De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 163]

Notities.

1. ‘Honger en kommer’.

In het ‘formulier van het heilige avondmaal’, zoals dat thans nog in vele protestantse kerken in ons land in gebruik is, vinden we o.a. ‘Want door zijn dood heeft hij de oorzaak van onzen eeuwigen honger en kommer, namelijk de zonde, weggenomen.’ 't Begrip ‘kommer’ kunnen we hier 't best omschrijven door: leed, zorg, gebrek en ellende; en dat we in bovengenoemde assonnerende uitdrukking te doen hebben met een ‘vaste’ formule, blijkt uit de volgende beide plaatsen.

In Der Boeren Pater Noster, vs. 30 (zie: Veelderhande Geneuchlycke Dichten enz., blz. 50) lezen we: ‘Het is v wel gheworden kondt, Hoe dattet Coorn geldt menigh pondt, Ende datter veel arme luyden Moeten hongher ende commer lijden.’ En in Sam. Coster's Spel vande Rijcke-Man, vs. 1341, vinden we, dat ‘Waerheyt’ aan de arme Lazarus vraagt: ‘Wat draecht ghy voor een pack’, waarop deze antwoordt, vs. 1342: ‘Hongher en kommer, en ick sterf van onghemack.’

2. ‘In 't gemoet’.

In mijn geboortestreek, de Utr. Vechtstreek, wordt de algemeen Nederl. uitdrukking ‘tegemoet gaan, komen,’ steeds weergegeven door: ‘in 't gemoet gaan, komen.’ 't Is duidelijk, dat we in 't substantief ‘gemoet’ te doen hebben met de verbale stam van gemoeten (= ontmoeten) als nomen actionis.

In 't Mnl. vinden we in deze zin veelal: ‘in zijn (mijn) gemoet gaen (komen)’ bijv. in J. van Maerlant's Alexander, V, 217:

‘Hi dede vore hem vallen al
So wat so quam in sijn ghemoet.’

Dat echter de constructie ‘in 't gemoet’, zoals die in bovengenoemde streek, en ook hier en daar elders, nog in gebruik is, ook reeds uit de middeleeuwen dagtekent, blijkt bijv. uit de Grimb. Oorlog, I, 3531: ‘Hi stac enen int gemoet op den scilt dat hi cloef (= gespleten werd)’; en J. van Maerlant, Rijmbijbel, vs. 28868: ‘Daer quam hem een mangensteen (= steen uit een “blijde”) int ghemoet, die hem thooft van den buke sloech.’ (Zie Mnl. Wdb. i.v. gemoet).

Uit de 16de en 17de eeuw kunnen hier nog verschillende bewijsplaatsen aan toegevoegd worden; zo noteerde ik uit Ph. v. Marnix v. St. Aldegonde's psalmberijming (ed. 1617), psalm 18 vs. 3: ‘Uyt sijnen mont vloog op vier ende vlamme, Diet al verslont, wat haer quam int gemoet,’ terwijl psalm 85 vs. 4 heeft: ‘Genade gaet der waerheyt int gemoet,’ en psalm 95 vs. 1: ‘Laet ons hem treden int gemoet.’

De tweede druk, 1591, van deze vertolking had op deze drie plaatsen eveneens ‘int gemoet’. De eerste druk, 1580, had in psalm 18 en psalm 95 ook: ‘int ghemoet.’

Bij Petrus Datheen (1566) lezen we in genoemde psalm 85: ‘Genad' end waerheyt comen int gemoet.’ 't Merkwaardige van deze plaats is, dat hier 't pron. elkander (datief) ontbreekt, zodat ‘int gemoet comen’ hier de zin heeft van elkander tegemoet komen.

De Statenvertaling van de bijbel heeft in 2 Sam. 19 vs. 15: ‘ende Juda quam tot Gilgal, om den Koningh in 't gemoete te gaen’, en in Luk. 9 vs. 37: ‘Ende het geschiedde des daeghs daer aen, dat hem een groote schare in 't gemoet quam.’

[p. 164]

Ook in Joach. Oudaen's berijming van ‘Davids Psalmen’ (ed. 1730) vinden we in psalm 85 vs. 4: ‘Barmhertigheid, de Waarheid in 't gemoet getreden enz.’

Naast deze constructie vinden we ook geregeld de thans nog algemeen Nederlandse: tegemoet. Reeds in de Lancelot, II, 19811 lezen we: ‘Si ginc te hant jegen hare ende vrachde ombe niemare ten gemoete’ d.w.z. en zag op haar vraag gaarne ‘niemare’ tegemoet. Bij Marnix in de onberijmde vertaling van psalm 95 vs. 1, zowel in de editie van 1591 als in die van 1617, vinden we ‘te gemoete gaen’. Will. van Zuylen van Nijevelt, volgens de traditie de schrijver der Souterliedekens, zegt in psalm 84 (= 85) vs. 5: ‘Die goetheyt opter stede Der waerheyt quam te gemoet.’ In de Statenbijbel luidt psalm 95 vs. 2: ‘Laet ons sijn aengesichte te gemoete gaen met lof.’ Zie voorts Jes. 14 vs. 9; Joh. 11 vs. 20 en 12 vs. 18; Hand. 10 vs. 23; Hebr. 7 vs. 1 en 10 enz.

De psalmberijming van 1688, die bij de Lutherse kerken in ons land in gebruik is en die teruggaat op die van de 16de-eeuwse, Antwerpense rederijker Willem van Haecht, heeft in psalm 95 vs. 1: ‘Laet ons Hem singen te gemoed.’

Uit 't bovenstaande zien we, dat beide uitdrukkingen van de middeleeuwen tot op de huidige dag naast elkander gebruikt zijn.

3. De epenthetische d.

In zijn op tal van punten verouderde werk, De Grammatische Figuren in het Nederlandsch, blz. 262, zegt Jan te Winkel o.a. ‘Groningers laten, zonder er zich zelf van bewust te zijn, steeds, als een woord met de letters ien eindigt, na de lange i en vòòr de sonore n een flauw uitgesproken d hooren, en zeggen bijv. kniedn voor knieën, jaloeziedn voor jaloezieën enz.’ Hij wekt hier dus de indruk, dat deze ingelaste ‘consonant’ die werkelijk naar de d zweemt, alleen voorkomt na de lange i. Dit nu is niet juist: hetzelfde verschijnsel, inlassing van een onduidelijke consonant (d) voor de sonantische n, heeft ook plaats na een ou(w) bijv. in baauwdn (bouwen), traauwdn (trouwen), sjaauwdn (sjouwen) enz.

Ook op een ander punt, betreffende de epenthetische d is Te Winkel onvolledig; wel spreekt hij uitvoerig van deze ingelaste consonant voor de r na l, n en r (daalder, diender, zwaarder enz.), maar 't is hem blijkbaar ontgaan, dat er verschillende streektalen in ons land zijn, waarin zulk een d ook wordt gehoord na de z(s) voor r. Zo zegt men in de Utr. Vechtstreek en ook nog westelijker in 't Utr. Zd. Hollandse laagveengebied: wijzder (subst. en compar. van wijs), ijzder (bijv. 'n ijzdere Hein d.i. een ijzersterke, robuste man), verhuur(d)en (infin.) enz. Ook in 't Gron. treffen we dit verschijnsel aan, ook daarin hoort men: iezder, wiesder enz.; zo vinden we in P. Keuning's bekende streekroman, Kinderen in Verstand en in Boosheid: ‘Hai 'k wol Veerman toch wiesder hebben.’

Dat deze inlassing van een dentaal, maar nu een t, na s vòòr r, ook in Vlaanderen plaats gehad heeft, en misschien nog wel plaats heeft, blijkt uit de tekst van Een oud Mechelsch Bezweringsformulier (ed. Dr. Frans M. Olbrechts), blz. 110, waar gesproken wordt over 't ‘onttoveren’ van melk uit ‘betooverde beesten’ en waar 't dan heet: ‘Soo nemt twee repttanden (= tanden van een repel) en lecht die int vier tot dat sij gheloeijende (= gloeiend) heet zijn en steckse inde melck seghende dese naervolghende worden: met dese hystere soo verbrandt (ick) v ghij tooveraerts ofte tooveressen, anden (= handen) en voeten, herten, leuer ende longhere, aermen ende beenen enz.’

In dit gecursiveerde hystere hebben we ongetwijfeld te doen met 't substan-

[p. 165]

tief (plur.) ijzer, waarin de h prothetisch en de t epenthetisch is. (Zie Fr. M. Olbrechts, t.a.p. blz. 156).

(Een eigenaardig geval van inlassing ener t vinden we in de volkstaal van mijn geboortestreek (Utr. Vechtstreek), Loenen, Loenerveen, Loenersloot, Nieuwersluis. Daar - en ook nog verder westelijk in 't Utr. poldergebied - leeft onder de landbevolking 't substantief ooshout in de zin van: rond of afgeplat hout met inkeping aan beide einden, bevestigd aan de kromme dissel of aan 't lemoen van een wagen, om er de strengen van een paardentuig aan vast te maken. Naast dit daar algemeen gebruikte ooshout horen we in 't eerstgenoemde, engere gebied ook de vorm oosthout met epenthetische t. (Zie Tijdschr. v.N.T.e.L. 68, 74).

4. ‘Voldadigen’.

Dit verbum dat blijkens 't Mnl. Wdb. tot nu toe in Mnl. teksten nog niet gevonden is, treffen we tweemaal aan bij Marnix van St. Aldegonde, namelijk in Het Lofsanck Davids (2 Sam. 7), vs. 11:

Daerom dijn woort nu oock, o God, voldadig,

Het woort gegaen uyt dijnen eygen mont.

terwijl de prozatekst van 2 Sam. 7 vs. 25 luidt: ‘Nu dan Heere God, bevestige in eewicheyt het woort (= belofte, toezegging), dwelc du over dijnen dienaer ende over sijn huys gesproken hebst.’

Vervolgens in Het gebet Danielis (Dan. 9) vs. 9:

‘Dies heeft God sijn woort voldadicht,
Ende met den werck bestadicht.’

terwijl zijn prozavertaling van Dan. 9 vs. 12 heeft: ‘Ende God heeft sijn woort bestadiget dwelc hy over ons gesproken hadde’.

Hieruit blijkt duidelijk, dat voldadigen de zin heeft van: een belofte, een toezegging, gestand doen, trouw zijn aan 't gegeven woord. Wat de vorming van 't verbum betreft, zijn er twee mogelijkheden: we kunnen 't beschouwen als een afleiding van 't adjectief voldadig, dat gevormd is van 't substantief voldaet (= voldoening), of als rechtstreeks van dit substantief afgeleid door middel van 't jongere suffix -igen (vgl. kruisigen, reinigen).

Dit adjectief voldadig heeft 't Mnl. wel. Het heeft veelal de zin van: dienstvaardig, mild, gul, maar een enkele maal ook die van: getrouw aan zijn gegeven belofte. Het Mnl. Wdb. geeft voor deze laatste betekenis alleen de volgende duidelijke bewijsplaats, Der Minnen Loep, II, 2687:

‘Ic hope, ghi sijt so voldedich,
Dat ghi niet en wert menedich.’

Het substantief voldaet, gevormd van 't verbum voldoen, komt in 15de- en 16de-eeuwse mystieke geschriften meestal voor in de zin van genoegdoening voor de zonden, satisfactio. 't Kan echter ook opgevat worden als gevormd van voldoen in de zin van: vervullen van een belofte of toezegging, maar als zodanig komt 't weinig voor, zodat ik er de voorkeur aan geef, het bovengenoemde verbum voldadigen te beschouwen als een afleiding van 't adjectief voldadig, dat in 't Mnl. ook werkelijk voorkomt in de zin van: getrouw aan 't gegeven woord.

Groningen.

Chr. Stapelkamp.