De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

[p. 218]

De cither van Antoon.

In ‘Moeders Verjaardag’ - wij citeren uit de derde druk van ‘Feesten’ (Amsterdam, 1920) - duidt Van Looy met het woord ‘manuaal’ een onderdeel van een cither aan. ‘En dan Antoon begon; neerkijkend van het wapper-dunne papier, opkijkend van de manualen die door zijn vingers gedrukt, de snaar verstilden er onder àl naar de akkoorden het wilden’ (pag. 136). ‘Heimelijk friemelden haar handen het boezelaar, schuinweg en of ze in zich zelve praatte, ze naar Antoon keek, die zijn manualen begreep en dwong tot het in dreuning-gaand zwellende koraal’ (pag. 138). Voor wie het hier bedoelde instrument niet kent, zal de functie van deze ‘manualen’ (en zullen ook de meeste zinnen, waarin Antoon's spel wordt beschreven) niet geheel duidelijk zijn.

De manualen zijn knoppen, op een andere plaats ‘grepen’ genoemd. ‘Geertrui, wat toegeleend, volgde de noten en de letters der grepen’ (pag. 136). ‘Aanvankelijk wat onvast, behandelde Antoon de knoppen meer zeker’ (ib.). Wat gebeurt er nu, als deze knoppen door de vingers neergedrukt (of ‘begrepen’) worden?

Antoon's instrument is niet een strijk- maar een slag-cither. ‘Uit het album waarin Duitsche liederen voor de slagcither waren gezet, speelde hij er een en nog een’ (pag. 136). Bij ‘...tot hij weêr gansch de volle snaarreeks streek’ (pag. 137) en bij ‘psalmend onder de wijder wordende streek bij het einde der strofe’ (pag. 139) moet men dus niet aan een strijkstok denken. Dat het instrument met een plectrum wordt bespeeld, blijkt uit: ‘(Antoon) diepte uit zijn vestzak iets wat hij schoof aan zijn rechterduim’ (pag. 135) en uit: ‘Dan... ritste hij de gewapende hand, den gepunten duimeling de magere snaren over’ (pag. 136). In de tekst is ook nog sprake van een snaar-cither: ‘voor het te donker wordt, speel ons een beetje voor, haal je snaar-cither af, jongen, toe’ (pag. 134). Dit is geen technische benaming. Terwijl een slag-cither tegenover een strijk-cither staat en dus een soort cither is, is een snaar-cither niets anders dan een cither tout court; er zijn immers geen cithers zonder snaren. De oude Weelsen had beter van een accoord-cither kunnen spreken. Uit alles blijkt, dat Antoon's slag-cither tevens een accoord-cither is. Op dit instrument kan men, door het neerdrukken van bepaalde knoppen, de snaren uitschakelen, die niet tot het gewenste accoord behoren. Gaat men nu snel met het plectrum van onder naar boven langs de ‘volle snaar-reeks’, dan komt slechts een gedeelte der snaren tot trilling. Zo ontstaat een (arpeggio-)accoord. Dit is de betekenis van: ‘de manualen, die door zijn vingers gedrukt, de snaar verstilden’. Men gaat met zijn ‘streek’ natuurlijk niet verder dan de toon die onderdeel is van de melodie. Niet elke toon van de melodie is tevens het einde van een arpeggio-accoord: ‘soms moest hij even tokken een snaar afzonderlijk’ (pag. 136). In dergelijke gevallen staat er bij de noot geen ‘letter’. De letters bij de andere noten corresponderen met de letters op de knoppen: ‘Een zwarte dikke alphabetletter bestempelde elke knop’ (pag. 135). Op deze wijze worden dus, indirect, de accoorden aangeduid. Hiermee is ‘Geertrui volgde de noten en de letters der grepen’ duidelijk geworden. Eveneens: ‘Dan op eene influistering van Geertrui verruilde Antoon het gedrukte album voor het andere, dat vol was van liedjes uit school en van Gezangen en Psalmen met mooie wijzen en waarvoor hij na veel geduldig zoeken, d'akkoorden had gevonden en beschreven’ (pag. 137).

[p. 219]

Dat ‘beschrijven’ kan niets anders zijn dan het plaatsen van letters bij de noten. Dit waren geen gedrukte maar geschreven noten; ‘het andere (album)’ was een schrift, zoals blijkt uit de zin (aan het eind van dezelfde pag.): ‘Zij kenden de volgorde wel van het schrift’. Antoon heeft dus waarschijnlijk eerst de melodieën uit muziekboeken overgeschreven, een enkele daarvan misschien getransponeerd. De begeleidingen kon hij niet gebruiken. Tegenstemmen zijn op een cither niet te spelen; hetzelfde geldt voor bepaalde accoorden. Sommige accoorden kon hij overnemen, andere moest hij ‘zoeken’. Hij moest die muziek voor cither arrangeren.

Men kan zich afvragen, waarom Van Looy de knoppen van een cither ‘manualen’ noemt. Een manuaal van een orgel is de met de hand bespeelbare claviatuur, in tegenstelling van het pedaal of voetklavier. Ook de citherknoppen worden met de hand bespeeld. Hier staat dan weliswaar geen ‘pedaal’ tegenover, maar voor het bespelen van de snaren is toch een plectrum nodig, het gebeurt niet met de blote (maar met de ‘gewapende’) hand.

Misschien is deze verklaring toch niet geheel bevredigend. De manualen van een orgel contrasteren niet alleen met het pedaal. Zij onderscheiden zich ook van elkaar, en wel door sterkte, timbre of aard der tonen; elke claviatuur omvat, of ‘is’, een bepaalde tonen-reeks. Als nu op een accoord-cither bepaalde knoppen worden neergedrukt, ontstaat een bepaalde tonen-reeks of ‘claviatuur’. Zo'n knop kan daarom metonymisch een ‘manuaal’ genoemd worden.

In hetzelfde verhaal is sprake van ‘gebonden zang’. Dit is, voorzover wij weten, geen technische term. Welke soort muziek hiermee wordt aangeduid, blijkt duidelijk uit het verband.

Eerst is verteld, dat Antoon het Duitse album verruild had voor het andere, dat vol was van liedjes uit school en van Gezangen en Psalmen (zie boven). Enige alinea's verder lezen we: ‘Ernstiger in den talmenden nacht... ruischte de verklanking van de verkorenste liederen hunner jonkheid. Dan, als gespoord door het licht, was Antoon al spoedig overgegaan in den gebonden zang.’ Zo worden blijkbaar de Gezangen en Psalmen genoemd. Dit blijkt ook uit hetgeen volgt: ‘En hij, met dé oude toonzetting van het Wilhelmus speelde altijd de plechtige kerk-gezangen het allerliefst.’ Deze zijn, wat het metrum, het tempo en ook de melodiek betreft, veel meer ‘gebonden’ dan de ‘vrije’ schoolliedjes, waarmee ze hier contrasteren.

Er wordt in de muziek wel een onderscheid gemaakt tussen ‘gebonden’ (of strenge) en ‘vrije’ (of galante) stijl. De eerste is de (stijl van de) vocale muziek, die meer dan de instrumentale aan bepaalde intervallen gebonden is. Wij hoeven niet aan te nemen, dat Van Looy deze technische termen heeft gekend. De term ‘gebonden stijl’ in de muziek en dezelfde term in de letterkunde (‘poëzie’) zullen ook wel onafhankelijk van elkaar zijn ontstaan.

C.F.P. STUTTERHEIM.