De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

Antieke motieven.

Het verhelderende werk Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter van de Bonnse Romanist Ernst Robert Curtius, die door zijn meesterlijk boek over Balzac algemeen bekend mag heten, is zó rijk aan stof en aan geest, dat het Neerlandici even goed als classici zal boeien. De middeleeuwen blijken beheerst te zijn door de Oudheid, waaraan ze ontelbare gegevens danken. Bij deze uiteenzetting heeft Curtius ruimer perspectieven dan Comparetti in zijn Virgilio nel medio evo of Arturo Graf in zijn Roma nella memoria del medio evo, twee beroemde studies, die hij vermoedelijk onnodig vindt te noemen, omdat hun, trouwens meer folkloristische dan literaire, uitkomsten vrijwel doorgedrongen zijn. Niet alleen toont Curtius met slaande voorbeelden aan, hoe allerlei antieke vormen of motieven in een vaste continuiteit tot Shakespeare en Calderon en Goethe werden overgeleverd, maar vooral houdt hij de verdienste, met zijn fijne kritiek tot grondproblemen van de literatuurstudie door te dringen. Daarom kan iedere filoloog het nodige van hem leren, hetzij door verrassende gezichtspunten of, wat misschien vruchtbaarder is, door een gezonde twijfel aan kategorieën, normen en, niet te vergeten, termen, die tot dusver onbetwist gegolden hebben en vanzelfsprekend zijn aanvaard.

In plaats van bepaalde gevallen aan te halen, mag deze aankondiging bij alle dankbaarheid een dubbel voorbehoud handhaven. Vooreerst maakt

[p. 254]

de onuitputtelijk belezen schrijver meermalen de indruk, uitsluitend een kunstmatige bovenlaag van de Europese cultuur te onderzoeken, namelijk de invloed, die vormelijke humanisten van alle eeuwen op de woordkunst uitgeoefend hebben. Inhoever de antieke traditie bijvoorbeeld op de mystiek is vast te stellen, schijnt nergens nagegaan. En dat het zaakregister niet een centraal thema als de dood vermeldt, mag ons al voorzichtig stemmen tegenover de draagwijdte van het betoog, dat tenslotte maar een enkel element onder de vele en waarschijnlijk niet eens het meest essentiële behandelt. Het rijm, waardoor de strofenvorm bepaald wordt, een langzamerhand met de poëzie samengegroeid orgaan, is en blijft, zoals Curtius ten overvloede bevestigt, een eigen schepping van de middeleeuwen.

Een ernstiger bezwaar lijkt, dat de schrijver overmatige betekenis aan de schoolse traditie van stijlmiddelen toekent, alsof er geen andere oorsprong voor letterkundige verschijnselen zou bestaan dan de klassieke erfenis. Is de mens niet altijd zó gelijk van wezen en zijn de motieven niet zó beperkt van omvang, dat er overal spontaan en autochtoon min of meer gelijke beelden opkomen? Als de overeenkomst tussen twee gevallen klaarblijkelijk is, dan hoeft er zonder positief bewijs nog geen genetisch verband aangenomen te worden, zolang er in de natuur behalve vaders en zoons ook geestverwanten, psychische typen met ongeveer dezelfde reacties leven. Zo wijd de gezichtskring van Curtius dan ook is, tenslotte is die nog niet universeel genoeg om de dingen fundamenteel te benaderen, wanneer hij zich tot Europa bepaalt, dat zeker zoveel van Azië heeft opgenomen als Europa van Rome. Ons Westen vormt niet het hele werelddeel, dat op zijn beurt maar een provincie van de mensheid uitmaakt; en voor het kennen van de mens met zijn organische uitingen hebben alle volken een bijdrage te leveren. Zoals psychologie en sociologie al een weerslag in de literatuurwetenschap vinden, zouden ethnologie en folklore mettertijd ook een woordje mogen meespreken. We zijn met het herleiden van motieven tot de Oudheid immers niet aan het einde, maar beginnen er een kringloop, waarbij de antieke vormen enkel verschijningen van menselijk leven blijken te zijn, zoals het zich in de geschiedenis telkens onweerstaanbaar voortzet. Iemand hoeft geen pangermanist te wezen om de Edda een eigen plaats te geven naast de Ilias of om het sprookje tussen oden te eerbiedigen.

Intussen werkt Curtius al echt vormend met tijdig tegenwicht op het modern individualisme, dat een dicher enkel en alleen naar zijn oorspronkelijkheid, zijn nieuwheid, zijn volstrekte zelfstandigheid wil afmeten. Er blijft bij het persoonlijke in de poëzie altijd iets gemeenschappelijks, dat de verstaanbaarheid waarborgt. Tachtigers konden wel het conventionele van de gangbare ‘dichterlijke taal’ verwerpen, maar ze hebben zelf op hun beurt een mode gebracht, waarin de samenleving tot een kliek inkromp. Dat wij een vers op het eerste gezicht kunnen thuisbrengen en de stijlperioden van elkaar onderscheiden, zou onmogelijk zijn, als de een niet onwillekeurig de ander naschreef. De invloed van meesters op tijdgenoten valt duidelijk te herkennen zoals in de verhouding tussen Lodewijk van Deyssel en Gorter; en zien we dat zelfs in onze tijd van opzettelijke kunstenaarsorganisaties, bestaande uit losgeslagen eenlingen, die met geweld origineel op het bizarre af willen zijn, des te sterker moet het gelden van vroeger eeuwen, toen de mens zich voor geen natuurlijke familiegeest schaamde, zich graag schikte in een maatschappelijk of kerkelijk verband en niet de traditie, waardoor een stijl eerst gedragen wordt, bij elk nieuw geslacht moedwillig afbrak.

[p. 255]

Zonder ons in algemene problemen te verliezen, doen we beter een paar praktische toepassingen te maken uit het kostbaar materiaal van Curtius. Waar hij ons meedeelt, hoe Hieronymus de Bijbel ook als literatuur waardeerde (80), denken we aan Vondel, die terloops de gewijde literatuur met de ongewijde vergeleek, zoals Chateaubriand het stelselmatig heeft gedaan, waardoor Victor Hugo en Multatuli en Nietzsche en zoveel romantische schrijvers een bewust ontzag voor de schoonheid van de Schrift leerden voelen.

‘De weereld is een speeltooneel.
Elck speelt zijn rol en krijght zijn deel’ (W.B. III 512).

Deze regels van Vondel herinneren niet alleen aan Shakespeare, wat al eerder is opgevallen, maar delen in een erfelijke gemeenplaats, die bij Ronsard zo klinkt: ‘Le monde est un théâtre, et les hommes acteurs’ (148).

Een Engels geleerde heeft een studie geleverd met de poëtische titel The Soul in the Kiss, om in de wereldliteratuur het platonisch motief na te gaan van de ziel, die op de lippen van een stervende wordt opgevangen (294). Dit gegeven kent ons land uit Vondels sonnet op Roscius, waarvan de Hooftiaanse terzinen aan een barokke omhaal, als het geen vaderlandse omslachtigheid betekent, toegeven in deze trant:

‘Zij zuchte: och lief, ik zwijm. ick sterf. ik ga te gront.
Hij sprak: schep moed, mijn troost, en ving in zijnen mont
Haar' adem, en haar ziel. zij hemelde op zijn lippen.

Hij volght haar bleecke schim naar 't zaligh paradijs.

Vraagt yemant u naar trou, zoo zeg: zij vroos tot ys,
En smolt aan geest, en hij ging met haar adem glippen’ (W.B. II 481).

Nu Erasmus in onze dagen hard gevallen wordt om zijn beschouwing van het Christendom als ‘philosophia Christi’, waartegen Luther dan wordt opgeroepen, weet Curtius deze verering voor de wijsheid, die in het Evangelie besloten ligt, te herleiden tot Kerkvaders (217f.), waarmee Grotius en Vondel tegelijk gedekt worden.

Niets nieuws onder de zon, zo besluit de lezer haast op elke bladzij. Heet de reeks A-saga, E-legende, O-sprook gewoonlijk een grap zonder gehalte (ofschoon er een uitloper van de romantische liefde voor assonantie in steekt), dan zijn we verrast te merken, dat de leermeester van Pindarus al gedichten zonder s-klank maakte en dat het spel van kunstigheden als vingeroefeningen voor de kunst eeuw in eeuw uit werd doorgezet, tot er een Spaanse romance zonder o verscheen (284). De rederijkerij is een beetje ouder en menselijker dan we dachten, omdat de historische wetenschap ons eenzijdig het biezondere en niet het algemene, dus het kleine en niet het grote liet zien. Het verbaast dan ook weinig, dat Curtius het voor Góngora en Gracián opneemt, waarbij de papieren van Huygens evenals die van de door een artistieke Grierson weer uitgegeven Donne meteen stijgen. De schrijver betrekt onze tijdgenoten regelrecht in het geding, want de beoordeling van het verleden volgt nu eenmaal de smaak van het ogenblik. ‘Was ist das Lebenswerk eines James Joyce anderes als ein riesiges manieristisches Experiment? Das Wortspiel (pun) ist einer seiner tragenden Pfeiler. Wieviel Manierismus ist in Mallarmé, und wie nahe berührt er sich mit dem Hermetismus heutiger Poesie!’ (302f.). Of zou deze laatste opmerking onze eigen letterkunde helemaal niet raken? In ieder geval toont Curtius zich opnieuw een man van begrip, die zijn overgrote kennis met oordeel en smaak levendig weet te verwerken, zodat hij ons doorlopend te denken geeft.

Gerard Brom.