De Nieuwe Taalgids. Jaargang 41

[p. 111]

Ter nader onderzoek.

Reeds tweemaal stiet ik op de vraag, of enkelvoudige der-genitieven ook bij het-woorden kunnen aansluiten; de eerste keer in Buigingsverschijnselen in het Nederlands I (208, 217 v., 219, 298-300), de tweede keer in Divergentie van der en haar (12 v.), dat ook in de uitgaven van de Kon. Ned. Akademie verscheen. In Taalkundig inzicht voor school en leven stelde ik dit kwestietje opzettelijk niet aan de orde. Het was daar nog niet rijp voor. Maar rijp of niet, ik wil er nu toch even de aandacht van vakgenoten voor vragen.

Wanneer men de feiten laat spreken, kan niet ontkend worden dat de der-genitief - die bij officiële masculina ‘epidemische’ allures aanneemt - zo nu en dan op het terrein komt van het-woorden, daar althans schijnt op te komen. Ik moge die ‘feiten’ even de revue laten passeren. Ofschoon ze - naar ik meen - niet samenhangen met het voorkomen van ter bij neutra, wilde ik tot besluit ook dat verschijnsel even ter sprake brengen.

In Buigingsverschijnselen (I 208) noteerde ik uit Herman de Man ‘schepen aller slag’, en ‘vrouwspersonen allerhander slag en soort’. Ik weet niet of ‘slag’ in de betekenis ‘soort’ in zuidhollandse dialekten nu nog tot de de-klasse behoort, zoals dat voor eeuwen zeker het geval was (N.W. XIV 1509 v., vgl. 1476; M.W. VII 1191 v.). Overigens zijn de gegeven voorbeelden geen gewone verbindingen met der. Zetten ze mogelijk op hùn manier een archaïsche uitdrukking voort? Bij ‘aller slag’ denk je onwillekeurig aan het synonieme allerlei, allerhande; en vooral aan het mnl. aller slacht(e) - ‘slacht(e)’ was toen zowel mannelijk als vrouwelijk (M.W. VII 1195 v., vgl. 1191). Als dat ‘aller slag’ bij H. de Man eens een echo was van het mnl. ‘aller slacht(e)’! waar ‘allerhander slag’ nog weer analogisch zou bij aansluiten. Het M.W. VII 1196 geeft wel de verbindingen ‘enigherhande slacht van wijn’, ‘In welkerhande slachte wise’; en het N.W. II 187 vergelijkt wel ‘'t Mhd. von aller hande slahte en dergelijke tautologieën’ (grammaire raisonnée!), maar een voorbeeld op -r vind ik er niet. - Zouden we ‘aller(hander) slag’ maar niet schrappen als argument voor der-neutra?

Wanneer substantieven zowel met de als met het gebruikt worden - het zijn er honderden, uitheemse en inheemse - mag men uit een sporadische der-genitief niet zo maar konkluderen, dat die genitief bij een onzijdig woord gebezigd wordt - zelfs niet wanneer bijv. de de-klasse tot het benedenmoerdijkse beperkt zou zijn: op literair gebied staat het noorden allerminst los van het zuiden. Ook kan, om van andere komplikaties nog te zwijgen, de archaïscher en deftiger doen dan het (bijv. de ure, de getuigenis). Zo is bijv. ‘het zuchten der creatuur’ in mijn taalgevoel archaïzerend bij het vroegere ‘de kreatuur’ tegenover het gewone ‘het kreatuur’ van thans (N.W. III 2160).

Behalve dit voorbeeld werden in Buigingsverschijnselen (I 217 v., 298-300) nog enkele andere de-: het-gevallen gesignaleerd, zonder dat wij er lang bij bleven stilstaan. Soms is de oplossing al heel eenvoudig, soms is ze dat niet. Zo mag men zich bij ‘de tinnen der Alhambra’ uit Couperus (De ongelukkige 14) niet beroepen op ‘het Alhambra’ van de woordenboeken of van Jac. van Looy: ‘het oude Alhambra met zijn roode overblijfsels’ (Proza⁴ 37); daar Couperus in die roman zelf enkel

[p. 112]

spreekt van de ‘wallen van de Alhambra’ (1), ‘de hoven van de Alhambra’ (4), enz. - Bij G. van Eckeren is dat anders, als hij vlak achter elkaar van eenzelfde persoon zegt: ‘Ze liet zich neêrzinken in het zachte moquette’, en ‘zij rook de wrang-duffe stoflucht der moquette’. Maar ook hier zijn er geen onoverkomelijke bezwaren. Vooreerst betreft het de naam van een stof, waarbij de en het zeer veel samengaan; en verder staat moquette bij Koenen-Endepols¹⁹ 635 - al of niet in aansluiting met het franse la moquette, en het duitse die Mokette - uitsluitend als vrouwelijk aangegeven.

Daar ‘salon’ in sommige dialekten tot de vrouwelijke klasse behoort, in andere tot de mannelijke, en het woord in letterkundige geschriften geregeld ook met de wordt gebruikt (v. Beughem, Bijdrage 44, 51; N.W. XIV 32), dwingt ons niets om bij de ‘schemer der salon’ van een romanschrijfster aan ‘het salon’ te denken. - De genitief van de ‘vertegenwoordiger der Hammond-orgel’ in een noordbrabantse advertentie verkeert in dezelfde driedubbele klassifikatie-omstandigheid (v. Beughem 42, 50; N.W. XI 1487). Ook bij ‘zijn zoen der laatste keer’ kan ik volstaan met aan de driedubbele klasse van ‘keer’ te herinneren. - Daar koor ‘voorheen ook, en thans in Z.-Nederl. nog overwegend m., soms vr.’ is (N.W. VII 5422; v. Beughem 41, 49), legt ‘der koor rhythmiek’ van Gorter ons geen onoplosbare moeilijkheden in de weg. De ‘arbeid der gilde’ al evenmin, daar dit woord dialektisch ook vrouwelijk is (v. Beughem 33, 49; N.W. IV 2349). - Voor zover ik weet is echter ‘de brevier’ dialektisch niet vrouwelijk, wel mannelijk (v. Beughem 37; N.W. III 1316): ‘de blaadjes harer brevier’ van Querido heeft dus niet uitsluitend ‘het brevier’ naast zich. Daarom durf ik ook hier niet tot een zeker der-neutrum besluiten.

Dat moet ik echter wel bij ‘het onklaar geraken zijner nachtgewaad’ (Buigingsv. I 219), uit een nogal gechargeerde schets in een studentenblad. Ik zag nooit anders dan ‘het (nacht)gewaad’ (N.W. IV 1991; IX 1436), als is dan ook ‘het vr. znw..... in het ndl. bewaard in de samenstelling lijkwade (lijkwâ)’ (M.W. II 1853). Een beroep op synonieme de-woorden, zoals nachtkleding, nachtpon, pyjama zou kunnen lijken op de strohalm van een drenkeling. Toch kan die strohalm wel eens houvast geven, althans enige ‘steun’. Ik waag het in alle geval, om bij ‘de slotvergadering der C.D.V.’ naast ‘het C.D.V.’ (= Congres Der Vleermuizen) in een humoristisch verhaal, aan de vergadering, de bijeenkomst te denken. Overigens mag men zich bij initiaalwoorden niet altijd op de ‘aangevulde’ woorden beroepen. Zeker niet bij ‘de Examenklas der R.K. M.U.L.O.’ (Buigingsv. I 298). Want de Ulo en de Mulo worden evengoed gebruikt in de zin van het (Meer) Uitgebreid Lager Onderwijs als in die van de (M)Uloschool: ‘Look, het hoofd van de M.u.l.o., houdt hij ook nog even staande’ (Alie v. Wijhe-Smeding, Bruggenbouwers 28); ‘Wij moeten - ook voor de Mulo - nog veel verder in die richting gaan’ (G.J. Nieuwenhuis, Het Nederl. in Indië² 134). Alleen, ik zeg het met nadruk, is ‘de Examenklas der M.U.L.0.’ een gans ander geval dan ‘de slotvergadering der C.D.V.’ Wel zou ik dit laatste niet gaarne als fundament laten dienen in een bewijsvoering voor der-genitieven hij het-woorden. Laat me ‘zijner nachtgewaad’ nog een pendant geven in ‘de kennis der vocabulaire’ (Buigingsv. I 298), dat een hoogleraar in zijn intreerede liet horen. Toch hangt ‘die’ pendant

[p. 113]

niet zo vast als ‘het nachtgewaad’: ik denk aan fra. le vocabulaire en vooral aan de neiging van zuiderlingen om zulke franse ontleningen met ‘de’ te bezigen.

Mocht ik na dat alles in Divergentie (12) verklaren: ‘Ik zag der ‘nooit’ bij een het-woord gebruiken’? Bovendien bracht ik die geruststellende uitspraak ook toen weer aan het wankelen door een paar voorbeelden, die voor het tegenovergestelde pleitten. Dat deed vooreerst een stilistische persiflage uit een studentenblad, die zo inzette: ‘In der tijden loop harer bestaan’, waarbij het vrouwelijk possessivum betrekking had op ‘het Corps der Ceremonarii’ (sic). Bij ‘het bestaan’ is konkurrentie van ‘de’ absoluut uitgesloten (N.W. II 2099). Het is dus weer een zeker der-neutrum. - Ook bij ‘incasso’ spreken de woordenboeken uitsluitend van onzijdig. Maar bij het ‘soepel verloop der incasso’ acht ik inwerking van het gangbare ‘ter incasso geven’ niet geheel uitgesloten - wat echter allerminst wil zeggen, dat onzijdige woorden met het dativische ter precies eender moeten beoordeeld worden als een neutrum met het genitivische der. Zo'n ‘der’ zit in het schrijfgebruik vast aan ‘de’: de paar gevallen van die genitief bij een woord met ‘het’ zijn in mijn aanvoelen abnormaliteiten excentrieke ontsporingen. Daarentegen hebben de varianten ten en ter naast het onverbogen te niets (meer) met het lidwoord te maken - gelijk dat uitvoerig is uiteengezet in Buigingsverschijnselen II.

Wanneer ‘ter incasso’ het enige voorbeeld zou geweest zijn van ter bij een neutrum, had ik de kwestie mogelijk afgedaan met een verwijzing naar ‘ter inkassering, ter inning’. Maar ‘ter’ vergezelt herhaaldelijk ook andere naamwoorden die uitsluitend met het optreden. Het opschrift van dit artikel leverde mij De Volkskrant (19 VI '47): ‘en dan gaat de vracht ter nader onderzoek naar het dichtstbijzijnde commissariaat’. Dit ter-geval kwam ik reeds tienmaal tegen. De polyglot Sauerwein had zijn schedel aan ‘prof. Stieda in Koningsbergen vermaakt ter onderzoek van zijn hersenen en schedelholte’ (Het Vaderland 18 III '28). Het N.W. X 1528 vv. kent die verbinding niet. Ik onderstel dat ze vrij jong is, en dus niet met een mnl. ‘de onderzoek’ (M.W.V 416 V.) kan samenhangen. Het woord komt ook met ‘ten’ voor: ‘'t Zou mijn strenge plicht zijn, die zaak bij de pers der hoofdstad ten onderzoek voor te leggen’ (Podgaetsky, Uit den storm 62; de vertaler is een Zuidnederlander).

Met ‘Een minderheidsnota, welke dit Advies vergezelt, bestrijdt tenslotte nog enkele meningen uit dit Advies’ liet De Linie (18 VII '47) zonder skrupels samengaan: ‘de ontwerp-staatsregelingen voor Suriname en Curaçao’, die ‘thans ter advies aan de Staten van de beide Westindische gebiedsdelen zijn gezonden’. Ook hierover zwijgt het N.W. I 823 vv., juist als over ‘ter escorte’ - een woord dat vroeger ook vrouwelijk was (III 4235) - en over ‘ter geleide’ (IV 1124 vv.), dat het M.W. II 1216 ook als vrouwelijk vermeldt. Ik noteerde: ‘de vorige manschappen en officieren waren natuurlijk opnieuw van de partij, en bovendien nog een LC met soldaten ter escorte’ (Linie 18 VII '47); ‘zo ge dit levenswerk een motto ter geleide wilt geven, dan verschaft het boek Genesis dadelijk het antwoord: in het zweet uws aanschijns zult ge uw brood eten’ (Vk. 22 V '47).

Wie ‘ter’ telkens tot drukfout verklaart, is er in eens mee klaar!

[p. 114]

Wie bij escorte en geleide de keuze van ter aan de uitgang -e wil toeschrijven, mag daar geen overdreven waarde aan hechten; en zeker mag hij niet uit het oog verliezen, dat die ‘oplossing’ niet aan bod komt bij ter advies en ter onderzoek. En ook niet bij: ‘Rijwielen die ter vervoer worden aangeboden’ (Limb. Dagbl. 9 VIII '46). Daar het aantal verbindingen met ‘ter’ bij de-woorden legio is, is er meestal wel een synoniem of semi-synoniem te vinden, dat men aansprakelijk kan stellen voor een sporadisch ter bij een het-woord. Bij ‘ter vervoer’ bijv. kan men zich beroepen op ‘ter verzending’; bij ‘ter advies’ op ‘ter voorlichting’; bij ‘ter onderzoek’ op ‘ter nasporing’. ‘Ter begeleiding’ kan zowel ‘ter escorte’ als ‘ter geleide’ uit de brand ‘helpen’. Maar al zal zo'n ter-synoniem al eens, misschien zelfs meer dan eens de schuldige zijn, iemands optimisme kan ook wel ‘eens’ te ver gaan. Zeker kan men zo geen alleszins bevredigend bewijs leveren.

Toen de N.T. XXXIX 42 bij Helmers Heldenmoed ter land naast Heldenmoed ter zee liet optreden, was voor mij ‘ter land’ geen raadsel meer (het N.W. VIII 972 zwijgt). Maar toen in De Torrewachter (Mei 1941) ‘alles werd verbeurd en verkocht ter profijt van den Koning’ (V. Celen, Zóó schrijven de Fransch-Vlamingen 202), brachten de ‘synoniemen’ ten behoeve, ten gerieve, ten nutte, ten voordele mij wel korter bij het sekundaire ten bate, ten gunste - baat en gunst ‘zijn’ feminina -, maar ze lieten me gans in de steek bij ‘ter profijt’ in plaats van het gebruikelijke ten profijte (N.W. XII 4367). Terwijl het N.W. bij ten bate (II 842 v.) geen poging aanwendde om dit ‘ten’ te verklaren, meende het bij ten gunste (V 1289) ‘wegens het bezigen van het manl. geslacht’, met de vergelijking van ‘ten bate’ te kunnen volstaan. Maar in deel XVI 1051 wordt ten gunste van ‘door analogie naar ten voordeele van’, verklaard - zonder dat de bewerker nader op die ‘verklaring’ ingaat. Ik moge naar Buigingsverschijnselen II verwijzen, waar blijkt dat men er met een simplistische uniforme formule niet komt. - Naast het gewone ‘ten behoeve van’ (N.W. II 1502) stel ik nog het raadselachtige: ‘Waarom, te welker behoeve nòg meer zoekenden voortgebracht?’ uit De Nieuwe Eeuw (5 X '46). Of er iemand voor voelt in ‘welker’ een meervoudige (pre-)genitief te zien, weet ik niet: in het Middelnederlands was het pregenitivisch type tonser behoef even gebruikelijk als het dativische tonsen behoef. Mocht men ‘tonser behoef’ dativisch willen verklaren, dan zal dat niet zo makkelijk meer gaan bij ‘tote onser alre behoef’, of bij ‘ter kerken behoef, tes menschen behoef’ (M.W. I 744).

Ik zou nog een dozijn en meer andere ter-neutra kunnen aanhalen, telkens losse, geïsoleerde gevallen - ter onderzoek had meer sukses - maar de gegeven voorbeelden zijn reeds voldoende om althans te suggereren, dat ‘ter’ bij een het-woord met andere ogen moet worden bekeken dan ‘der’ bij zo'n woord. Hier was het er mij slechts om te doen, om de aandacht van taalwaarnemers op deze gebeurlijkheden te vestigen, niet om me al een gedetailleerde oplossing te wagen. Mocht dat ook later niet lukken, dan troost ik me maar met Quintilianus: Inter virtutes grammatici habebitur aliqua nescire.

P. Gerlach Royen O.F.M.