De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

Ridderroman en schilderkunst.

De zakelijke trant, waarop Prof. D. Bax in Ontcijfering van Jeroen Bosch allerlei gegevens uit spreekwoorden en volksgebruiken, boeken en prenten heeft verzameld tot verklaring van raadselachtige panelen, mag een beetje afkoelend werken op onze tijdgenoten, die zich door sensatiezucht laten verleiden tot wel vernuftige, maar willekeurige fantazieën, om de Brabantse schilder als een pathologisch of liefst sadistisch persoon te isoleren. Hoe onafscheidelijk immers de grote meester met de hele volksgemeenschap verbonden was, waarvan hij alleen door zijn vruchtbaar scheppingsvermogen verschilde, blijkt ten overvloede opnieuw, wanneer we zijn wonderlijke figuren zetten naast enkele regels uit Seghelijn van Jherusalem. Deze ridderroman beschrijft verschillende reuzen, die een duivelse aard in een monsterachtig lijf vertonen. Afschrikkend ziet een portier er uit:

‘Taenscijn sijn is ghemaect
Als tmuseel van enen swijn,
Ende hi heeft opten rugghe sijn
Een bule als een ossenmule’ (3802-5).

Een ander personnage lijkt, zo mogelijk, nog akeliger:

[p. 226]

 

‘Dat hovet sijn was al ghehaert

 

Als swijns borstelen....

 

Wonderlike waren sine lede:

 

Sijn mont groet, sine nose lanc,

 

Sijn hoeft groet, sijn adem stanc,

 

Sijn oren breet alse een wan.

 

. . . . Ende daertoe mede

 

Was hi ghescepen als een paert,

 

Van den middel nederwaert’ (4374-89).

De held, die bestemd is om al deze verschrikkelijkheden te overwinnen, stelt uitdrukkelijk het griezelige van zo'n wezen vast:

‘. . . . Lelike figure!
Du bist sonder menscen nature’ (4435 v.).

En een derde reus doet even gruwelijk aan:

‘Thovet had hi ghelijc den mule;
Sijn haer dat was lanc ende vule,
Sijn oghen waren versternet roet;
Die noese sijn was herde groet:
Eens voetsdicke ofte mere.
Twee bulen hadde die felle here,
Ene achter, ene vore;
Die keitijf wasser mee gheboren;
Op sijn knien bulen twee.
Noch moeghdi hoeren wonders mee.
Die voete had hi als een lupaert,
Als een wilt man was hi ghebaert’ (8163-74).

Een vierde doet in spookachtigheid van gedaante niet onder:

‘Voer ende achter heeft hi een bule;
Syn mont ghelijct een ossenmule,
Lanc es hi oec sestien voet’ (10709-11).

Jeroen Bosch is wel niet de enige kunstenaar geweest, die met de verbeelding van dichters wedijverde. Dezelfde roman vermeldt een wreedheid, die feitelijk in onze rechtpleging van de middeleeuwen niet bekend is: ‘Dede die darme utewinden met enen engiene’ (11744 v.). Juist zo werd de marteldood van de H. Erasmus door Dirk Bouts in Leuven voorgesteld met een katrol, waarmee beulen de ingewanden als een touw om een stang draaiden. Roman en legende dienden elkaar zoals woord en beeld het deden. (vgl. Acta Sanctorum, Junii I, 213).

G.B.