De Nieuwe Taalgids. Jaargang 45

Uitspraak van leenwoorde in Afrikaans.

In meerlettergrepige leenwoorde, veral die Franse maar ook analogiese skeppinge en vorme, het die uitspraak van die onbeklemtoonde en swakbeklemtoonde vokale in Afrikaans 'n ander weg opgegaan as in Nederlands.

Ondanks die onmiskenbare invloed van Engels op dié gebied, veral die neiging tot vooropplasing van die aksent, en ondanks die poging van akademiese kant om aansluiting by die A.B.N. te soek, kan ons 'n eie Afrikaanse patroon ontdek.

In hierdie bydrae gaan ek veral die uitspraak van die e en die o na, want hulle is die vokale waaroor die meeste verskil van mening bestaan.

Die fonologiese ‘wette’ wat op hierdie gebied te ontwaar is, kan hoofsaaklik tot 2 faktore herlei word:

(A) omringende klanke; (B) ritmiese groepering van die lettergrepe.

(A) (i) Voor 'n konsonantverbinding word e en o uitgespreek as ε en ɔ tensy dit geneutraliseer is tot ə. Vgl. termometer, terminologie, ekskuus, tentatief, eksentriek, ensiklopedie, endosseer, estestiek, sentiment, sensasie, eksamen, eksemplaar, permanent, permissie, sentraal, sersant, sertifikaat, servet, serwituut ens.; kombinasie, kompanjie, kompartement, kompleet, kompliment, kondisie, kondukteur, konsentrasie, konsert, konsessie, kontrak, objektief, obsessie, oktrooi, ordentlik, orgaan, orkes, ornament. Baie van die woorde met e, ook van bostaande lysie, word meestal met dowwe ə uitgespreek. Verdubbeling van konsonant mag nie as konsonantverbinding gereken word nie; so staan e en o in die volgende woorde werklik in oop lettergrepe: effek, essensie, messias, terras, kollega, konneksie, pommade, kollekte ens.

(ii) Voor o en a, soms ook ander vokale, word die onmiddellik voorafgaande e en o as ee en oo, of hulle variante ie en oe (of iets dowwers), uitgespreek. Dus: idee-/idie-aal, tee-orie, gee-ologie, tee-ater, ree-alisme, ree-ageer, ree-integrasie, koo-alisie, oo-ase, oosee-aan, koo-ordinasie ens. In hierdie verbindings is die uitspraak met die variante ie en oe waarskynlik die gewone.

Selfs wanneer die e en o van die volgende oo en ee deur 'n enkele konsonant geskei word, vind ons soms die lang klinker, bv. foo-too, stee-rieoograaf, loo-koo-motief, hoo-moofoon ens.

B) Die ritmiese groepering sluit twee aspekte in, nl. die klemtone en

[p. 11]

die splitsing in lettergrepe. Wanneer dit moontlik is, word naamlik die lettergreep met 'n konsonant of konsonantverbinding begin, dus arre-steer, pro-bleem (vgl. ook dui-dlik) ens.

(i) Onmiddellijk voor die hoofklem word e en o ‘lank’ uitgespreek, d.w.s. as ee/ie en oo/oe, bv. doo-syn, proo-fyt, proo-gram, proo-tes, loo-jaal, proo-duk, moo-reel, loo-sies. loo-kaal ens. Die gewone uitspraak is oe. Die e word dikwels baie onduidelik gerealiseer maar dit staan die naaste aan ie (variant van ee) bv. iemosie, iegaal, ielips, iesensie, iefek, ens. Origens is die dowwe vokaal hier wel die algemeenste, bv. respek, metaal, debiet, resep, sekuur, refrein, meriete ens.

(ii) In 'n anapestiese groep, d.w.s. e en o geskei van die hoofklem deur 'n ander sillabe, word die vokale as ε en ɔ uitgespreek, tensy dit deur die dowwe sva vervang word wat in die geval van e meestal voorkom. Dus: deffe-nisie, deppu-tasie, enner-gie, telle-foon, delli-kaat, preppo-sisie, eppi-sode, demmo-kraat, mello-drama, demmon-strasie, dekko-rasie, proppaganda, mettafoor, nommi-naal, offi-sier, konsolli-dasie, protte-stant, prosse-dure, poppu-lier, polle-tiek, monnu-ment, kommi-tee, oppe-rasie, korre-geer, kolle-nel, posse-tief, oppe-sisie, kommen-taar, prodduk-tief ens.

Die neiging is baie sterk om die lettergrepe voor die hoofklem in 'n trogee te verander, d.w.s. die betrokke è en ò met byklem uit te spreek en die daaropvolgende lettergreep met 'n dowwe vokaal.

Nog meer voorbeelde van hierdie ‘wette’: proo-dukte, prodduk-tief, proo-bleem, probble-maties, moo-del, modde-leer, ressoo-nansie of ree-soonansie, proo-vinsie, proo-vinsiale (in hierdie vyflettergrepige woord en in ander van dié lengte vervul die byklem dieselfde funksie as die hoofklem), iemoo-sioo-neel, iekonne-mie of iekonnoo-mie, proo-fessor, proo-fessorale, ienorrem, iesensie, iesensieel.

Dat daar 'n mate van swenking of wisselvalligheid in sommige gevalle is, kan ons lig begryp. Die faktore wat hier genoem is, kan soms as strydige kragte optree; daarby is die invloed van Engels enersyds en Nederlands andersyds ook nie te negeer nie. Opvallend is bv. die uitspraak eevangelie, foonetiek ens. wat op sulke bykomstige faktore wys.

Bevestiging vir my stellings is te vind in die uitspraak van a en u in die volgende woorde: stattis-tiek, amma-teur, aggi-tator, manni-fes, kappi-taal, pappe-gaai, kwalli-teit, kabbi-net, rumma-/rimma-/roema-tiek, pubbli-kasie, tee-noor, pa-niek, ba-nier, pa-troon, ma-troos, ta-lent, ta-pyt, ka-naal, ba-let, pa-ket, ra-port, ru-briek, mu-siek, ju-weel, stu-dent.

Stellenbosch, September 1951.

M. de Villiers.