me uitgesloten, dat de proto-gevallen uit dit zinstype zou zijn voortgekomen. Ook ben ik er allerminst zeker van, dat het verbale type waar we de aandacht op vestigden, genetisch samenhangt met nominale verbindingen als bijv.: ‘Zij hebben echter toezegging gekregen, dat deze [voorwaarden] binnen een maand zullen worden herzien’ (Vk. 9 II '50); ‘Hij heeft opdracht gekregen zijn pas in te leveren’ (5 VIII '50). Intussen is het geen heksentoer hier verbale konstrukties van te maken: ‘Zij hebben echter toegezegd gekregen, dat....’, ‘Hij kreeg opgedragen zijn pas in te leveren’. En omgekeerd kunnen verbale zinnen als: ‘De een krijgt één kamer toegewezen ....’, ‘de maatschappij kreeg haar octrooi bevestigd’, ook in nominale verbindingen worden omgezet: ‘De een krijgt (de) toewijzing van één kamer....’, ‘de maatschappij kreeg (de) bevestiging van haar octrooi’. - Meer dan een losse inval wilde dit laatste niet zijn. En op ‘stilistische omzettingen’ heb ik het helemaal niet begrepen.

Utrecht, Maart 1952.

P. Gerlach Royen O.F.M.