De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

[p. 103]

Vondels Aendachtige Betrachtinge.

In 1950 kocht het Vondelmuseum van het Internationaal Antiquariaat Menno Hertzberger te Amsterdam een boekje van 72 bladzijden in octavoformaat, dat tevoren nergens was gesignaleerd. Het draagt de wijdlopige titel:

‘VERGADERINGE // VAN // Eenige Godtsalige soo stichtelijcke als ver- / makelijcke Verhaeltjes of leerlijcke / HISTORITJES. // Als eerstelijcken / Van een Kramer-Korff, met seve besloote- / ne Ladekens. Eenen Oudt-Vader die Haspelen // te koop droeg, met Seven Beursekens. Eenen Spiegel der // Volkomenheyt. Ende een leerlijck discours van eene // seer ongemeene Suster. Als mede eene Geestelijcke // ende ware Af-beeldinghe van den Ouden end' Nieuwen // Mensche. Met drie schoone Geestelijcke Liedekens. // Waer noch achter by gevoeght is // Een Taefel discours van Dr. Eckarts. Een Schoon / Voorbeeldt van enen lijdtsamen Mensche. Oock / een Voorbeeldt 't gene ons Christus voorgedragen heeft. / Eenighe stichtelijcke Exempelen ende Leerstucken. / Met een schoone Leere aen eene Geestelijcke / Maeght geschreven. // Alle lief hebberen der waerheyt, tot leer en troost, op ver- / scheyde, soo oude als moderne Autheuren in 't Hoogduyt- / sche gestelt ende geschreven. En nu op een vergaert / end' overgeset ter liefde der gene die d' andere Tael niet en verstaen.

- Vignet -

t'Amsterdam, Gedruckt by de Weduw' van Joost Broersz. / Boeck-verkoopster, in de Pijlsteeg. 1657’.

Op blz. 44 van dit boekje begint het lange gedicht Aendachtige Betrachtinge over het lijden / Christi. / Uyt den Hoogduytsche getranslateerd. / En wort gesongen / Op de Wijse van den 91 Psalm.

De strofen zijn genummerd 1-36. Per bladzijde staan 31 regels afgedrukt met de vier strofennummers, doch strofe 31 begint ongenummerd boven aan blz. 52, die 32 regels telt. Het gedicht eindigt op blz. 53. Het draagt geen ondertekening. Er staat alleen EYNDE onder.

Het is een der Oude Rymen van Joost van den Vondel, door Gerard Brandt toegevoegd aan zijn uitgave van J.v. Vondels Poëzy van 1682. Een afdruk, tijdens Vondel's leven gemaakt, was van dit gedicht tot dusver niet bekend.

Naar de uitgave van Brandt is het opgenomen in alle latere Vondeledities. Het tweede deel der W.B.-uitgave behelst de tekst op blz. 55-69.

Niet uit het boekje van 1657, maar uit de editie van Brandt, weten wij, dat de oorspronkelijke tekst uit het Duits vertaald werd door M.L.B. ‘En ter loops gerijmt door J.V.V.’.

De ontdekking van de oudere afdruk, die tijdens Vondel's leven verscheen, dwingt tot een aantal conclusies.

Om te beginnen: het is niet waarschijnlijk, dat Vondel zelf in 1657 de tekst heeft afgestaan aan de samensteller dezer Vergaderinge. Het gedicht is in diens bundeltjes opgenomen in een spelling, die Vondel in 1657 allang niet meer schreef. Vermoedelijk had de onbekende verzamelaar een druk uit ongeveer 1620 ter beschikking, die tot heden niet is weergevonden, doch die ook door Gerard Brandt gebruikt is. Brandt heeft in zijn editie de oorspronkelijke spelling gewijzigd; de uitgever van de Vergaderinge heeft dit niet (of niet in dezelfde mate) gedaan. De Latijnse genitief in de oorspronkelijke titel is door Brandt vernederlandst. Het is dus ook niet onwaarschijnlijk, dat de mededeling over de vertaler, M.L.B., een toevoeging van

[p. 104]

Gerard Brandt is. In dat geval wordt de veronderstelling van J.H.W. Unger, dat Michiel le Blon deze vertaler zou zijn, door de afkorting van diens naam bij Brandt enigermate versterkt. Het is echter ook denkbaar, dat de samensteller der Vergaderinge omwille der handhaving van de anonymiteit een mededeling wegliet, die hij vond op de oude afdruk. Is de naam van de vertaler-uit-het-Duits voor het eerst met deze initialen aangeduid door Gerard Brandt, die in dat geval afging op iets, dat hij van Vondel zelf of toch uit Vondel's vriendenkring wist, dan ligt het voor de hand, dat hij de afkorting gebruikte met de gedachte, een naam aan te duiden, waarvoor (toen nog levende) ingewijden oog zouden hebben. Nam hij de initialen over, dan kunnen ze ook voor hem raadselachtig zijn geweest. Het ontbreken van alle auteursnaam bij de afdruk uit 1657 versterkt de indruk, dat Brandt, die de titel moderniseerde, ook de mededeling over de herkomst eraan toevoegde.

Helaas blijft die mededeling geheimzinnig. Wijlen Prof. B.H. Molkenboer O.P. was er sterk door geïntrigueerd. Hij deelde op blz. 597 van zijn nagelaten werk De Jonge Vondel mee, dat er ‘vele liederbundels uit de XVIde en XVIIde eeuw zijn doorzocht’ om de oorspronkelijke Duitse tekst te vinden. Hiertoe is indertijd de hulp ingeroepen van de dichter Rudolf Alexander Schröder, een uitstekend kenner van het Duitse kerklied, maar ook zijn zoeken bleef zonder resultaat. Duidelijk is echter uit de aantekening boven de afdruk van Brandt te besluiten, dat M.L.B. een proza-vertaling vervaardigde, die daarna door Vondel op rijm werd gesteld. Ik acht het voor het minst mogelijk, om niet te zeggen: waarschijnlijk, dat M.L.B. geen Duits gedicht, maar een Duits prozastuk, een preek, of een meditatie, vertaalde, die dan inderdaad gezocht moet worden in de door Molkenboer aangewezen sfeer van Tauler, Seuse of hun navolgers. Door uitsluitend de ‘liederenschat’ te onderzoeken, komt men in dat geval vanzelf tot geen goed gevolg.

De Vergaderinge bevestigt Molkenboer's veronderstelling, dat de oorspronkelijke tekst afkomstig is uit de sfeer van de Duitse mystiek. De vinder van de oertekst zal zeker een grote dienst bewijzen aan ieder, die het gedicht van Vondel wil verklaren.

De tekst van 1657 helpt in dit opzicht al iets, omdat hij aantoont, dat de afdruk van Brandt op enkele plaatsen corrupt is.

Hoe interessant de spellingsvarianten op zichzelf mogen zijn, ik laat ze hier kortheidshalve buiten beschouwing, in zoverre ze niet strekken tot beter begrip van de tekst. Om hun aard en talrijkheid te tonen kan ik volstaan door de eerste strofe af te drukken volgens de beide lezingen:

Waeckt op, mijn ziel, wat slaept ghij, hoe?
U Bruigom is voor handen.
Koopt oly: schikt u lampen toe,
Zoo blijft Ghij niet in schanden;
Wanneer hy in zijn Kamerkijn
Te midnacht in sal streven,
Sult ghy een dwaese Maeget zijn,
En in het duyster sneven.

Waek op, mijn ziel, wat slaept gy, hoe?
Uw Bruigom is voorhanden.
Koop oli: schik uw lampen toe,
Zoo blijft gy niet in schanden;
Wanneer hy in zijn kamerkijn
Te midnacht in zal streven,
Zult gy een dwaze maeget zijn,
En in het duister sneven.

Behalve zulke spellingsvarianten, die vers na vers te noteren zijn, vindt men bij vergelijking der beide teksten echter ook afwijkingen, waardoor de Vergaderinge verduidelijkt, wat in de editie van Brandt niet altijd direct

[p. 105]

verstaanbaar is. Bovendien krijgt men een indruk van de vrijmoedigheid, waarmee Brandt de tekst in overeenstemming bracht met zijn stijlgevoel.

In vers 15 stond heel iets anders dan er bij Brandt wordt gelezen. Er stond: ‘En u ten inganck niet bereyt’. Brandt maakte daarvan: ‘En u ten ingangk houdt gereed’. Hij nam de negatie weg, waarmee vers 15 afhankelijk bleef van het voegwoord indien uit vs 13. Zijn wijziging werd echter verantwoord door het rijmwoord kleet, in 1657 gespeld als kleyt.

In vs 21 leest Brandt wel voor snel in 1657; in vs 23 leest hij daelt voor vaert. Het gaat hier over de Bruigom (Christus), die volgens de oorspronkelijke lezing zijn Rijck en leven snel (dus: zonder bedenken) in de steek liet om de liefde zijner bruid (de ziel) te verwerven en die voor de ziel ‘in de hel’ voer. Dat Brandt geen (neerwaartse) helievaart naar analogie ener (opwaartse) hemelvaart meer waarnam, deed hem het werkwoord dalen eigenmachtig in de plaats van varen stellen, een stijl-correctie, waarvoor de vertaling van het Symbolon verantwoordelijk kan zijn, temeer, daar Vondel in Het Geloofs-Teken der Apostelen, vs 21, ook schreef: ‘ter helle daelde’ (W.B., dl. V, blz. 703). De bevestiging wel vond Brandt gepaster dan het bijwoord snel, omdat de grote liefde van de Bruidegom in de tekst wordt vergeleken met de betrekkelijke onverschilligheid der bruid, terwijl hij wellicht in snel iets oneerbiedig-komieks hoorde, als het werd toegepast op menswording en kruisdood van Christus.

In de Vergaderinge staat een punt aan het einde van vs 29. Terecht liet Brandt die weg.

Hij maakte echter de verklaarder H.W.E. Moller het werk moeilijk door in vs 43 te doen drukken: Uw ontrouw en zijn liefdbetracht. Moller verklaart dit laatste woord als een substantief met de betekenis: het betrachten van zijn liefdeplicht. De tekst van 1657 maakt evident, dat deze gewrongen opvatting onjuist moet zijn. Immers daar staat: ‘U ontrouw en zijn liefd' betracht’. Betracht is een imperatief.

Om welluidendheidsredenen zal Gerard Brandt 's Kruyces stam in vs 55 vervangen hebben door 's kruishouts stam, waarachter hij echter weer terecht de punt wegliet.

Zeker maakte hij de tekst banaler door in vs 88 te schrijven: ‘Wanneer hij gaet aen 't lijden’, terwijl er stond: het gaet, met de betekenis: wanneer het op lijden aankomt.

In vs 131 heeft W.B. een lezing, die zomin in 1657 als in 1682 voorkwam, doch die Moller zonder verantwoording, naar het voorbeeld van J. van Vloten, aanbracht. Er staat woenden voor wonden. Moller heeft hier ‘woedende soldaten’ ingevoerd en dienovereenkomstig misbruik verklaard als: ‘onbeschaamdheid’. In overeenstemming hiermee veranderde hij, zoals Van Lennep reeds deed, Herodes rock uit 1657, dat bij Brandt Herodes rok werd, in Herodes rot, verklaard als: ‘bende’, hetgeen inderdaad rijmt op spot van vs 135 en een zinsbouw oplevert, die bij de door Brandt overgenomen interpunctie zeker niet onaannemelijk is. Men zou hier het originele Duits of de prozavertaling van M.L.B. bij de hand moeten hebben, om precies te weten, wat de dichter bedoelde.

Om te moderniseren las Brandt in vs 182 hem voor bey en in vs 197 roos toch voor roose. Hij maakte in vs 207 een aesken schults van geen aesken schults, omdat hij hierin een absolute negatie waarnam, terwijl er een relatieve bedoeld was, n.l. werkelijke schuld, maar die nog geen aasje (greintje) zou wegen.

[p. 106]

In vs 211 spreekt de editie-Brandt van lief en leet, terwijl er in 1657 liefd' en leet stond, wat niet geheel hetzelfde is. In vs 219 leest Brandt de werkwoordvorm laet als een imperatief, maar het was in de tekst van 1657 een indicatief, zodat hij Hy laet veranderde in En laet. In vs 225 leest Brandt handen voeten, waartussen geen leesteken stond, als hand en voeten.

Hij maakt eens van eerst in vs 237 en uw van dijn in vs 239.

Van meer ingrijpend belang is de wijziging in vs 253. Daar las de Vergaderinge van 1657 hoe dol een dwaes.... ghy. Brandt vond logischer, of tenminste syntactisch juister: hoe dol en dwaes.... gy.

Dijn herte in vs 272 werd bij Brandt uw harte; Och, lieve ziel in het volgende vers werd O lieve ziel en den Wolf in vs 285 werd de wolf.

Uit deze lijst ziet men, dat Gerard Brandt zich nu en dan waagde aan een transcriptie, die feitelijk een commentaar was.

Nog in een ander opzicht licht de tekst uit 1657 ons voor.

In vs 53, dat Jacob van Lennep zo lelijk met vs 54 gecombineerd vond, staat bij Brandt een drukfout: zoo lang. Van Vloten heeft daarvan gemaakt: zoo hing. Er staat in de tekst van 1657 soo hanght. Wat voor Van Vloten een historisch feit was, zag Vondel als een onvergankelijk heilsfeit. Vandaar bij hem het praesens.

Gelukkiger corrigeerde Van Vloten hy in vs 80 tot gy, de tekst van 1657 heeft hier: ghy.

Moller had het bij het juiste eind, toen hij aendacht in vs 107 liet staan, gelijk hij verantwoordt op blz. 830 van W.B. dl. II, want de lezing van 1657 komt daarmee overeen. Van Vloten en Thijm beschouwden verbluft als een verleden deelwoord. Het is een indicatief praesens met de betekenis: ‘overbluft’.

Niet alle moeilijkheden van de duistere tekst zijn door de vergelijking der twee lezingen op te lossen. Hiervoor zou het Duitse origineel erbij gevonden moeten worden. Nu we echter weten, dat dit niet zeker onder de Duitse liederteksten moet worden gezocht, maar waarschijnlijker onder het proza der mystieke Duitse school, is de kans open, dat het eerlang voor de dag komt. In ieder geval bood de tekst van 1657 reeds oplossing aan enkele moeilijkheden en kan hij dienstig zijn om de werkwijze van Brandt met Vondel's oude rijmen begrijpelijk te maken.

W. Asselbergs.