De Nieuwe Taalgids. Jaargang 41

[p. 211]

Invloed van Luther's liederen op het Wilhelmus?
(‘Syn heylsaem Woort’, vs 110.)

Door ‘stroof voor stroof en vers voor vers’ na te gaan is Prof. Dr Gerard Brom¹⁾ tot de conclusie gekomen, dat het Wilhelmuslied ‘zó van het Woord verzadigd (is), dat het een sterke oplossing van tientallen teksten levert’, dat de ondergrond van heel het lied dus blijkt de Bijbel te wezen.

Het lied kon daarom zoveel weerklank vinden in de harten van de 16e-eeuwers, omdat de dichter, samen met zijn hoorders, vervuld is van die heilige Bijbeltermen, omdat de kersverse vertalingen²⁾ nog niet tot staande uitdrukkingen bevroren zijn, integendeel, de frisheid van de actualiteit bezitten en wortelen in de echte volkstaal.

Brom's betoog zou nog aan kracht en waarde gewonnen hebben, indien de talloze Bijbelteksten, die de schr. ter adstructie aanvoert, geciteerd waren naar een van die kersverse vertalingen, het liefst naar die, welke de dichter naar alle waarschijnlijkheid gebruikt heeft. Het zou dan ook niet nodig geweest zijn om de stem van Luther te hulp te roepen om vs 110 te verklaren: ‘Sijn heylsaem Woort neemt aen’.³⁾

Bij de bespreking van dit vers gekomen vraagt Prof. Brom zich af: ‘Waarom de dichter nu een bijvoegelijk in plaats van een zelfstandig naamwoord gebruikt? Hij had toch even licht kunnen zeggen: “Sijn Woort des heyls neemt aen”, waarmee de Bijbel naar de letter gevolgd zou zijn.’

De geleerde schrijver bedoelt: de Bijbel naar de grondtekst, ὁ λόγος τῆς σωτηρίας, sermo salutis, want geen enkele Bijbel van vóór 1572 (de terminus ad quem) heeft, voorzover ik heb kunnen nagaan: heilswoord of woord des heils. Alle hebben ze in Hand. XIII: 26: woort deser salicheydt.

Overigens doet dit aan Brom's betoog niets af of toe. Hij vraagt alleen: Hoe komt de dichter van het Wilhelmus aan ‘heylsaem Woort’ en dan zegt hij: Het is de bemiddeling van Luther, die in een van zijn liederen spreekt van ‘meyn heylsam wort’ en in een tweede van ‘deyn thewr heylsams wort’, om daar aan vast te knopen: ‘Wel heeft een kerkhistoricus (versta Prof. Dr J.W. Pont) beweerd, dat van Luther's liederen geen invloed op het Nederlandse volk uitgegaan zou zijn, wat een literatuurhistoricus (versta Dr W.A.P. Smit in Dichters der Reformatie) zonder meer aanvaardde; maar het voorbehoud, daartegen onlangs gemaakt, (in de noot verwijst B. naar Dr W.J. Kooiman) kan in het vervolg steunen op ons volkslied.’

Uit wat volgen gaat zal blijken, hoe voorzichtig men moet worden, zodra men in de 16e eeuw verzeild raakt. Woordenboeken en literatuurgeschiedenissen laten ons vaak in de steek. Concordanties op de Statenbijbel baten Prof. Brom even weinig als Grimm's Wörterbuch Prof. van Eyck.

Eerder dan aan Luthers liederen wil ik bij heylsaem Woort denken aan Luthers Bijbel en dan in de Nederlandse vertalingen van de 16e eeuw,

1) In zijn verhandeling: ‘Het Wilhelmus en de Bijbel’. Meded. der Kon. Ned. Akad, v. Wetensch., afd. Lettk., 1946.

2) blz. 1 (curs. van mij).

3) blz. 9.

[p. 212]

waaronder het Oude Testament van Deus-Aes de eerste plaats inneemt. Deze Bijbel toch, letterlijk naar Luther vertaald (uitgezonderd het N.T.) tot in Opschriften en Kanttekeningen toe, was tot 1637 hét Boek der Gereformeerden. Welnu, men behoeft slechts een concordantie op de Lutherbijbel op te slaan om de frequentie van heylsaem in het O.T. van Deus-Aes te zien.

Uit het Boek der Psalmen tekende ik aan: heylsame leere (Opschr. van XVII en XXIV); heylsame rechterhant (Kantt. bij XX, 7); heylsame Kelck (CXVI, 13; door Datheen overgenomen); heylsame zeden (CXIX, 66); bovendien in Spr. XV, 4: heylsame tonghe. De grootste bewijskracht heeft echter het Opschrift van CIX:.... dat sy Christum ghecruyst / ende zyn heylsaem woort.... niet ghewilt en hebben.

Hoe sterk de invloed van deze Bijbel is geweest, moge blijken uit het gebruik dat Marnix maakt van heylsaem in zijn Psalmberijming van 1580. Het staat bij hem, attributief en praedicatief bij: cracht, crachten, vreugd', aenghesicht, licht, claerheyt, hulp, Heer, spoet end' gheluck, aensicht. Alleen níet bij woort. Hierbij vindt Marnix het meest passende adjectief: heylich (5 ×) of warachtig (3 ×). Doch zijn proza is daar om te bewijzen, dat hij het heylsame Woordt wel degelijk kent. In zijn befaamde ‘Advijs’ van 1568 - men lette op dit jaartal! - staat: ‘omdat wy sijn heylsame woordt.... soo schandelicken misbruycken....’

‘De stem van Luther helpt verklaren, hoe het Wilhelmus.... uit het hart van heel ons volk en niet enkel van de Kalvinisten opklinkt’, zegt Prof. Brom. Inderdaad, Luthers stem heeft in de Nederlanden van de 16e eeuw geklonken, en uit het bovenstaande moge gebleken zijn: zelfs door de Calvinisten heen, maar dan door zijn Bijbel en dat nog indirect, en niet door zijn liederen. Het Wilhelmus brengt in elk geval de stellingen van Pont en Smit niet ten val.

Dit alles zou zo erg niet zijn - Gerard Brom's verdiensten ten aanzien van het Wilhelmus zijn te groot om hem deze misvatting kwalijk te nemen en bovendien schokt zijn opvatting inzake Luthers bijdrage hem niet in de overtuiging dat Marnix de dichter van ons volkslied is - wanneer niet op deze wankele basis de nog wankeler constructie van Egbert Smedes' auteursgebouw gegrondvest was.

‘De stelling van Houwaert, de Lutherse predikant, als dichter van het lied, wordt door deze vondst van Brom aanmerkelijk versterkt’, juicht Smedes in zijn vooral onder literatuurhistorici geruchtmakende artikel in het Tijdschrift voor Geschiedenis¹⁾. Dat hij ook tal van andere onbewijsbare of nog te bewijzen stellingen voor ‘stevige pijlers’ aanziet, kunnen we hier stilzwijgend voorbijgaan.

Dordrecht.

S.J. Lenselink.

1) 60e jg., afl. 2-3 (1947).