De Nieuwe Taalgids. Jaargang 42

[p. 98]

Levende en geslachte keuring bij slachting.

Het seizoen der ‘huisslachting’ is aangebroken, de tijd, waarin de boeren het vee, door hen gemest, voor eigen gebruik mogen slachten. Er bestaan omtrent deze aangelegenheid allerlei voorschriften in verband met de volksgezondheid en de nog steeds geldende distributiewetten. En zo voelen vele gemeentebesturen zich verplicht hun onderhorigen daarop te wijzen om overtreding te helpen voorkomen. Uiteraard treft men dergelijke waarschuwingen en adviezen voornamelijk aan in de kleine, plaatselijke nieuwsbladen. Voor de taalkundigen zijn dit echter dikwijls periodieken van groter belang dan vele landelijke en bekende grote bladen. Ze worden toch in hun gebied doorgaans huis aan huis gelezen en zijn in duizenden en duizenden gezinnen van ons volk de enige lectuur, die dan ook letter voor letter wordt gespeld tot en met de allerkleinste advertentie toe. Maar daardoor is hun taal van onwaardeerbare invloed op het publiek, temeer, daar zij vrijwel het enige zijn, waardoor deze dialectsprekers nà hun schooljaren geregeld contact hebben met het ‘Nederlands’. Juist hierom al zou de taalkundige wel geregeld van de inhoud dier blaadjes mogen kennis nemen.

Eén dier plaatselijke weekblaadjes is Oostermoer - Noordenveld, verschijnend in Zuidlaren en druk gelezen in de wijde omgeving dezer plaats, temeer, daar het zo ongeveer ‘officieel’ publicatie-orgaan is van de gemeentebesturen van Zuidlaren, Anlo, Gieten en Vries.

In het nummer van 2 Oct. '48 vonden we een officiële ‘Waarschuwing betreffende huisslachtingen in de gemeente Zuidlaren’. Het eerste, dat daarin opviel, was het gebruik van slachting in een betekenis, waarvoor vanouds slacht de term was. ‘De aangifte en betaling van keurlonen.... moet geschieden.... in de week voorafgaande aan de voorgenomen slachting.’ - ‘In werking voor de slachtingen in de week aanvangende 4 October 1948’ - ‘derhalve mag de slachting geen aanvang nemen alvorens.... keuring heeft plaatsgehad.’ - ‘De organen moeten bij slachting met hunne natuurlijke hechtmiddelen.... aan het dier bevestigd blijven.’ - ‘De slachting moet voor 12.00 uur plaats gevonden hebben.’

Vanwaar deze voorkeur voor slachting? In de eerste plaats is slacht te veel gesubstantiveerd, of, duidelijker gesproken, in betekenis te veel gescheiden van de handeling, uitgedrukt door 't w.w. slachten.

Koenen - Endepols noemt de verbale waarde van het woord eerst; onder 2 vermeldt het: ‘wat het slachten van een dier of dieren oplevert’. Dit laatste heet in 't Drents slachterij. Het werk van de slager heet het slachten; d.i. het doden en schoonmaken van het dier. De verzorging van ‘de slachterij’ door de huisvrouw en haar hulp heet vooral de slacht, doch ook wel het slachten. Bijv.: Aol' Jans hadd' 't slachten al 25 jaor daon; As 't water kookt, kan 't slachten begunnen; Dinao kwam weer helpen bij de slacht; 't Is 'n hiele beslommernis veur de vrouw, eer de slacht an kaant is!; D'hiele wiemel höng vol spek en aner slachterij; Aj gien slachterij hebt, kuuj gien soep koken, mient 'n bult vrouwlu.

De voorkeur voor de slachting i.p.v. de slacht of het slachten in bovengenoemde voorbeelden uit de Zuidlaarder waarschuwing berust dus noch op Nederlands noch op Drents taalgebruik. Ze is hier zuiver ambtelijke taal, afgeleid uit daarin bestaande composita als noodslachting, reeds opgenomen in Koenen - Endepols, en huisslachting. Voor het eerste heeft

[p. 99]

ons Zuidlaarder document het woord spoedslachting, gevormd naar de in stadhuistaal zo populaire spoedbehandeling en spoedvergadering en in de posttaal spoedbestelling [en spoedstuk; de Indische ambtenaarstaal kent, volgens K. - E. spoedcertificaat, ‘geneesk. bewijsschrift, een ambtenaar het recht gevende, onmiddellijk om gezondheidsredenen naar Europa af te reizen’ (wee de Duitse bezettingstijd!): - verder worden gebruikt spoedboodschap, spoedbericht].

Dat naast slachting het woord slacht alleen voorkomt in composita, is eveneens begrijpelijk; het is een gevolg van dezelfde krachtige werking van de analogie in ambtelijke taal. Het Zuidlaarder stuk bevat; slachtdagen, slachtplaats, slachtdieren, slachtvergunning. Slechts het derde is al lang algemeen gebruikelijk; de andere zijn alle ‘ambtelijke’ nieuwvormingen. Het laatste, slachtvergunning, is een distributieterm; slachtplaats in: ‘Spoedslachtingen kunnen.... plaats vinden in de Centrale slachtplaats’ is een gedwongen purisme, omdat men voor deze vrij eenvoudige slachtinrichting het woord ‘abattoir’ niet aandurfde, hoeveel beter ‘Gemeentelijk Abattoir’ het ook doet dan ‘Centrale slachtplaats’!

‘De slachtdieren worden na voorafgaande bedwelming, door verbloeding zo snel mogelijk gedood.’ Bedwelming heeft de oude verbale functie stellig meer bewaard dan slachting, welke betekenis sterk is gespecialiseerd. Het gebruik hier is dus vrij normaal, al drukt, voor ons gevoel, het woord bedwelming vaker het gevolg uit van de handeling dan de handeling zelf. Verbloeding is o.i. zuiver verbaal, het verbloeden. Bovendien is het verbum intransitief; de ‘ambtelijke’ voorkeur voor korte, synthetische taalvormen, o.a. door samentrekking, heeft hier doen derailleren, toen men schreef: De slachtdieren worden.... door verbloeding.... gedood. Op de achtergrond kan er invloed zijn uitgeoefend door: ‘doodgaan tengevolge van verbloeding’. ‘In ambtelijke taal is vooral productief de afleiding op -ing, gevolgd door een attrib. bepaling, waarvan het subst. tot het werkw. der afleiding staat in objectsverhouding’, schrijft Overdiep op blz. 229 van zijn Stil. Gramm. Ook zonder de attrib. bepaling is deze afleiding blijkbaar geliefd en niet alleen in ambtelijke taal. Dit is mee een gevolg van het feit, dat het substantief zonder suffix, we schreven het reeds, dikwijls zijn verbale functie heeft verloren, b.v. slacht blijkens noodslachting, huisslachting, spoedslachting, een tekort, dat blijkbaar in composita, waarvan het eerste lid is, minder wordt gevoeld: slachtbank, slachtplaats, slachtdag. Zo is, om nog een voorbeeld te noemen, keur verdrongen door keuring, zelfs in composita: naast het eenzame keurmeester gebruiken we thans keuringsarts, -commissie, -terrein; verdringt verkoping, verkoop, zaaiing zaai, planting plant, enz. Voornamelijk wordt dit dus veroorzaakt door de behoefte aan een krachtiger uitdrukken van de verbale functie dan het simplex dat doet. Vandaar zeker, dat de Zuidlaarder verordening meldt: Gebruik van vlees en smelten van vet is verboden, zolang de geslachte keuring niet heeft plaats gehad. Het subst. smelt is thans onbekend in onze taal. En waarom dan niet de in ambtelijke taal zo geliefde wending ‘smelting van vet’ gebruikt werd? De schrijver heeft dit ongewone subst. blijkbaar nog niet aangedurfd, hoewel ‘het smelten van vet’ evengoed een verb.-subj.-verhouding kan uitdrukken als die van verb.-obj.

Aan een sterke neiging tot synthetische taalvorm kan slechts worden voldaan door schrijvers met een groot taalgevoel. Wie dat mist, derail-

[p. 100]

leert. Zo is het onze ambtenaar gegaan, toen hij schreef: ‘De slachtdieren zijn vóór de slachting aan de levende keuring onderworpen; derhalve mag de slachting geen aanvang nemen alvorens bedoelde levende keuring heeft plaats gehad... Gebruik van vlees en smelten van vet is verboden, zolang de geslachte keuring niet heeft plaatsgehad.’

De levende (geslachte) keuring = de keuring van het levende (geslachte) dier. Deze geweldige samentrekking vindt haar voorbeeld in wat Overdiep (Stil Gramm. § 179f) het metonymisch gebruikt participium noemt. Als voorbeeld geeft hij: ‘De geïrriteerde uitdrukking van haar gezicht ontspande zich.’ De geïrriteerde uitdrukking = de uitdrukking van geïrriteerd gevoel. Deze metonymia verzwakt de verbale betekenis (Overdiep § 189d). We geloven echter niet, dat onze schrijver daardoor tot zijn vorm kwam. Formeel kan: de geïrriteerde uitdrukking = de uitdrukking van een geïrriteerd gevoel, leiden tot: de geslachte keuring = de keuring van het geslachte dier, en dit tot: de levende keuring = de keuring van het levende dier. Maar o.i. zijn vormen als de door Overdiep genoemde vrijwel uitsluitend te vinden in de literaire taal, welker vormen in de kanselarijstijl doorgaans zeer lage koers hebben. Eerder moeten we dus teruggrijpen op een andere oorsprong.

Substantiva op -ing als keuring, verkoping, zaaiing, hebben een sterk verbale kracht; we kunnen ze meermalen zonder enige betekenisverandering vervangen door de gesubstantiveerde infinitief. Het keuren = de keuring; zo: het levend (geslacht) keuren = de levende (geslachte) keuring. Dit ging te gemakkelijker, daar de vorm: de levende (geslachte) keuren (nl. stuk vee) normaal Nederlands is. En zoals men: de paarden keuren kan substantiveren tot de paardenkeuring, kon de in ambtelijke taal sterke drang naar synthese de levende keuren vervormen tot de levende keuring.

Hoe het ook zij, in: de levende (geslachte) keuring heeft het adj. stellig nog sterker praedicatieve dan adjectivische functie. Al is de vorm ongewoon, toch zouden we ons kunnen voorstellen, dat iemand, na een bezoek aan de pluimveemarkt tegen Kerstmis, zou zeggen of schrijven: ‘Op de levende markt was minder omzet dan op de geslachte; de meeste kopers prefereren begrijpelijkerwijze geslachte levering van hun Kerstgans boven levende.’ Ook in dezen is de gewone volkstaal dus dè bron, zowel voor de literaire als voor de ambtelijke stijl. En dat zal ook niemand verwonderen. Draagt niet, en terecht, de omslag der afleveringen van het Ndl. Wb. sinds jaar en dag Halbertsma's spreuk: ‘De taal is de ziel der natie, zij is de natie zelf’?

J. Naarding.