De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

Hij.

Nog een vorm van het encliticum.

Niet om dr. Kooiman te wijzen op een lacune in zijn studie over hij (N.T. 43 afl. 6) - dr. Kooiman verklaarde daarin bij herhaling, dat hij geen volledigheid betrachtte - maar om de aandacht te vestigen op een weinig bekende vorm, meen ik goed te doen de volgende aanvullingen te geven.

Als encliticum van hij valt in mijn eigen omgeving, de west-Betuwe, naast -ie en -die of -tie een vorm met -jə te constateren, die nu eens -tjə luidt, dan weer -pjə, -kje en ook enkel -jə : val-tjə (valt hij), kwam-pjə (kwam hij), zin-kjə (zingt hij, ook zinkt hij), greep-jə (greep hij), toe-tjə (toen hij), as-jə (als hij), enz.

Bij het noteren van Blancquaerts zinnen is mij duidelijk geworden, dat het encliticum met dit -jə in een vrij uitgestrekt gebied in gebruik is. Talrijk zijn de zinnen niet, waarin een enclitische vorm bij hij kan worden verwacht, in zin 43 staat: omdat hij, in 113: bakt hij, in 117 en 118: dat hij, in 136: deed hij het maar. De vormen met -jə zal men alleen opmerken in het ongedwongen spreken, als het pronomen absoluut toonloos is en daarom verwondert het mij niet, dat ik in geen enkele plaats voor de vorm, die niet in een zinnetje staat, bakt hij: bak-jə opgeschreven heb, want zo zou die vorm in het zinsverband luiden.

-jə-vormen heb ik gehoord in het westelijk deel van het gij-gebied in de Betuwe, in de oost-Tielerwaard - de west-Tielewaard heb ik niet bezocht - en in west-Maas en Waal. De plaatsen op te sommen met letter en nummer acht ik hier overbodig.

Terwijl in het gij-gebied was-jə, schrijf-jə voor ieder de betekenis heeft van was hij, schrijft hij, worden deze vormen in de streek, waar jij (jə) fungeert als pers. vnw. v.d. 2e persoon algemeen opgevat als was-jə, schrijf-jə.

Voor mij staat het vast, dat de jə-vormen van het encliticum naast hij in nog meer plaatsen gebezigd worden dan in die, waarin ik ze op heterdaad betrapt heb. Van vragen naar dergelijke vormen is weinig resultaat te verwachten, de meeste zegslieden kunnen niet meedelen, of en wanneer

[p. 180]

ze die al of niet bezigen. Terecht begint dr. Kooiman zijn opstel met: ‘pronomina zijn gevoelige taalelementen’ en op commando komen de -jə- vormen niet voor de dag.

Welke grondvorm moet er bij deze -jə-enclitica worden aangenomen? Van de 3e persoonsvormen v.d. onvolt. teg. tijd van alle werkwoorden en de 3e pers. onvolt. verl. tijd van de sterke ww. benevens van enkele voegwoorden: of, as, enz. bestaan enclitische vormen met -die of -tie of alleen met -tie, Probeert men naast deze -jə-vormen te stellen, dan komt men tot de ontdekking, dat na een stam, die eindigt op een klinker, op -n en -l het pronomen -tjə luidt: krui-tje, won-tjə, viel-tjə, na een stam op -m -pjə: kom-pjə, na een op -ng of -nk: -(k)jə: drin-kjə. Drin-kjə kan zowel betekenen drinkt hij, als dringt hij, uit de context moet dit blijken. Eindigt de stam echter op een f, p, ch, k of s, op een scherpe spirant of explosief dus, dan is een enkel -jə de geïnverteerde vorm. Zelfs is de -t in de verbinding cht verdwenen: wach-jə, vech-jə, zoch-jə. Dat de slot-t wegvalt is een algemeen verschijnsel in de dialecten van de streek tussen Rijn-Lek en Waal en daar niet alleen. Bij de stammen op -r is het soms -tjə: verloor-tjə, maar soms voldoet alleen -tie: voer-tie of -die.

Overzien we bovenstaande gevallen, dan valt de overeenkomst op met de gedaanten, waaronder het deminutiefsuffix -(t)jə verschijnt. Ook dit wordt onder invloed van de voorafgaande consonanten gewijzigd tot -pjə en -kjə of ook tot enkel -jə.

-tjə (pjə, -kjə, -jə) hoort niet tot het idioom van alle tongvallen van Betuwe en Maas en Waal, meer naar het oosten kan men in plaats hiervan -ie en ook -ə opmerken: zaa-ie (zei hij), umda-tə (omdat hij).

Phonetisch is het verschil tussen -tie en -tjə gering, vandaar, dat beide vormen gemakkelijk in elkaar overgaan. Een tussenvorm -tjie maar een -tjie met een heel zwak vocalisch element valt soms eveneens te beluisteren. -ə is een verzwakking van -ie.

In het westelijk deel van de streek tussen de rivieren, en waarschijnlijk ook in het oostelijk deel, is bij de zwakke praet. -ie de enclitische vorm, doch tussen de werkwoordsvorm en het pronomen wordt een n ingelast: hördenie, waarrekte-nie evenals in Noord-Brabant en verschillende plaatsen van Zuid-Holland naar dr. Kooiman meedeelt.

Hierboven is gezegd, dat naast -tjə- enz.-vormen constructies met -die of -tie of alleen met -tie bestaan; enkel met -tie na een toonloze consonant: schrijf-tie, kroop-tie, lach-tie, keek-tie, was-tie, da-tie, in andere gevallen met -die of -tie. -tie is het dus in de vormen met inversie van de teg. tijd, want mag al de slot-t verdwenen zijn, in deze positie komt die weer voor de dag, -die of -tie in de verl. tijd van de sterke ww., waarvan de stam niet eindigt op een scherpe medeklinker: kwam-die naast kwam-tie, won-die naast won-tie, viel-die naast viel-tie, voer-die naast voer-tie, wor-die naast wor-tie, (waar hij), toe-die toe-tie (toen hij). Dit is eveneens het geval in het zinnetje, dat dr. K. aanhaalt: de boeke, die die gelèze hè en de boeke, die tie gelèze hè.

De vorm -tie treedt alleen op als encliticum bij hij: val-tie, lès-tie, wordt er over een vrouw gesproken dan is het val-sə, lè-sə.

In de zwakke verl. tijden blijkt het achtergeplaatste pronomen, wanneer er van een man sprake is, -ie te zijn. Redenen om te veronderstellen, dat -tie (-die) op -ie terug gaat. Bij enclise kwam in de teg. tijd het pronomen, dat in het germ. hĭ luidde, na een -t. Articuleerde men niet scherp, dan viel

[p. 181]

de h weg: het pronomen werd -ie, de t van de persoonsuitgang werd bij dat -ie gevoegd en -tie kon beschouwd worden als het voornaamwoord. Dit -tie kon vervolgens ook in andere posities worden aangewend, in de verl. tijd en na voegwoorden. Na bepaalde consonanten werd -tie tot -die.

Is het bovenstaande juist, dan is een vorm -tjə betrekkelijk jong.

A.R. HOL.