De Nieuwe Taalgids. Jaargang 42

De zinsbouw in het Nederlands.

1. Men kan de zin: ‘De kinderen gaan naar Scheveningen’ op verschillende wijze accentueren. Legt men bijvoorbeeld op de lettergrepen kin en Sche de klemtoon en een minder zwaar accent op gaan, dan krijgt men de mededeling van een feit, een mededeling, die geen samenhang met een context of gegeven omstandigheden vooronderstelt, en die ik daarom neutraal noem.

Accentueert men echter aldus: De kínderen gáan naar Scheveningen, dan heeft men te doen met een mededeling waarin het gedeelte naar Scheveningen, dat in tegenstelling tot kin en gaan geen klemtoon heeft, anaphorisch van aard is. Dat er een plan bestond om naar Scheveningen te gaan, was al bekend. Men verkeerde alleen in onzekerheid of het plan zou worden uitgevoerd. Om die onzekerheid op te heffen kan men zeggen: ‘De kínderen gáan naar Scheveningen’.

Het is ook mogelijk slechts één klemtoon te gebruiken: De kínderen gaan naar Scheveningen. In dit geval is het gedeelte gaan naar Scheveningen van anaphorische aard en de zin kan bijvoorbeeld het antwoord zijn op de vraag: ‘Wie gaan er naar Scheveningen?’

Een vierde mogelijkheid is: De kinderen gaan naar Schéveningen. Nu is het begin van de zin anaphorisch en de mededeling kan het antwoord zijn op de vraag ‘Waarheen gaan de kinderen’?

Men kan de volgorde van de delen van de mededeling ook omkeren: Naar Schéveningen gaan de kínderen. In deze vorm is de mededeling gedeeltelijk contrasterend. De mededeling de kínderen impliceert ‘in tegenstelling met anderen’. De woorden ‘de kinderen’ drukken meer uit dan hun neutrale betekenis en men kan dus zeggen, dat ze expressief gebruikt zijn.

Als zesde mogelijkheid heeft men: Naar Schéveningen gáan de kinderen, waarin de kinderen anaphorisch gebruikt is, als zevende mogelijkheid: Naar Schéveningen gaan de kinderen, waarin gaan de kinderen van anaphorische aard is, en als achtste mogelijkheid heeft men: Naar Scheveningen gaan de kínderen, waarin het gedeelte naar Scheveningen gaan van anaphorische aard is. Variant zeven en acht zijn respectievelijk mogelijk als antwoord op de vraag ‘Waarheen gaan de kinderen’? (7) en ‘Wie gaan naar Scheveningen’? (8).

Op grond van de verschillen in accentuering kan men dus een neutrale,

[p. 121]

een gedeeltelijk expressieve en een gedeeltelijk anaphorische mededeling onderscheiden. Uit de variant Naar Schéveningen gaan de kínderen blijkt tevens, dat de plaats die een deel in het geheel van de mededeling inneemt, een stilistisch verschil met zich mee brengen kan: het naar rechts verplaatste de kinderen is expressief gebruikt, tenminste als het ook de klemtoon heeft.

2. Door uitbreiding van de mededeling die het uitgangspunt van deze beschouwingen was, zal ik nu trachten na te gaan, hoe de volgorde van de onderdelen in de Nederlandse mededeling is.

a. De kínderen gaan op de fíets naar Schéveningen. In deze volgorde is de mededeling neutraal. Als men op de fíets een andere plaats geeft, wordt de mededeling gedeeltelijk expressief: De kínderen gaan naar Schéveningen op de fíets (op de fíets impliceert ‘in tegenstelling met lopen of per tram’). Legt men niet de klemtoon op fiets, dan is het deel op de fiets zo wel vóór als ná naar Scheveningen van anaphorische aard.

b. De kínderen gaan mórgen op de fíets naar Schéveningen. Deze mededeling is neutraal. Verplaatst men mórgen naar rechts: De kínderen gaan op de fíets mórgen naar Schéveningen, dan is mórgen expressief geplaatst. Als men het nog verder naar rechts verplaatst: De kínderen gaan op de fíets naar Schéveningen mórgen, dan is de mededeling geen gewoon, conventioneel Nederlands meer: men is geneigd mórgen op die plaats als een infinitief op te vatten. Laat men de klemtoon van morgen weg, dan wordt het anaphorisch meegedeeld en kan het op alle drie de gegeven plaatsen staan: De kínderen gaan morgen op de fíets naar Schéveningen; De kínderen gaan op de fíets morgen naar Schéveningen; De kínderen gaan op de fíets naar Schéveningen morgen.

c. De kínderen gaan mórgen bij góed wéer op de fíets naar Schéveningen. In deze volgorde is de mededeling neutraal. In.... op de fíets bij góed wéer naar Schéveningen staat bij góed wéer expressief, in.... op de fíets naar Schéveningen bij góed wéer is het bijvoegelijke bepaling bij Scheveningen. De kinderen gaan bij góed wéer mórgen op de fíets naar Schéveningen heeft een expressief geplaatst mórgen. Zonder klemtoon, anaphorisch gebruikt, zal men bij goed weer bij voorkeur aan het eind van de zin plaatsen.

d. De kínderen gaan mórgen bij góed wéer met hun állen op de fíets naar Schéveningen. Deze mededeling is neutraal. Verplaatsing naar rechts: .... op de fíets met hun állen naar Schéveningen levert een expressief met hun állen, verplaatsing naar links veroorzaakt expressieve mededeling van bij góed wéer (.... met hun állen bij góed wéer op de fíets naar Schéveningen). Gebruik zonder klemtoon, aan het eind van de zin, stempelt met hun allen tot anaphorische mededeling.

Uit het bovenstaande kan men de volgende conclusies trekken:

a. Het anaphorisch meegedeelde, dat geen klemtoon heeft, kan op meer dan een plaats in de mededeling staan.

b. Expressief geplaatst is in het voorbeeld dat deel van de mededeling, dat ten opzichte van zijn plaats in de neutrale mededeling naar rechts verschoven is. Het expressief meegedeelde heeft klemtoon.

c. De volgorde van de delen van de neutrale mededeling na de persoonsvorm is: tijdstip (morgen), voorwaarde (bij goed weer), omstandigheid (met hun allen), hoedanigheid (op de fiets), richting (naar Scheveningen). Al deze delen hebben klemtoon.

3. Door welke factoren is de volgorde in de gegeven zin bepaald? De

[p. 122]

betrekkingen tussen de delen van de mededeling na de persoonsvorm en deze persoonsvorm zijn van verschillende aard. gaan betekent in beweging zijn. Een beweging op zichzelf vooronderstelt een verplaatsing in een meer of minder bepaalde richting. Bijvoorbeeld: De kinderen gaan vooruit, achteruit, in het rond, naar X. Deze meer of minder bepaalde richting is een vast kenmerk van de beweging op zichzelf. Daarnaast kan een beweging toevallige kenmerken hebben, zoals snel, langzaam, op de fiets, met de tram. De samenhang tussen een beweging en een vast kenmerk is inniger dan die tussen een beweging en een toevallig kenmerk daarvan. Men zou dit verschil in samenhang kunnen weergeven met de rangorde 1 (vast kenmerk) en 2 (toevallig kenmerk).

Anders gesteld is het met het tijdstip en de voorwaarde. Zij kenmerken de beweging op zichzelf niet, maar het hangt van hen af, of de beweging plaats hebben zal of niet. Deze delen noemen dus kenmerken van de voltrekking van het gaan, terwijl naar Scheveningen en op de fiets kenmerken van de beweging op zichzelf, dus van de betekenis van gaan noemen. De mededeling met hun allen staat, naar het mij voorkomt, op de grens tussen die twee. Als men met hun allen intertrepeert als gezamenlijk, dan kan men er een kenmerk van de beweging in zien, een nog toevalliger kenmerk dan op de fiets, zodat het dus de rangorde 3 in de samenhang met de betekenis heeft.

De voltrekking van een werking (gaan) is gebonden aan een tijdstip, een voorwaarde, een doel enz., die niet altijd expressis verbis genoemd worden. De volgorde tijd: voorwaarde, van links naar rechts bezien, lijkt mij logisch. Immers, pas als het voor de voltrekking van de werking vastgestelde tijdstip aangebroken is, komt het al of niet vervuld zijn van de voorwaarde in het geding.

Men kan dus het volgende schema van de structuur van de besproken mededeling opstellen:

onderwerp	persoonsvorm	kenmerken van de voltrekking	kenmerken van de betekenis
		logische volgorde van links naar rechts 1 (tijd), 2 (voorwaarde)	naar de graad van samenhang van rechts naar links 3 (omst.), 2 (hoed.), 1 (richting)

Men vindt deze structuur bevestigd bij de beschouwing van mededelingen van andere aard. Ik zal mij daarbij beperken tot neutrale mededelingen en de expressieve of anaphorische plaatsing stilzwijgend voorbijgaan.

Ik kies eerst de mededeling van wat men, in tegenstelling met de besproken beweging, een rust kan noemen:

De kínderen blijven vandáag wegens de régen in de kámer.

De betekenis van blijven vooronderstelt een plaats waar men blijft. Het zinsdeel in de kamer noemt dus een vast kenmerk van de betekenis van blijven. Dit vaste kenmerk staat weer zo ver mogelijk naar rechts in de zin. De andere zinsdelen na de persoonsvorm noemen geen kenmerken van de betekenis, maar van de voltrekking van het blijven. Zij doen dat in logische volgorde van links naar rechts: pas op het bepaalde

[p. 123]

tijdstip (vandaag) komt de reden (wegens de regen) in het geding.

Ik neem nu een mededeling met een transitief gebruikt werkwoord:

Váder maakt vandáag in de kámer een vlieger.

Het transitieve werkwoord vooronderstelt een object waarop de werking gericht is, i.c. de vlieger. Dit object is dus een vast kenmerk van een transitief gebruikt werkwoord en dit vaste kenmerk van de betekenis vindt men zo ver mogelijk naar rechts in de zin. De zin zou ook nog een indirect object kunnen behelzen, bijv. voor de kinderen. Men treft dit in het Nederlands vóór of ná het directe object aan. Staat het er na, dan kan men het even goed een adnominale bepaling bij vlieger noemen. Alleen wanneer het niet voorzien is van het voorzetsel voor, moet het vóór het directe object staan. Het klinkt echter ouderwets, als men zegt: Vader maakt vandaag in de kamer de kinderen een vlieger.

De zinsdelen die aan het object van de gegeven zin vooraf gaan, noemen geen kenmerken van de betekenis van maakt, maar van de voltrekking van het maken. De volgorde is, van links naar rechts gezien, logisch: de plaats is aan een tijd gebonden, niet de tijd aan een plaats. Men lette er op, dat de plaats in deze zin, waarin hij geen vast kenmerk van de betekenis van het werkwoord is, niet aan het eind van de zin staat, wat in de zin met blijven wel het geval is, omdat hij in die zin een vast kenmerk van de betekenis noemt.

Ik breid deze mededeling nog wat uit: Píet maakt thúis zijn sómmen verkéerd. Nu is er weer een rangorde in de samenhang van de zinsdelen met de betekenis te ontdekken. verkeerd kenmerkt de betekenis van maken op een bepaalde manier, en van het maken op die bepaalde manier zijn de mislukte sommen het effect (orde: 2, 1).

Een aardige bevestiging van de regel dat datgene wat het nauwst met de betekenis samenhangt zo ver mogelijk naar rechts komt, leveren de scheidbaar samengestelde werkwoorden. Neem bijvoorbeeld vóórspellen: Píet spelt thúis zijn broertje de wóorden vóor. Het werkwoord voorspellen is een betekenisgeheel, dat uit de componenten voor en spellen opgebouwd is. Tussen spelt en voor bestaat dus de nauwst denkbare samenhang en men vindt voor dan ook aan het eind van de zin. Voorspellen is een transitief werkwoord, waarbij een object als vast kenmerk optreedt. Dit heeft dus de rangorde 2, terwijl het indirecte object de rangorde 3 van rechts af heeft. Het zinsdeel thuis noemt geen kenmerk van de betekenis, maar van de voltrekking en gaat dus aan de andere zinsdelen vooraf.

Nemen we de mededeling van een toestand: Váder is van 't jáar wegens het gúre wéer díkwijls zíek. De persoonsvorm is kan zonder nomen geen koppelwerkwoord zijn; ziek zijn vormt een betekenisgeheel, waarvan ziek en zijn componenten zijn. Men vindt de beide delen van dit betekenisgeheel weer zo ver mogelijk uiteen. De andere zinsdelen noemen kenmerken van de meegedeelde toestand. Zij noemen het tijdvak, de reden en de frequentie. Zij doen dat van links naar rechts in logische volgorde: een frequentie moet betrekking hebben op een bepaald tijdvak en het is logisch dat dit eerst genoemd wordt; de reden en de frequentie staan tot elkaar als oorzaak en gevolg en daarom gaat de reden logisch aan de frequentie vooraf.

De door Van Haeringen in dit tijdschrift (XL, blz. 1 vlg.) besproken tangconstructies maken ook deel uit van de hier besproken verschijnselen. Bijvoorbeeld: Píet heeft vandáag uit vervéling zijn óom een bríef ge-

[p. 124]

schréven. De woorden heeft en geschreven zijn de samenstellende delen van één betekenisgeheel, dat men kan vergelijken met spelt voor en is ziek uit de al behandelde zinnen. Het is dus geheel in overeenstemming met datgene wat wij in de voorafgaande gevallen al hebben waargenomen, dat heeft en geschreven zo ver mogelijk uit elkaar staan. Over de andere delen van de gegeven zin behoef ik, na wat er hierboven al over gezegd is, niets meer in het midden te brengen.

Tenslotte de zinnen met complexe zinsdelen. Eerst een met een onderwerpcomplex: Wie bij gúnstig wéer een vlíeger ópláat heeft véel pleizíer. De delen wie en oplaat van het onderwerpcomplex vormen een betekenisgeheel, dat men in één woord als de oplater kan samenvatten. (Vergelijk spelt voor, is ziek, heeft geschreven). Aan de tweede component van dit betekenisgeheel gaan de andere zinsdelen (voorwaarde, object) in de gebruikelijke volgorde vooraf. Andere, soortgelijke zinsdeelcomplexen heeft men in: Wij geven wie zo gulzig is (gulzigaard) niets; Wij rekenen er op dat je morgen komt (je komst); Wij stonden op toen de bel om twaalf uur ging (bij het gaan van de bel); Het huis dat gisteren voltooid is werd vandaag betrokken (het gisteren voltooide huis); Piet wordt wat zijn vader is (vergelijk is ziek).

Uit al de besproken zinnen blijkt, dat wat Van Haeringen een tangconstructie noemt, geenszins tot samengestelde tijden en samengestelde zinnen beperkt is. Het is regel in de Nederlandse zin dat datgene wat krachtens de betekenis het nauwst verband houdt, zo ver mogelijk uiteen geplaatst wordt. Het algemene schema van de structuur van de Nederlandse zin die een neutrale mededeling bevat is dus:

onderwerp	persoonsvorm	bepalingen
	betekenis + voltrekking	samenhangend met de voltrekking, logisch geordend van links naar rechts, 1, 2, 3	samenhangend met de betekenis, geordend naar de graad van samenhang van rechts naar links, 3, 2, 1,

Het Nederlands heeft de ordening van rechts naar links ook bij de adverbiale bepalingen, waarbij de determinanten aan het determinatum voorafgaan: heel erg slordig. Ook bij adnominale bepalingen komt dit principe voor: een mooi huis, een mooi, groot huis, maar niet uitsluitend: buurmans huis naast het huis van buurman.

Ik ben mij er van bewust dat ik hier alleen een structuurprincipe geconstateerd en niet verklaard heb. Wel meen ik dat we hier met een verschijnsel van conventionele aard te doen hebben, maar het is natuurlijk wel mogelijk, dat er een verklaring voor deze conventie te vinden is.

Rotterdam.

B. van den Berg.