De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 177]

Voorklanken der Renaissance.

Het Westerse geestesleven droeg in de late Middeleeuwen een nog universeel karakter. Bij het toetsen van de productie, zelfs van kunstenaars van bescheiden formaat als de rederijkers, maar die, gelijk de meeste schrijvers, door het rhythme van hun tijd gegrepen waren, worden we herhaaldelijk getroffen door een verhevigde levensintensiteit, waarbij de mens zichzelf ontdekte en zich loswerkte uit de gebondenheid met het Middeleeuwse monachisme. Van dit nieuwe is Erasmus, ook bij ons, een der eerste en grote verspreiders geweest. Zijn Christelijk Humanisme heeft, in niet geringe mate, er toe bijgedragen om in onze letteren de moderne cultuur te inaugureren. Maar het psychisch klimaat in het algemeen, het maecenaat van de Bourgondische Dynastie, de werking van de jonge typografie, de verre schittering van Italië, de latiniserende wereld van het Humanisme die de Rederijkers omgaf, de Reformatie, waren eveneens van aard om die vernieuwing te laten ontluiken.

Hoewel parallelisme met en inwerking van het buitenland zich in een overigens niet steeds scherp van elkaar te onderscheiden vorm manifesteerden, toch weerspiegelt de rhetoricale kunst in vele opzichten een nog gesloten beeld, waar b.v. in de Franse literatuur van 1480 af, de evocatie van verre landen met nieuwe ethnische en geografische gegevens en exotische termen omgeven wordt¹⁾; van de universiteiten, die het cosmopolitisme bevorderden, vinden we alleen vluchtige vermelding, hoewel het gaan studeren in den vreemde dan nog een voornaam onderdeel was van het Nederlandse geestesleven en hogere vorming ook nog een importartikel. Bijzonder typerend voor dit door elkaar spelen van oud en nieuw, van felle tegenstellingen uit die bij uitstek onharmonische tijd, lijkt ons de hybridische verzameling, waarbij we minder nadruk leggen op elementen die nog met de Middeleeuwen verbinden, door Jan Van Styevoort, priester uit het Luikse, die te Utrecht een vicarie kocht en daar werkte onder het episcopaat van de kunstminnende Filips van Bourgondië, in 1524 voltooid²⁾, en de andere, door de in zekere opzichten Bourgondiserende drukker uit Antwerpen, Jan Van Doesborch, tussen 1528 en 1530, gepubliceerd³⁾. Zeer dikwijls treft daar immers de gemoedsanalyse, ook een enkele maal het bewustzijn dat de mens verraadseld is ingesponnen in de dualiteit van schijn en wezen, zoals bij de poëet die getuigt:

Niemant en can geweten een anders gront⁴⁾;

treft daar de doorschouwing van de mooie zinnen-wereld, waaraan een poëet voor eeuwig zijn hart wil verpanden:

Mer als ick overdencke in myn voerdachticheyt
des werlt ghenuecht, des levens sachticheyt,
soe crijchick begheerte inder waerachticheyt
ewelick te levene⁵⁾

Vaak hebben deze dichters schoonschip gemaakt met de allegorische en didactische lyriek der Middeleeuwen en eigen gevoel uitgezongen. De allegorie

1) Vgl. Geoffroy Atkinson, Les nouveaux Horizons de la Renaissance Française, Paris, E. Droz, 1935.

2) Ed. Dr. Fr. Lyna & Dr. W. Van Eeghem, Jan van Styevoorts Refereinenbundel, Antwerpen, De Sikkel (z.j.), waarnaar verder verwezen wordt met St.

3) Ed. Dr. C. Kruyskamp, De Refreinenbundel van Jan Van Doesborch, Leiden, E.J. Brill, 1940, waarnaar verder verwezen wordt met D.; in de inleiding, p. XV, wordt de datering van de ‘Refereynen’ bepaald tussen Juli 1528 en Juni 1530.

4) St., XIII, 3.

5) St., XCIII, 53.

[p. 178]

zelf neemt dan trouwens concrete trekken aan en is directer geworden: in Elckerlyc, in van den Dale's ‘Wre vander doot’, in Pertcheval's ‘den Camp vander Doot’, worden figuren met een eigen physionomie, eigen kleding, soms een eigen gevolg of met andere karakteriserende bijzonderheden opgeroepen. Daarbij dient het rhetorisch formalisme als een eigen stijlinstrument, waar ze zelf nog geen persoonlijk metrisch-strofische vorm gevonden hadden. De uit de handwerkersstand opgekomen auteur heeft technische belangstelling voor het vers, streeft naar sommige effecten en gebruikt opzettelijk middelen, waardoor hij schoonheid wil scheppen of wat hij als dusdanig aanvoelt. Hij heeft dikwijls een hoge dunk van zijn functie als dienaar der ‘Rhetorica’. Hier zou evenwel de vraag kunnen rijzen: wijst de gelijkvormigheid van deze ‘poeterye’, formeel beschouwd, niet op de onmacht van een nog niet zeer ontwikkelde kunst, hadden deze poëten nog te weinig leren individualiseren, ontbrak hun het nodige karakteriseervermogen?

Wij mogen niet uit het oog verliezen dat de rederijker het dichten leerde, zij het niet op school, want met de schoolvakken (artes) Grammatica en Rhetorica was de poëzie oorspronkelijk verbonden, dan toch in de Kamer, waar hij, als aankomend schrijver, zijn dichtoefeningen had. Vandaar ongetwijfeld, dat zijn werk, uiterlijk vaak zo weinig gedifferentieerd, meermalen als vlijtige schoolarbeid aandoet. Voor hem gold bovendien minder het vinden van het trefzekere woord naar hedendaagse opvatting, dan het zich verheugen in de bontheid van termen en uitdrukkingen, in het veelvuldig aanwenden van het spreekwoord. Het is niet makkelijk concreet aan te duiden hoe hij hiertoe kwam maar deze vreugde aan de wisselende rijkdom van de stoffelijke uitdrukking - denken we aan Erasmus' ‘Adagia’, aan zijn ‘De Copia rerum ac verborum’ - lijkt in elk geval typerend voor de Renaissance.

Verzwijging van auteursnaam kwam in de Middeleeuwen herhaaldelijk voor, niet noodzakelijk uit deemoed maar waarschijnlijk ook uit het feit dat men eigen werk niet goed vond¹⁾. Auteurstrots die eigen naam met het dichtwerk vast verbond, gedijt eerst echt in de beginnende Renaissance. Zuiver formeel ook bevestigen de rederijkers, onder wie vele refreindichters, hun persoonlijkheid, zij het dan nog op verhuld-bescheiden wijze, waar ze vaak vernuftig het acrostichon inwerken en aldus hun auteurschap aanduiden - of weven ze schuchter hun naam in hun gedicht als Jan Pertcheval, terwijl ‘vanden drie blinde Danssen’ ondertekend wordt: ‘Dyn scamel scoelkint ende clercxken martijn’²⁾ maar b.v. Antonis de Roovere, Thomas van der Noot, Jan Smeken werken tot stand brengen of in het licht zenden, waarop hun naam voluit en uitdrukkelijk vermeld staat. De lijnen vloeien hier nog dikwijls door elkaar. Waar de uiterlijke anonimiteit echter meer en meer prijs gegeven wordt, mag dit - naast het persoonlijk gevoel dat doorbreekt - beschouwd worden als een onderstreping van de eigen individualiteit. Dit betekent evenwel niet dat er in de Middeleeuwen geen persoonlijkheden zouden naar voren getreden zijn, met sterk individueel denken en streven, als b.v. de auteur van de Reinaert of Hadewych.

Waar nu ‘Mariken van Nieumeghen’ een gedicht voordraagt, waarin de refreinregel telkens met nadruk verzekert, dat door de ‘onkonstige’ de kunst verloren gaat en de scheiding tussen kunstenaar en gemeenschap scherp uit-

1) Vgl. Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter, Bern, MCMXLVIII, p. 479.

2) Zie G. Degroote in De Gulden Passer over Vanden drie blinde Danssen, 20e Jrg., (1942), p. 277.

[p. 179]

gesproken wordt¹⁾, in dezelfde tijd dat ook de poëet bij Van Styevoort dicht: ‘donwetende en connen gheen const gheprysen’²⁾, dat de voornaamste Antwerpse schilder, Quinten Metsys, zich van het gilde afzondert³⁾, betekent dit reeds niet een afscheid van de synthetische gemeenschapskunst der Middeleeuwen? Voelen we ons niet enigszins terug in de humanistische kring van Salutati (1331-1406), waar deze de mening verkondigd had van het ‘extolle te super homines’⁴⁾: wil de mens zijn geestelijke bestemming vervullen, zo moet hij zich van de onwetende menigte onderscheiden? In gelijkaardig verband noemt Erasmus de roemzucht een deugd, want ‘onsterfelijke naam’ is het wat de humanist boven het gewone volk verheft.

Uiting o.m. van de roem-gedachte vormt het ook in de Middeleeuwen veel voorkomende lokaal-patriotisme, waar steden en gemeenten elkaar spot- en scheldnamen toestuurden, die meestal een ware kern in sterke overdrijving bevatten; kenschetsend hiervoor is ook de bekende ‘Langhen Adieu’ van E. de Dene⁵⁾, een gedicht dat later in de XVIe eeuw ontstond. Deze vorm van topografie vindt dan een gelijkaardig verschijnsel in de biografie, waarvan bij ons maar geringe sporen te merken zijn. Mag echter de historiografie om het Huis van Bourgondië niet enigszins in hetzelfde licht gezien worden? Wanneer de rederijker zo dikwijls zijn prinsen bezingt, hun roem verkondigt en zijn gehechtheid aan eigen woonplaats of streek bevestigt, verbindt dit hem niet met de liefde tot eigen bodem, die weliswaar van alle tijden is, maar waarvan de Renaissance, reeds vóór de Romantiek, wel even het accent verzwaard had?

Daar de grenzen tussen de bekende genres: int sot en int amoureus wel eens vloeiend zijn, hebben we ons nu en dan veroorloofd, in die refreinen, de uitdrukking te onderkennen van vrijwel hetzelfde grondgevoel, dat tekenend is voor de felle drang der zinnen die zich in de literatuur van die tijd zo sterk ontlaadt. Dit wekt geen verbazing wanneer men b.v. bedenkt dat de Gothische poëzie blijkbaar angst gevoelde voor enige ophemeling van het vrouwelijk lichaam. Dit was een gevolg van het bekende feit dat het maatschappelijk en geestelijk leven zich, hoofdzakelijk en geslachten lang, in de banen bleef bewegen, waarin de Kerk het, met machtige hand, had gestuwd. Daarnaast vloeide echter ook een burgerlijk-wereldlijke stroming.

Op het einde der Middeleeuwen doet er zich een verschuiving voor in de sociale rang van de poëet: het erotisch-mooie wordt thans bezongen door een democratisch dichter, de man uit de kleine burgerij of de gezeten handwerkersstand⁶⁾, die, evenals de volksmens, het woord hanteert dat opborrelt uit de zuivere bronnen van zijn krachtig en fleurig idioom, met gevoel voor de malse ronding der vormen, en sappige kleurschildering, voor het picturale uitzicht en de schakeringen van vinnige gewaarwording. Hij dicht daarenboven voor

1) Mariken van Nieumeghen, reproductie volgens ontwerp van Dr. A.L. Verhofstede, Antwerpen, De Vlijt N.V., (z.j.), v. 756 vv.

2) St., CLXIII, p. 57 stokregel.

3) Vgl. hiermede: Gerard Brom, Het Begin van de Renaissance in Nederland in Handelingen van het Zeventiende Nederlandsche Philologen-Congres, Groningen, J.B. Wolters, 1937, p. 27 vv.; ook M. de Castelein heeft het, als de humanisten, over ‘d'ongheleerde volck’ (Conste v. Rhetoriken, str. 52).

4) Vgl. Friedrich Engel-Janosi, Soziale Probleme der Renaissance, Stuttgart, 1924, p. 89.

5) Zie G. Degroote, Eduard de Dene als Villonisant in De Gulden Passer, 25e jrg., (1947), p. 313 vv.

6) Zie bij D., XCII, v. 33 vv.; daar schrijft de dichter dat ‘Dambachts man’ zich ‘met rethorijcken’ bezig houdt.

[p. 180]

een gemeenschap waarover nog de glans ligt van de brede vitaliteit der grote Bourgondiërs.

In de burgerlijk-steedse atmosfeer, waar geboorte en stand niet meer alleen beslissend waren en het aanzien der persoonlijkheid gevoelig was gestegen, zag ook de rederijker een kans om deze uit te spreken. In de literaire productie, evenals in het nieuwe stedelijke onderrichtswezen, in de vorsing, de kunst in het algemeen, treden overal leken op de voorgrond. Geld en intellect zijn twee grote beweegkrachten in de opgang van de door geboorte benadeligde klasse, in een samenleving waar, b.v. in Florence, geldhandelaars als de Medici, tot vorsten waren opgestegen.

Wat zich thans in het zich wijzigend literatuurbeeld van het einde der XVe en het begin der XVIe eeuw voltrekt, lijkt treffend aan te sluiten bij wat Prof. E. De Bruyne, in een persoonlijk-doorlichte synthese, over de Renaissance schreef: ‘deze is geen vervanging van de christelijke opvatting door de heidense, maar veel meer een verschuiving, binnen het Christendom, van het monachisme naar het lekenideaal’¹⁾. Deze verlegging van accent blijkt, ook bij ons, in het begin van de XVIe eeuw, uit de volgende regel van een refrein: ‘dat die leeken thooft syn vanden gheleerden’²⁾; deze blijkt eveneens uit de waarschuwende stem van Anna Bijns:

Ghy leecken, wilt u ghesin wel regeren;
Laet clercken studeren³⁾.

Deze kunst wordt immers in hoofdzaak, zover we kunnen nagaan, voortgebracht door leken en voor velen onder hen is de mens de aardse, vleselijke mens, in zijn volledigheid van ziel en lichaam, niet iemand voor wie de wezenlijke taak er in bestaat aan de zinnen en hun lusten te verzaken. We moeten niet steeds een prikkel van buitenuit onderstellen om alle uitzichten van de Renaissance te verklaren. Deze werd ook voorbereid door de blijde dartelheid, de buitelingen van het gemoed, waarin dit geslacht zich uitvierde. Volgend condensé heeft de tinteling van de Bourgondische levensvreugde bewaard:

In ses dingen houdic mijn iolijt:
In cortten missen, in langen maeltijt,
In ionck vleysch, in ouden visch,
Een schoon vrouken en wijn opten disch⁴⁾.

De hartstocht waarmede de mens zich dan overgeeft aan de schoonheid van de aardse werkelijkheid, wordt trouwens geïllustreerd door ‘Elckerlyc’: merkwaardige synthese van brekende Gothiek en aanglorende nieuwe tijd! Zonder aan verantwoording te denken, laat de mens zich inpalmen door een felle levenslust, zodanig dat hij door de Dood voor Gods rechterstoel wordt gedaagd, tevergeefs troost zoekt bij Vrienden en Magen, Kracht en Schoonheid, deze vindt bij Deugd en Kennis die hem bij Biecht brengen en, eindelijk, na berouw en boete, het eeuwig geluk verwerft. Dat de mens zelf bij de laatmiddeleeuwers in het centrum der belangstelling stond, wordt reeds aangetoond door Mariken van Nieumeghen: in plaats van het mirakel treedt hier de psychologie, de handeling van het stuk is uit de karakters van de personages te verantwoorden, het is een spel van ziel en hartstocht, met tevens de drang naar het concrete: bekende steden en plaatsen komen er in voor als Venlo, Nijmegen, 's-Hertogenbos, Antwerpen, Maastricht, zelfs de kleine

1) Prof. Dr. Edgar De Bruyne, Geschiedenis van de Aesthetica. De Renaissance, Antwerpen-Amsterdam, Uitgeversmij. N.V. Standaard-Boekhandel, 1951, p. 34.

2) St., CLXXXII, 3.

3) A. Bogaerts en W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns, Rotterdam, 1875, p. 31.

4) D., IC Nota, p. 182.

[p. 181]

twisten van de tijd zijn er in verwerkt¹⁾. Ongeveer in dezelfde tijd als de auteur van Mariken heeft Colyn Van Ryssele in zijn ‘Spieghel der Minnen’ het eeuwig drama der liefde ontleed in het menselijk gemoed en dit gesitueerd in het bewogen gebeuren van eigen tijd en volk²⁾. Met waarachtige aandacht voor de mens heeft Jan van den Berghe in zijn ‘Leenhof der Ghilden’ een reeks van levende gestalten, de jonkers, geschapen en heeft daarbij een sober en raak typeringsvermogen ontwikkeld³⁾.

Belangstelling in de mens spreekt b.v. nog uit de refreinen ‘int vroede’, die in 1539 te Gent werden voorgedragen. De vraag was immers: ‘Wat dier ter waerelt meest fortse verwint?’ en het antwoord van de meeste Kamers luidde: de mens; andere dichters antwoordden in heuser vorm: de vrouw, daar zij de man overwint. Aldus kunnen we in de grootse rhetoricale manifestatie van 1539, waarop ook de beroemde sinnespelen vertoond werden, een drang naar vernieuwing vaststellen in de samenvloeiing van Erasmiaanse - waarover we elders handelen - en anthropocentrische strevingen. De mens is dan ook de hoofdpersoon in zo menig zinnespel en eveneens in het Latijnse drama. Aan de wordende mens wordt in de talrijke paedagogische tractaten der humanisten veelzijdige aandacht geschonken. Maar welke verrassende tegenstelling bieden b.v. de levendig-geschreven essays van Erasmus over opvoeding en onderwijs niet met de gemoraliseerde spraakkunst in een gedicht als ‘Doctrinael des Tyts’!

Zelden in onze literatuur, vóór de gedichten die door Van Styevoort en Van Doesborch werden samengebracht, werd het thema der zinnelijke liefde zo krachtig behandeld. Soms ontkomt men niet aan de indruk dat de zinnelijkheid bijna losgemaakt wordt van de liefde en als een onafhankelijke macht gehuldigd. In vele refreinen vindt men niet alleen de onbeschroomde tekening van de lichamelijke bekoorlijkheden der geliefde, van de vrouw of het meisje in het algemeen⁴⁾ - waaraan diepere psychologische binding, evenals bij Petrarca wanneer hij de bevalligheid van Laura weergeeft, niet vreemd is -, maar ook de onverbloemde aanduiding van de genoegens der ‘amoureuse oefeningen’⁵⁾ of wordt het groot gevoelen van het unum corpus b.v. in verzen als navolgende omgezet:

blijft doch mijne, ic sal doch u sijn,
ghi sijt doch icke en ic doch ghye⁶⁾.

Enig zondebesef tempert wel eens de felle hartstocht:

ic hebse so lief, ten baet gheen preken,
ic en cans onder gheenen stoel ghesteken,
liever dan god, waert gheen sonde⁷⁾.

Een autobiografisch en sterk persoonlijk accent klinkt in een paar andere gedichten, die bepaald in de nieuwe tijd grijpen. In het ene verwenst de auteur de belevingen uit zijn jeugd niet als ‘snoode ende vule daden’, gelijk dit b.v.

1) Vgl. Prof. J. van Mierlo in Lode Baekelmans ter Eere, Antwerpen, De Sikkel, 1945, II, p. 171 vv.; ook zijn inleiding in de onder Dr. A.L. Verhofstede vermelde uitgave.

2) Ed. Dr. M.W. Immink in Utrechtsche Bijdragen voor Letterk. en Gesch., VIII, Utrecht, A. Oosthoek, 1913.

3) Cfr. G. Degroote, Jan van den Berghe, Erasmiaanse Geest en zijn ‘Leenhof der Ghilden’ in Album Prof. Dr. Frank Baur, I, 165 vv.; zie thans ook de uitgave in Dr. C. Kruyskamp's Jan van den Berghe. Dichten en Spelen, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1950.

4) o.m. D., XXXI; St., X, XXVIII.

5) b.v. D., IX; LXVII; St., XXXIV.

6) D., III, 34/35.

7) D., VI, 11/13.

[p. 182]

bij de Roovers, De Rammeleere, van den Dale¹⁾ het geval is en die, in dit opzicht, nog volkomen middeleeuws aandoen, maar brengt de poëtische omzetting van ervaringen uit de tijd toen ‘Dido (hem) eewelic haer mondeken boot’; zijn verhulde zelftekening is doorschemerd met het licht van tedere herinnering:

Breseida schoon wees mi voorts wegen
Mi ontdede in haer armkens naect gestrect.
Siende haer schoon hayrken als gout geplect,
Als diamanten haer ogen ende den mont loech
Geloedich als rubinen, vruecht wert verwect,
Horende haer suete woorden laet en vroech
En haren lustigen sanck die overdroech,
Gevoelende cloppen haer hert en dmijne . . .²⁾.

Een nobele en bittere toon wordt er getroffen in het andere, een bijzonder gevoelig ‘Vrouwen Refreyn’³⁾: voorheen was de dichteres een voorname, levenskrachtige vrouw, een ‘bloeme der bloemen’; sedert het verlies van haar man voelt ze zich ‘Als een liggende tusschen punten van sweerden’ en denkt ze met innige weemoed aan de vroegere pracht:

Waer zijn mijn ringen dan, mijn proper dingen dan,
Mijn koersen, mijn faelgien, mijn fluwelen colieren? . . .

maar de levenshonger doorlaait haar weer:

Noyt so lustich ic en waer wilder wijf nu,
Mijn ro lippen, mijn blosende wancxkens root,
Mijn borstkens stijf nu, mijn schoon sacht lijf nu,
Noch leevic vrij, ick en ben niet doot . . .

Naast de weergave van gelukkige huwelijkstoestanden en van huiselijke pathetiek, van epicuristische zinnenvervoering, van scherp individualisme en gevatte levenswijsheid, voornamelijk in refreinvorm, hebben deze poëten ook in gedrongen Nota's de uitkomsten neergelegd van hun psychologische kijk op de mensen en de wereld. Bijzonder karakteristiek is volgende Nota, die in haar beknoptheid, het leeftijdsverschil tussen man en vrouw, als oorzaak van voortdurend misverstand, aangrijpend weergeeft:

Ick was eens lief, den tijt is leden,
Si is ionck en ick ben oudt,
Si is werm en ick ben coudt,
Si wil en ick en mach,
Daer om kijven wi al den dach⁴⁾.

De opvatting dat het sensuele element de grondslag uitmaakt van een gezond huwelijksleven bereikt een hoogtepunt in de refreinencyclus: ‘Es dit niet ter werelt een paradijs?’⁵⁾. Maar sexuele bevrediging sluit innige zielsharmonie evenwel niet uit:

Als sy dan in malcanderens aenschyn verblijen
hen liefde draghende in reynder minnen . . .⁶⁾

Roerend in zijn eenvoud is het refrein dat het huiselijk geluk van een arm gezin bezingt:

Tes wel een ghenuechte gehuwt te sijne
daer de man en wyf, mit bliden schijne,

1) G. Degroote, Jan van den Dale, Gekende Werken, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1944, p. 44/45.

2) D., CVIII, 33 vv.

3) D., CV, p. 190.

4) D., CXXV, Nota, p. 224.

5) St., XC; XCII; XCIV; XCVI; IIC.

6) St., XC, 5/6.

[p. 183]

 

te samen uut eender scottelen eten,

 

En daer sys eens draghen sonder pijne¹⁾

En welke jonge verrukking gaat er niet door deze regels:

Als dan dees twe deen dander dus minnen,
en helpen ghelyc de scapree ontghinnen,
en cryghen een ionck kint opten scoot,
En daer deen haspelt en dander gaet spinnen,
niet wetende van vruechden wat beginnen
om datse een kint hebben, schoon en groot,
En daerse al melc en wittebroot
voer tkint gaen brocken, sonder vercouwen,
En daer de man coomt gescoten int hoot
dat hij voor deten ghenuecht wilt brouwen,
En seyt, wy moeten eens dansen in trouwen,
gent onder ons beyen, sonder afgrijs,
En dat sy deen hant in dander duwen,
en gaen daer singhen sonder ophouwen.
Es dit niet ter werelt een paradijs?²⁾

Een culminatiepunt vertegenwoordigt in deze reeks het poëem: ‘Ist niet op derde een Hemelrijke?’: een merkwaardige belijdenis van de eenheid van twee geliefden in de hoogste liefdeextase, waar ziel en lichaam in opgaan, al worden vooral gretig genoten lusten, zonder enige morele bekommernis, want ‘scaemte ghesloten es buten duere’, - met zichtbaar welgevallen beschreven³⁾.

Gevoed met de sappen van Bourgondische uitbundigheid, vormt veel van dit alles een polaire tegenstelling tot de middeleeuwse atmosfeer van levensverzaking. Zoals men bij ‘De Bankier en zijn Vrouw’ van Metsys aan de vroomheid van onze XVe-eeuwse primitieven terugdenkt en deze gedachte bij werk van Brueghel niet meer opkomt⁴⁾, laten ook deze refreinpoëten soms in hun werk, meer dan dit in de vroegere literatuur het geval was, een menselijke en natuurlijke moraal uit het leven zelf naar voren treden. De opvatting van het huwelijk en de onderlinge verhouding tussen man en vrouw verraadt de geest der burgerij, die afkerig is van hoofs idealisme en geneigd tot realistische schetsen. Die greep op het realisme is niet zonder ruwheid, daar de grondstoffen van het leven bijna onverwerkt gegeven worden. De voorstelling der liefde stemt voor een niet gering deel overeen met die uit de novellen van Boccaccio, ‘de grote vernietiger der hoofse liefde’ zoals die hem, naar het woord van G. Kalff, getroffen had bij het Florentijnse ‘popolo grasso’ der XIVe eeuw⁵⁾.

Bij de ontleding der erotische cultuurvormen, zoals ze zich in deze refreinen uitdrukken, ontkomt men niet aan de indruk dat het hoofse element veelal gekenmerkt wordt door een tekort aan direct leven, een schuw vermijden van alles wat elementair was, een koel intellect. De rederijker die zich nog in de hoofse lichtkring bewoog - het getij was voor de ambachtsman-poëet trouwens verlopen⁶⁾ en het toont misschien aan dat ook hier juist iets nieuws komen moest - beleed zijn gevoel in het algemeen langs een omweg, deze van de dichterlijke taal en de conventie. Belangwekkender dan deze vaak eentonige

1) St., XCII, 1 vv.

2) ibid., v. 31 vv.

3) St., CCVI -; bij wijze van contrast beweegt zich, rond de kerngedachte: ‘Ist niet een helle op Aertrijke?’, een daarbij aansluitend gedicht: St., CCV.

4) Cfr. W. Vanbeselaere, Peter Brueghel en het Nederlandsche Maniërisme, Tielt, Drukkerij-Uitgeverij J. Lannoo (z.j.), p. 25.

5) Waar de cynische opvatting der liefde eveneens komt doorschemeren, denken we zelfs terug aan de Roman de la Rose, die bij ons, ook door Hein Van Aken's bewerking, bekend was (ed. Dr Eelco Verwys, 's-Gravenhage, M. Nyhoff, 1868).

6) Vgl. ook Marie Ramondt, Ridder- en Rederijkertijd in NTg., 37e Jrg., p. 61 vv.

[p. 184]

knutseling, hoofdzakelijk volgens de beproefde code van de vroegere minnelyriek, lijkt ons hun expressie van primaire levensdrang, waardoor zij de weg openen naar het persoonlijke minnedicht in onze latere literatuur, en niet in de laatste plaats, naar dit van de grote XVIIe-eeuwer, Hooft, waar hij zich niet al te zeer tot de overlading van de Barok liet verleiden, en van de speelse Bredero.

Op de inwerking van het Italianisme bij ons, hoe vluchtig misschien ook, hoeft men trouwens niet te wachten tot het tijdstip dat Jonker J. van der Noot of de latere Drost van Ter Muiden, de bekoring van Pléiade of van Italië zelf ondergaan. Het contact met Italië bestond immers vrij vroeg in de XVe eeuw: we denken aan de drukke handelsbetrekkingen, waarbij Italiaanse goederen, stoffelijke en geestelijke, de Rijn naar beneden vloeiden, het verblijf van Italiaanse kooplieden, voornamelijk te Brugge¹⁾. Op de dan talrijke reizen van Nederlanders naar Italië moeten eveneens de draden zijn gesponnen, waarlangs, even goed als langs de weg der commerciële relaties, gevoelens en denkbeelden uit het zonnige Zuiden naar het nevelige Noorden kwamen. We hebben minder Dirc Potter's langdurig verblijf in dit land op het oog: zijn indrukken over Italië waren bepaald ongunstig. Geruime tijd²⁾ was hij aldaar geweest, toen het Humanisme er zijn vroegste triomfen vierde. Hij had inderdaad gelegenheid daar kennis te maken met de nieuwe cultuur, maar hoe vreemd hij bleef aan haar diepere wezenheid spreekt duidelijk uit de geest van zijn werk: nergens dringt Potter door tot de kern der oude schrijvers, hoe vol zijn boek staat met klassieke namen en ‘yeesten’ - van het wezen der Oudheid geen spoor. Onder de reizigers naar Italië moeten wij wellicht de eerste Nederlandse humanisten zoeken, o.m. Wessel Gansfoort en R. Agricola; zeker die Utrechtse geestelijke, van wie Poggio verhaalt dat hij werken van Cicero verzamelde. Ook degenen die zich bewegen in de sfeer van de clerici vagabundi, die herdacht werden in gedichten als ‘se transferunt nunc ad curiam multi’³⁾, en de betrekkingen met de H. Stoel scherpten de zin voor Zuiderse cultuurverfijning⁴⁾. Zo hoeft het niet te verwonderen dat, onder de vroegste Nederlandse incunabels en postincunabels, Latijnse geschriften en verdietsingen van Italiaanse meesters, als Petrarca en Boccaccio, voorkomen⁵⁾.

Met Jan Gossart Mabuse richt de schilderkunst zich bepaald naar het hof; vreemd aan zijn volksaard, volgt hij verschillende heren van stad tot stad, ook reist hij naar Italië, in het gevolg van Filips van Bourgondië. De bisschop draagt hem op daar afbeeldingen te maken van allerlei belangwekkende overblijfselen der Oudheid. Na zijn terugkomst laat hij zijn kasteel Suytburg, in Zeeland, door bouwmeesters, beeldhouwers en schilders restaureren en tracht aldus de Italiaanse sfeer naar Nederland over te planten. Over Jan Mabuse deelt K. Van Mander mede: ‘hij... is wel een van de eerste, die uyt Italien in Vlaender bracht de rechte wijse om te ordineren en te maken Historien vol

1) Vgl. Dr G.J. Hoogewerff, Vlaamsche Kunst en Italiaansche Renaissance, Mechelen-Amsterdam (z.j.), o.m. p. 82.

2) Der Minnen Loep, ed. P. Leendertz, Leiden, 1845, I, p. XIV.

3) Cfr. Marie Ramondt, Aernouts-broeders en Clerici Vagabundi, in TNTL, 1936, p. 309

4) Cfr. Fl. Prims, Het ontluiken van het Humanisme te Antwerpen, VMKA, 1938, o.m. p. 538.

5) Voor Petrarca, zie Dr. C. Ypes, Petrarca in de Nederlandse Letterkunde, Amsterdam, De Spieghel, 1934, p. 21; voor Boccaccio: W. Nyhoff en M.E. Kronenberg, nrs. 428, 2521; M.F.A.G. Campbell, Annales de la Typographie Néerlandaise au XVe siècle, 1874, nrs. 293-295; voor Picus Mirandula: Nyhoff-Kronenberg, nrs. 1722-1724; voor Valla, Nyhoff-Kronenberg, nrs. 4004-4006; voor Poggio: M.F.A.G. Campbell, nrs. 1428 en 1431.

[p. 185]

naeckte beelden en alderhande Poeteryen’¹⁾. Maar de voorstelling van het naakte was ook reeds in de XVe eeuw, langs een andere weg, bij ons min of meer ingeburgerd, wellicht onder invloed van of naar het voorbeeld van Italiaanse kooplieden die o.m. te Brugge verbleven. Zij spreidden, bij het versieren van gildenhuizen en straten, ter gelegenheid van Blijde Inkomsten, een grote weelde ten toon, op een wijze die aan de Italiaanse Vroege Renaissance herinnerde. Voor schouwspelen, maskeraden, pronkvolle optochten en ontklede vrouwenschoonheid is dit geslacht niet ongevoelig gebleven. Aldus heeft ook Molinet het over de Inkomst van Filips de Schone in Antwerpen, in 1494, waar de toeschouwers het meest schenen getroffen door een opvoering van het Parisoordeel, waar drie naakte vrouwen als godinnen optraden²⁾. Het blijkt dan een vrij gewoon verschijnsel geweest te zijn onbeklede vrouwen als feestversiering aan te wenden en, bij de Inkomst van Karel V in Antwerpen, in 1521, was het vrouwelijk naakt in de feestelijke optocht minder verrassend voor de Nederlanders dan voor de Duitse gast, Albrecht Dürer³⁾.

Het optreden van de naakte figuur noemt Prof. A. von Martin⁴⁾ een der opvallendste verschijningen in de nieuwe, burgerlijk geworden kunst. Hij ziet het vrijwel uitsluitend in dit sociologisch verband: niet alleen de klerikale, ook de aristocratische cultuur was tegen die voorstelling opgekomen: de naaktheid is immers, als de Dood, democratisch en de dodendansen van de late, zich verburgerlijkende Middeleeuwen, verkondigen de gelijkheid van alle mensen voor de Dood. Zoals we reeds schreven, heeft de burgerlijk-wereldlijke tendenz in de Middeleeuwen, naast de religieuze en aristocratische, eveneens bestaan; ze werd, door het op de voorgrond treden van de gildeman-dichter, gevoelig versterkt en de uitbeelding in zijn kunst van onverhulde naaktheid, lijkt ons niet alleen als reactie te verklaren maar hoort tevens in de bredere samenhang met cultuur en opvattingen uit het Zuiden, waar de verscherpte aandacht voor de vormen van het menselijk lichaam, door A. Vermeylen, o.m. ook aan klimatologische oorzaken toegeschreven werd⁵⁾. De Renaissance is immers het product van de gehele beschavingsgroei der Middeleeuwen, in al zijn ingewikkeldheid.

Tegen deze zinnelijke vreugde aan het bestaan zelf, in literatuur en plastische kunst, kwamen scherpe aanvallen los, te oordelen althans naar Anna Bijns:

Maer al dat tot onsuverheden verweckt
Wert gheschildert, gheprint, men siet hoe ondiere
Naecte vrouwen, naecte mans, ja afgoden schiere⁶⁾

Aan de Nederlander Rudolf Agricola, voornaam humanist uit de praeerasmiaanse tijd, komt de eer toe, dat hij de eerste buitenlander is geweest die in zijn ‘Vita Petrarchae’ het leven van de grote Italiaan beschreven heeft⁷⁾.

1) Vgl. Het Schilder-Boek van Carl van Mander, Amsterdam, Wereldbibliotheek, MCMXLVI (3e dr.), p. 80.

2) Cfr. Chroniques de Jean Molinet, ed. Georges Doutrepont et Omer Jodogne, Bruxelles, Palais des Académies, 1935, II (1488-1506), p. 398: ‘mais le hourd où les gens donnoyent le plus affectueux regard, fut sur l'histoire des. III. deesses, que l'on veoit au nud et de femmes vives’.

3) Charlotte Aschenheim, Der Italienische Einfluss in der Vlämischen Malerei der Frührenaissance, Strassburg, 1910, p. 6.

4) Soziologie der Renaissance, Stuttgart, 1932, p. 35.

5) Prof. Dr A. Vermeylen, Van de Catacomben tot Greco, Amsterdam, W.B.N.V.³, 1949, p. 129.

6) Cfr. aangeh. ed., p. 118.

7) Vgl. Dr J. Lindeboom, Petrarca's Leven, beschreven door Rudolf Agricola in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, 1923, inzonderheid p. 92; tekst zelf pp. 93-107; over Agricola zie: Dr H.E.J.M. van der Velden, Rodolphus Agricola (Roelof Huusman) Een Nederlandsch Humanist der vijftiende Eeuw, Leiden, A.W. Sythoff's Uitgevers-Maatschappij (z.j.).

[p. 186]

In zijn biografische schets roemt hij deze met nadruk als de baanbreker van de letterkundige beschaving. Het is mogelijk dat, mede langs Agricola om, de kennis omtrent Petrarca in de Nederlanden verbreid werd¹⁾. Maar het verdient tevens opmerking dat vooral de uitgevers te Deventer zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de verspreiding van Petrarca's geschriften in de Nederlanden.

Het Humanisme wordt, het weze even opgemerkt, door onze typografische activiteit in het algemeen bevorderd - terwijl soms ook rhetoricale producten door dezelfde drukkers, die voor de humanisten werkten, een ruime verspreiding kenden. De humanisten begrepen echter veel beter dan de rederijkers de betekenis van dit nieuwe orgaan. Er waren zelfs uitgevers die, zoals Aldus Manutius, in liefde voor de fraaie letteren, met hun auteurs wedijverden; dikwijls schreven ze zelf zoals de Leuvenaars Rescius en Sturmius. In dit opzicht biedt onze vroege XVIe eeuw weinig raakpunten: Th. van der Noot lijkt er een der zeldzame rhetorisynen die tevens typograaf van betekenis is geweest. En ook dit ander feit vormt een verschil met de humanisten: geen rederijker in die tijd is, zover we weten, gelijk b.v. Erasmus of Peter Gilles, als corrector met het nog jonge drukkerswezen in contact geweest. De zich ontwikkelende drukkerscentra worden voor een goed deel gevoed door de hevige drang naar kennis en de breed-opengaande belangstelling voor schoolboeken - een zeer bijzondere trek van het opkomende Humanisme.

Werken van Italiaanse meesters werden, zoals we reeds meldden, door verschillende Dietse uitgevers, en dit van 1473 af, in hun fonds opgenomen²⁾. Dirk Martens drukte, als een der eerste boeken in België, een uitgave van ‘De Vita Beata’, een tractaat van Jan Baptista van Mantua. Hij verklaarde - dit was op 1 October 1474 - dat hij met dit boek ‘aan de Vlamingen geheel de kennis van de Venetiërs brengt’³⁾. Getuigt het ook niet voor het prestige der Italiaanse geleerden in de Bourgondische landen dat, toen in 1478 aan de Leuvense Universiteit een cursus ingericht werd in de Latijnse poetica, de eerste drie titularissen uit Italië kwamen (1478-1499)⁴⁾? Is het niet tekenend voor verdere bekendheid bij ons met het Italiaanse Humanisme, dat Erasmus, in de Parkabdij te Leuven, een manuscript met aantekeningen bij het Nieuwe Testament van de door hem zo vereerde Valla, in handen kreeg?⁵⁾

Evenals de Italiaanse Renaissance-vorsten, zij het niet steeds in dezelfde vorm noch in dezelfde geest, kunstenaars beschermden, heeft ook het Bourgondische Huis, in de persoon van hertog Filips de Goede en meer nog van aartshertog Filips de Schone en Margaretha van Oostenrijk, belangstelling getoond voor de rhetoricale kunst, deze laatste echter niet minder voor het Humanisme⁶⁾. Maar Filips de Schone was voor het overige geen Cesare Borgia en Margaretha evenmin een Lucrezia, de meest avontuurlijke dame der

1) Dr C. Ypes, ibid., p. 16.

2) Dit kan nagegaan worden bij Campbell onder ⁵), blz. 184 vermeld.

3) Cfr. Alphonse Roersch, l'Humanisme belge de la Renaissance in Bulletin de l'Institut historique Belge de Rome, XVIII (1937), p. 5 vv.

4) Cfr. Alphonse Roersch, bijdr. onder ³).

5) Cfr. G. Degroote, Erasmus en de Bourgondische Nederlanden in De Brabantse Folklore, 22e jrg. (Mei 1950), p. 11 (in overdruk).

6) Vgl. Comte Carton de Wiart, Marguerite d'Autriche, Paris, B. Grasset [1935], p. 188 vv.: La Cour de Malines; Ghislaine de Boom, Marguerite d'Autriche-Savoie et la Pré-Renaissance, Paris, E. Droz; Bruxelles, Falk Fils, 1935, p. 199 vv.: La Vie Intellectuelle et Littéraire.

[p. 187]

Italiaanse Renaissance. Filips en Margaretha verschenen zelf op rederijkersfestiviteiten¹⁾ en gaven als het ware hun investituur niet alleen aan Erasmus maar de eerste vereerde zelfs van den Dale met een kostbare onderscheiding - een vorm overigens van dichter-bekroning, waarvan de Italiaanse ‘poeta laureatus’ als een voorbeeld kan beschouwd worden, en de lauwerkroon van Gerardus Geldenhauer Noviomagus, te Tienen, als een ongeveer contemporaine uiting²⁾. Waar de staatsopvatting naar meer centralisatie evolueert, zien we Filips de Schone personalistisch ingrijpen in de structuur van de rhetorike zelf³⁾, terwijl ook Maximiliaan van Oostenrijk gebruik maakt van de humanistische ‘publiciteit’.

Zoals het vorstelijk maecenaat in Italië heeft dit van de hertogelijke Dynastie veel bijgedragen tot de bloei van de Lage Landen, tot de vitale ontluiking van het volksleven, van het latiniserende Humanisme en heeft het een Dietse literatuur in zekere opzichten bevorderd; door haar rijke boekenverzamelingen en artistieke steun in vele vormen, heeft ze de drang naar kennis en kunstbeoefening, naar zwieriger en verfijnder cultuurvormen, ontwikkeld. Doet de Bourgondische luxe der hertogelijke hofhouding niet denken aan de Zuiderse pracht der Italiaanse hoven? Het hoge voorbeeld van het doorluchtige Stamhuis in de Bourgondische kernlanden werd ook in Nederland gevolgd door David (1456-1494) en Filips van Bourgondië (1517-1524), beiden bisschoppen van Utrecht.

Met het stijgen der burgerlijke cultuur werd de rol van het maecenaat met betrekking tot de Dietse letteren, enigszins overgenomen door de stad, o.m. in de vorm van het officieel-gehonoreerde stadsrhetorisijnschap, dat, b.v. te Brugge en te Brussel, ingericht werd. Valt deze instelling, op haar beurt, niet te vergelijken met het ambt van orator, waarvan Florence prachtige voorbeelden bood, dat waargenomen werd door humanisten van wie, in dienst van de stad, bedrevenheid in Latijnse welsprekendheid en een fijnversneden pen gevergd werd? Ook R. Agricola vond, bij zijn terugkeer uit Italië, een gelijkaardige betrekking te Groningen.

Het is meer dan waarschijnlijk dat sommige rederijkers, die blijk geven van enige kennis van het Latijn, van geschiedenis, rechten en logica, onderricht gekregen hebben in een of andere school, mogelijk een van die stads- of kapittelscholen, die vaak opbloeiden onder het impuls van de Broeders van het Gemeene Leven⁴⁾. Ook verschillende humanisten werden in de kringen van de fratres gevormd of hielden er nauw contact mede terwijl de namen van rectoren als Hegius, Murmellius, Eucharius een humanistische klank hebben. Een leus van de fratres: ‘ad fontes’, werd ook die van Erasmus en van het eigenlijke Humanisme.

Geen enkele machtige figuur overheerst die brede schaar van Dietse poëten, nergens verschijnt een waarlijk grote schepping. Typerend wellicht voor dit tekort, dan natuurlijk gezien in het licht van het Humanisme, is het getuigenis van R. Agricola, toen hij, uit het onbelemmerdste studieleven in Italië, in Nederland terugkeerde en er in een werkkring opgenomen werd, die ver beneden zijn studie en aanleg stond: ‘Niemand is er hier, die smaak heeft, ik zeg niet eens in onze fijnere letteren, maar in de beoefening der letterkunde in het

1) G. Degroote, Blijde Inkomst, Antwerpen, De Nederl. Boekhandel, 1950, p. XIII.

2) G. Degroote, Gekende Werken Jan van den Dale, aangeh. ed., p. 12/13.

3) G. Degroote, Blijde Inkomst, aangeh. ed., p. VII.

4) Vgl. Dr R. Post, De Moderne Devotie, Geert Groote en zijn Stichtingen, Tweede druk, Amsterdam, P.N. Van Kampen & Zoon N.V., 1950, o.m. p. 71, p. 94.

[p. 188]

algemeen’¹⁾. De bekende humanistische geringschatting van de literatuur in de volkstaal heeft echter niet verhinderd dat werk van Anna Bijns, haar eerste bundel, te Antwerpen in 1528 verschenen, reeds in 1529 door de Gentse humanist Eligius Eucharius, volledig in het Latijn werd overgezet. Die publicatie werd door de Humanisten zonder twijfel meer gewaardeerd als wapen in de strijd tegen de Hervorming dan om haar aesthetische betekenis. Het is waarschijnlijk ook door die vertaling dat de dichteres een buitenlands gehoor vond - volgens Jonckbloet was haar naam in Zuid-Frankrijk gevestigd -, dat ze op de humanisten aantrekkingskracht heeft geoefend en door hen zelfs werd nagevolgd²⁾.

In de prae-Erasmiaanse periode waren er nog beperkte humanistenkringen, die eigenlijk niet veel meer waren dan versterkte uitingen van de middeleeuwse schooleruditie - zoals b.v. het kleine centrum van de abdij Aduard, waartoe ook W. Gansfoort en R. Agricola behoorden. Hoewel dit eerste Humanisme, zonder onmiddellijke voortzetters van betekenis te vinden, uitbloeit in de kleine kring van hen, die het enige gestalte gegeven hadden, zit het toch reeds vast aan de grote internationale geestesbeweging.

Het spreekt vanzelf dat veel van dit alles bij de toenmalige Diets schrijvende letterkundigen, de rederijkers, een klankbodem heeft gevonden, vermits ze intens de gebeurtenissen van hun tijd meeleefden en ook actief betrokken waren bij alle openbare plechtigheden, b.v. de Blijde Inkomst. Dat ook het Italianisme voor hen een levend begrip kan geweest zijn, blijkt wel uit de omstandigheid dat een rhetorisijn als b.v. de Bruggeling, Meester François Stoc, naar Italië geweest is³⁾. Th. van der Noot, die in zich de bereisdheid en de geleerdheid van de drukker-humanist met het vormvermogen van de rederijker verenigde, verbleef o.m. te Lyon, maar of deze metropool, in haar italianiserende aspecten, enige invloed op hem geoefend heeft, is niet gebleken⁴⁾. Stoc en van der Noot zijn dus blijkbaar niet, als zeer vele rederijkers, hun ganse leven honkvaste burgers gebleven maar hadden iets van de intellectuele onrust van die humanisten, welke van het ene geestelijke centrum naar het andere trokken, en die - dit weer in tegenstelling met het in het algemeen provincialistisch karakter der rhetorika - een cosmopolitisme van de geest cultiveerden.

We wijzen er elders op dat het blonderen van de vrouwen, gedurende de Italiaanse Renaissance, een van de uitingen van verfijning was die ook in de Nederlanden verwante verschijnselen gekend heeft. In Italië was de uiterlijke verschijning van de Renaissancemens niet alleen door zijn kleding bepaald: voor de dames was het opmaken van de haartooi van niet geringer betekenis en zonder blonde haren scheen er geen charme mogelijk. In de petrarquistische amoureuze lyriek overigens maken de gouden haren deel uit van wat daar het traditionele portret van de geliefde geworden was⁵⁾. Een verdietsing als ‘Den

1) Dr. Karl Hartfelder, Unedierte Briefe von Rudolf Agricola. Ein Beitrag zur Geschichte des Humanismus, Karlsruhe, 1886, p. 20-21.

2) Een paar vindplaatsen bij Dr J. Lindeboom, Het Bijbelsch Humanisme in Nederland, Leiden, A.H. Adriani, 1913, p. 263/64. Bij mijn weten werd in literairhistorisch verband de aandacht hierop nog niet gevestigd.

3) Cfr. Dr. Fr. Lyna & Dr W. Van Eeghem, aangeh. ed. van J. Van Styevoort, II, p. 295; vgl. ook Prof. Dr J. van Mierlo S.J., Nieuwe Studiën over Anna Bijns en andere opstellen, Kon. Vl. Academie, Reeks III, nr. 34, p. 15.

4) Over de betrekkingen tussen Lyon en de Italiaanse steden, zie Helmut Hatzfeld, Die französische Renaissancelyrik, München, Verlag der Hochschulbuchhandlung, 1924, p. 65.

5) We konden van het werk van R. De Maulde La Claviere alleen de Engelse vertaling raadplegen: The Women of the Renaissance. A Study of Feminism vervaardigd door George Herbert Ely, New York-London, 1901, zie p. 216; vgl. ook: Der Mensch der Renaissance und seine Kleidung, 1er Band: Die Moden der Italienischen Renaissance Herausgegeben von Hanns Floerke, München, Georg Müller, 1917, p. 64; K. Borinsky, Die Antike in Poetik und Kunsttheorie, Leipzig, 1914 (2 vol.), I, p. 273 over het gele haar; voor de Petrarquisten, zie Dr. C. Ypes, l.c., p. 46.

[p. 189]

Triumphe ende tpalleersel vanden Vrouwen’ wijst er op dat ook in de Bourgondische landen de klederweelde in het algemeen toegenomen was. Dit poëem - dat Dr C. Ypes in haar belangwekkende studie is ontgaan¹⁾ - vormt bovendien een merkwaardige illustratie van het triomfmotief, een typische petrarquiserende en Renaissance-uiting. De interesse voor de lieftallige blondine leefde bijzonder sterk in de refreinenletterkunde van omstreeks 1500: het ‘gele, goudene of guldene’ haar wordt er verbonden met het erotisch-mooie, waarbij noch de gedachte aan het naakte noch een vrij volledige schildering van de geliefde persoon uitgesloten wordt²⁾. In een ballade is de fijne zintuigelijkheid doorspeeld met licht kleurencontrast, waaronder ook het ‘ghelu haer’:

Als si mi trooswater int aensicht goot
ende haer ghelu haer so minlijc ontsloot
dat lanck, tot bider eerden hinck,
ghecammet onder een bonnetken root,
met beyden armen ic na haer schoot
als oft ic ghevlogen had in shemels rinck
als ic een cusken van haer ontfinck
sueter dan noyt geur van balseme ghinck
so roock si present...³⁾

Het gaat in de bundel van Jan Van Styevoort niet uitsluitend om de natuurlijk blonde maar er wordt gewezen op wat tot een mode scheen geworden, althans in de kringen die in de refreinen een weerspiegeling vinden: het kunstmatig verven, en dit om in de smaak te vallen:

Sy wasschen, sy kemmen, sy gheelen thaer
om die liefste daer mede te behaghen⁴⁾.

Dat de aandacht dan werkelijk op Italië gericht was, toont ook de prozaroman ‘Frederick van Jenuen’ (van Genua), van c. 1518⁵⁾ aan, die zich afspeelt in Noord-Italië. Enkele verzen er uit komen, op enkele varianten na, tamelijk goed overeen met refrein CXLVII uit Jan Van Styevoort, een gedicht dat, in de eerste twee strofen, hulde brengt aan een mirakuleus schilderij te Milaan⁶⁾: het is een vermelding die voor dit verband niet zonder betekenis is. Niet alleen in dit refrein, ook in het volgende bij Van Styevoort, is er spraak van O.L. Vrouw van Milaan. Hieruit blijkt toch belangstelling voor of althans bekendheid met een beeld van Maria, vereerd te Milaan.

In de refreinenverzamelingen behoren Eurealus en Lucretia tot de vaakst genoemde gelieven⁷⁾. Het verhaal van de ongelukkige liefde van Sigismonda voor Guiskard, naar Boccaccio's Decamerone (IV, 1), wekt weerklank in

1) Cfr. G. Degroote, Thomas van der Noot en zijn ‘Den Triumphe ende Tpalleersel vanden Vrouwen’ in NTg., 1949, pp. 30-43; het triomfmotief cfr. Dr. C. Ypes, l.c., pp. 86-87.

2) Vgl. o.m. St., X, 25, vv.; XXII, 17 vv; XXVIII 6/7; LII, 34 vv; D. XX, 24 vv.

3) D., XXVI, 17 vv.

4) St., XXXV, 5/6; ook in St., IX 64: Sy maken thaer geel nu...

5) Cfr. Luc Debaene, Rederijkers en Prozaromans, in De Gulden Passer, 1949, I, p. 16.

6) Zie in verband hiermede ook Prof. Dr. J. van Mierlo, Nieuwe Studiën, aangeh. ed., p. 8 vv.

7) D., XII, 8-10; XIII, 50; XVII, 11; XXXI, 37; XXXV, 48; XXXIX, 28; LVI, 66; XCI, 41/42...; St., V, 68/69; CLXXIV, 8/9; CXCI, 29; CXCVI, 25; ook in de Nieuwe Refereinen van Anna Bijns; Vlg. M.F.A.G. Campbell, aangeh. ed., nr. 15, verscheen reeds in 1488 deze uitgave: De duobus amantibus Eurialo et Lucretia, Antverpiae per Mathiam Goes.

[p. 190]

Doesborch's refreinen en valt aldaar ook te vermoeden achter de omsluierde benaming van ‘die ytaliaensche maecht’¹⁾. Men verneemt ook echo's van de roerende vertelling van de geduldige en zich opofferende Griseldis²⁾. De lotgevallen van beroemde gelieven als Pyramus en Thisbe, Hero en Leander, Paris en Helena, Eneas en Dido e.a. waren in de Middeleeuwen niet onbekend.

Deze lijst van amoureuze beroemdheden werd aangevuld met figuren als de gemelde Guiskard, Griseldis, Marina, Eurealus en Lucretia... Indien, inzonderheid de laatste, iets meer dan geijkte abstracties waren en de verbeelding van de rederijker werkelijk geboeid hebben, indien hij zijn eigen mingevallen aan die voorbeelden heeft gespiegeld, dan mogen we aannemen dat hij zich hier, weze het dan nog niet scherp omlijnd, in de sfeer van het Humanisme heeft bewogen. Behandeling van het eigenlijke gezinsleven en de misstanden die het geluk er van kunnen storen, is in de Italiaanse humanistenkringen, niet het minst bij Poggio, evenals in onze refreinen en andere rederijkersstukken als b.v. ‘De Stove’ of ‘Het Leenhof der Ghilden’ aan te treffen. Deze humanistische opvattingen waren bij ons immers verspreid geworden, zelfs door ‘Das Ehebüchlein’ van Albrecht von Eyb (1420-1471), dat in het Diets was bewerkt en gedrukt geworden³⁾, en waarin de uitbeelding van lief en leed in het echtelijk leven, met deze sympathieke woorden werd besloten: ‘So ist auch die Ehe ein fröhliches, lustbares und süszes Ding’.

De Italiaanse Renaissance heeft een nieuw prozagenre in de wereldliteratuur in omloop gebracht: de novelle. In de Dietse letteren vernemen we hiervan niet alleen de reeds vermelde echo's, maar ook in zeer beknopte vorm, in ‘Triumphe ende tpalleersel vanden Vrouwen’, komt de korte vertelling herhaaldelijk voor⁴⁾. Deze novellistiek schijnt, bijna even zeer als de volksboeken, zonder veel nieuwe gedachten te leven en verraadt een algemene onmacht tot nieuwe fictie. Maar juist het ontrijmen van oude ridderromans en andere stukken, zoals dit in de volksboeken gebeurde, ligt wel dicht bij de overgang naar een nieuwe geest. Die ‘dérimage’ betekent het afscheid aan de gebonden rede als primair uitdrukkingsmiddel, het afscheid aan de stijl van de middeleeuwse geest⁵⁾.

Het antiek en mythologisch apparaat is ook aan te treffen in de Middeleeuwen en het voorkomen er van bij de rhetoricale poëet laat geen conclusie toe omtrent zijn Renaissancistische orientering. De uiterlijke nabootsing van de antieken kan de zin van de Renaissancecultuur niet uitmaken; navolging zonder meer kan niet een waarachtig nieuw opleveren. Zo brengen C. van Ghistele en J.B. Houwaert meer dan één werk tot stand, dat in zijn soms weinig oordeelkundige nabootsing van het antieke model, geen diepere aanvoeling er van weerspiegelt, en dus bezwaarlijk tot de eigenlijke Renaissance kan gerekend. Niet een som van antieke kundigheden maar wel de overgave aan de visie van de oude wereld, en het streven om die, in de eigentijdse omstandigheden

1) D., XXIV, 50; XCI, 5; ‘die ytaliaensche maecht’ in D., LVII, 29, vgl. Decamerone, IV, 5.

2) St., XV, 33; G. Degroote, aangeh. bijdr. onder n. ¹) blz. 189, p. 38, vv. 805-1025; rond 1500 was hier, blijkens M.F.A.G. Campbell, aangeh. ed., nr. 1387, het verhaal bekend onder de titel: Die Hystorie vander goeder vrouwen Griseldis. Deventer, Jacob van Breda; - vgl. ook nr. 1386 waar een Latijnse Griseldis-uitgave vermeld wordt.

3) Vgl. M.F.A.G. Campbell, aangeh. ed., nr. 724: Albrecht van Eybe. Boeck van den Echten Staete, zonder aanduiding van plaats, jaartal, uitgever - van rond 1493 -. Vgl. ook Max Herrmann, Deutsche Schriften des Albrecht von Eyb, Berlin 1890, I.

4) Vgl. G. Degroote, aangeh. bijdr., pp. 38/39.

5) Vg. hiermede J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen, Haarlem⁷, 1950, p. 364.

[p. 191]

weder in te voeren, geeft, naar de opvatting van Erasmus, een werkelijk aspect van de Renaissance weer.

Dichter bij die geest komt de refreindichter die, met het voor de humanisten typische door elkaar spelen van antieke en christelijke gegevens, verzekert dat de Rhetorica zich laat inspireren door Gods geest en door b.v. Gorgias en Cicero¹⁾. Nog verder in die richting gaat M. de Castelein²⁾. Hij erkent in de studie van de Grieks-Latijnse Oudheid, zoals de humanisten, hoewel met meer eerbied voor de nationale traditie, een krachtig middel om de intellectuele cultuur te verrijken en jonge dichters te vormen; hij stelt voorschriften samen op gezag van grote redenaars en dichters van Rome en Hellas.

Zoals uit de uiteenzetting reeds is gebleken: de wisseling tussen de XVe en XVIe eeuw wordt ook gekarakteriseerd door felle uitersten. We vernoemen alleen dit: men zwelgt dan in pronk en rijke stoffen, mannen en vrouwen wedijveren in kleurige en kostbare moden, maar er wordt nadrukkelijk gewezen op de minderwaardigheid van wereldlijke goederen, op de smartelijke vluchtigheid van het bestaan: een dichter drukt zijn persoonlijk-gevoelde weemoed aldus uit:

Och wi leefden gerne en wi moeten sterven;
De werlt behaecht ons, en wi moetense derven...³⁾

Er wordt kritiek uitgebracht op de sociale en religieuze verwarring, die soms herinnert aan strenge uitspraken van Middeleeuwse moralisten als Maerlant, Boendale of De Weert, en er wordt niet zelden een bijna apocalyptische stemming gewekt, waarbij zelfs de dreiging van de Antichrist op de achtergrond schemert, zoals in de prinche-strofe van het refrein: ‘Die Werelt raest mit all datter in es’ waar de dichter zucht: ‘My verwondert waer antekerst bliven mach’⁴⁾. Dit werkte ook wezenlijk mede tot het in het leven roepen van het nieuwe tijdperk.

Uit de gedachtenarbeid van eeuwen heeft de Renaissance haar vertrouwen in de kracht van de natuur gevormd. Zo gaat Machiavelli, bij de uitbouw van zijn politieke verklaringen en plannen, van het axioma uit, dat de mens van alle tijden en van alle landen, niet alleen eer maar ook rijkdom nastreeft. In een tijd van hoge economische opgang als de late Middeleeuwen, valt het licht te begrijpen dat het kapitaaleuvel, de hebzucht, de Avaritia, tot een der voornaamste ondeugden geproclameerd wordt: ‘woeckere oft finantie/Banckeroete, dats een ghemeen usantie’⁵⁾. Het is typerend voor de Renaissancecultuur dat er zoveel over de mercator gehandeld wordt en b.v. zo weinig licht valt op de plaats die de landbouwer dan inneemt. Bij de zich differentiërende beroepsethiek, wordt niet alleen het beroep van soldaat, van advocaat maar niet minder dit van de koopman zeer omstreden: ‘de goey cooplien (zijn) witte raven’⁶⁾.

De herhaalde kritiek der gierigheid, van de macht van het geld, waarbij aan de opeenhoping van kapitaal, aan de omkoopbaarheid in rechterlijke functies, bedrog in winkelnering en uitbuiting der volksvroomheid, aan woeker in allerlei vorm, aan de armoede als sociaal verschijnsel, moet gedacht worden,

1) St., LVII, 58/60.

2) Conste van Rhetoriken, str. 98, 112, 164. Vgl. in dit opzicht ook: S. Eringa, La Renaissance et les Rhétoriqueurs Néerlandais, Amsterdam, 1920, pass.

3) D., CVI 18/20.

4) St., CLXXXIII, 52.

5) Anna Bijns, Refereinen, aangeh. ed., p. 42, refereyn XIII(b), 10.

6) ibid., p. 40, refereyn XII(d), 15.

[p. 192]

vindt men bij verschillende rederijkers. We noemen o.m. de markante figuur van C. Crul: in zijn ‘Mont toe, Borse toe’, in zijn ‘Een twee sprake vanden rycken ghierighen’ levert hij bewijzen dat de vooruitgang van het mercantilisme ook in de rhetoricale productie der XVIe eeuw zijn weerglanzen heeft; het geld omschrijft hij als het ‘oud beminlick fenijn’ en als het ‘fenijn boven fenijne’¹⁾. Tegen de woeker en de kooplieden horen we Anna Bijns meer dan eens opkomen: dit is wellicht geen toeval, daar beiden in een handelsmetropool leefden en de eerste... zelf koopman was. In de bloeiende Scheldestad groeide ook deze Bruegheliaanse synthese, waarin de uitbreiding van het kapitaal op de rug van de kleine man, scherp werd gevat:

De groote visschen hebben de mage so breet,
Sij slockent al suycker, Rosijnen, Vijghen
Opter armerlien sweet gaen sij moeylijck gecleet,
Als Princen en heeren moetmense nijgen²⁾

O.m. nog het stuk ‘Van Nyeuvont, Loosheit ende Practike’ (± 1500), te Antwerpen overigens gedrukt³⁾, is eveneens merkwaardig voor een zelfde geest, waar kooplieden en rentmeesters aangevallen worden. Ook de refreindichters, inzonderheid bij Van Steyevoort, tekenen een samenleving waar het geld een grote macht vertegenwoordigt: ‘tgelt is nu ter werelt meest ghepresen’ klinkt de stok van een bitter en geselend refrein⁴⁾ en ‘Die Rijke heet die wel gheborene’ vormt de centrale regel van een ander gedicht, naast de bevestiging: ‘Argentum maect nijeuwe practycke’⁵⁾. Ook hier gaat het over de gewone man die moet zwoegen om te ‘vuullen de kisten’ van de ‘rijcke vrecke’⁶⁾ of wordt beweerd dat het geld de ontaarding der zeden in de hand werkt⁷⁾; de ‘valscheyt’ van de ‘comenscap’ wordt nogmaals aan de kaak gesteld⁸⁾ en in het refrein ‘Men behoeft veel die huijs sal houwen’ luidt het grondmotief ‘tis ewich suect gelt’⁹⁾. Sommige dichters hekelen raak de verwaandheid van die dartele, rijkgeworden generatie, waar de ‘meijskens’ niet vrij van een zekere loszinnigheid zijn:

Sy draghen haer scoinkens soe gent gheknocht,
sijen stertelen, silveren ringhen en naelden is hen dincken
een halsdoicksken mit gulden naelkens gewrocht,
ende die borstkens duer die doixkens blincken.

Ze schamen zich niet hun parvenudrang openlijk te laten blijken, want:

Al syn sy cleyn geboren, sy willen mitten hoochsten rysen¹⁰⁾.

In nog andere gedichten liggen kiemen van een geest die niet meer de middeleeuwse is. Merkwaardig is aldus de vermelding van Luther¹¹⁾, waarmede in dit gedicht de reformatorische trek van de sola fides samengaat; eigenaardig is er evenwel het zich beroepen op Aristoteles even goed als op de H. Schrift, wat eerder humanistisch aandoet¹²⁾. In een ander poëem wordt de pauselijke

1) Cfr. G. Degroote, Erasmiana in het Handschrift der zogenaamde Refereynen van C. Crul in De Gulden Passer, 1950, pp. 137-140.

2) Anna Bijns, aangeh. ed., p. 465, refereyn LXX(i).

3) ed. Dr. E. Neurdenburg, Utrecht, A. Oosthoek, 1910.

4) St., CLX, in het tweede dl, p. 51.

5) St., CLXXXII, 12.

6) St., CLXXXIV, 39/40.

7) zelfde refr. als onder (⁵), v. 45 vv.

8) CXCIII, 40.

9) St., CCXI, 34.

10) St., L, 25 vv.

11) St., LVI, 32.

12) ibid., 39/42.

[p. 193]

nuntius, Aleander, de behendige tegenstander van Luther en Erasmus, vernoemd¹⁾. Het gehele refrein: ‘My dunckt, this al mal een mal andere’ bevat overigens felle aanklachten van de kwalen van de tijd en brengt binnenkerkelijke kritiek uit. Samen met de ironische uitlating omtrent het uitbuiten der volksvroomheid vestigen deze elementen de indruk van een Erasmiaanse gezindheid²⁾.

Er zijn trouwens nog verschillende stukken die, in zekere gegevens althans, het werk van de grote humanist oproepen: we denken niet aan de gedichten die in verband met de Moria kunnen gebracht³⁾, maar aan het vers: ‘Pays moet vluchten daer orloghe rengneert’⁴⁾, dat aan de voorstelling herinnert van de overal verdreven Vrede⁵⁾. Het thema van het kwaad dat door achterklap en beuzelpraat gesticht wordt, is van alle tijden, maar bijzonder raak en uitvoerig werd de zonde van de tong door Erasmus in zijn ‘De Lingua’ (1525) ontleed. De schrijver van ‘Een valsche Tonghe gheen ergher quaet’⁶⁾ - een refrein dat niet later dan in 1524 ontstond en zich in een gelijkaardige atmosfeer als ‘Lingua’ voordoet - zal van dit tractaat, naar alle waarschijnlijkheid, ook het manuscript niet gekend hebben.

Scherpere overeenkomst met Erasmus en wel met zijn samenspraak ‘Adolescentis et Scorti’ (1523) vertoont het refrein: ‘Al Sijdij ghebeten, ghij en sijt niet ghegeten’⁷⁾. Beide schrijvers, al is de omraming met het colloquium en al is de formulering veel gelukkiger bij Erasmus, richten harde woorden tot een licht ‘amoreus vrouken’, wijzen op het onterende in haar leven, de verwoesting van haar gezondheid en schoonheid en het verlies van het eeuwig geluk; waar Erasmus, in zijn ongenadig realisme, haar verlaagt tot een rioo en een mesthoop, laat de refreinpoëet zich ook uit in dezelfde zin⁸⁾.

De hierboven besproken rhetoricale voortbrengselen vertegenwoordigen de neigingen van een overgangstijdperk, van schuchter en aarzelend zoeken naar nieuwe wegen. Niet zelden doorglanst een persoonlijk en warm gevoel, een gulle levenslust de conventionele vormen. Vooral in het lyrisch gedeelte worden soms accenten getroffen die tot de vurigste uit onze oudere literatuur behoren, die, een enkele maal, zo volmaakt in het amorele verklinken, dat ze voor de krachtigste literaire uitingen in dit opzicht nauwelijks hoeven onder te doen. Men kan het betreuren dat de hartstocht, die hier vaak een grote elementaire kracht ontplooit, het lot ondergaat van elke kunst die moeizaam doordringt omdat geen fijnere en hogere vorm van uitdrukking meewerkt.

Gilbert Degroote.

1) St., IX, 53.

2) St., IX, 51/52.

3) Cfr. o.m. St., LXXXV; CLXV; G. Degroote, De Poëzie der Rederijkers in Dietsche Warande en Belfort, 1948, p. 364.

4) St., LXXI, 18.

5) Cfr. G. Degroote, Erasmus over Oorlog en Vrede in Kultuurleven, XIXe jrg., 1952, Januari, p. 27 vv.

6) St., CC; vgl. ook ibid., CVIII, 23.

7) St., CXC; vertaling van het colloquium bij Dr. C. Sobry, Des. Erasmus. Een Vierde Twaalftal Samenspraken, Antwerpen, De Sikkel, 1939, pp. 51-52.

8) CXC, 51.