De Nieuwe Taalgids. Jaargang 40

[p. 208]

Het thema van de spotkoning.

Nu in de voorlaatste aflevering van dit tijdschrift het thema van de spotkoning door Marie Ramondt opnieuw is aangeroerd, acht ik het ogenblik gekomen mijn kanttekeningen bij de tot dusver verschenen publicaties in een opstel samen te vatten. Toen J.v. Ham in jaargang 1935, bl. 229 e.v. het onderwerp voor het eerst aansneed, maakte hij de geweldige sprong van een Babylonisch Nieuwjaarsgebruik naar de 17e-eeuwse klucht. In de volgende jaargang, bl. 10 e.v. herkende Heeroma het motief van de spotkoning in Vondels Joseph in Dothan. Hij trachtte invloed op Vondel aan te tonen van het bekende koningsspel, dat in vroeger eeuwen het hoofdmoment vormde van de huiselijke viering van het Driekoningenfeest. Marie Ramondt kwam daarop terug in jg. 1943, bl. 164 e.v. Ze had door Olivier de Wree het kinderkoningsspel leren kennen en meende dat dit eerder in aanmerking kwam als bron voor Joseph's bespotting door zijn broeders in Vondels drama dan de ‘bonenkoning’ van 6 Januari. Thans, 4 jaar later, komt ze de lege plaats van het spotkoningthema in het middelnederlands opvullen met een parabel uit de Barlaam en Joasaph.

Wat nu allereerst Van Ham aangaat, het is zijn verdienste, dat hij de aandacht van de Neerlandici op het thema heeft gevestigd, maar tussen de Babylonische jaarkoning en de Hartogh van Pierlepon cum suis liggen zoveel door de schrijver verzwegen schakels, dat de indruk van zijn opstel onbevredigend blijft. Heeroma bleef met zijn vergelijking van Joseph's bespotting met het spel van ‘De koning drinkt’ dichter bij huis. Maar zijn betoog heeft mij niet overtuigd. Joseph's koningschap lijkt mij vanzelf gegeven door het buigen van de korenschoven en van zon, maan en sterren, misschien ook zijn later onderkoningschap, maar vooral door Christus' koningschap, dat Joseph ‘typeert’. Het komt mij voor, dat de conceptie van Christus als spotkoning volstaat ter verklaring van Vondels voorstelling van Joseph's bespotting. Heeroma heeft enkele aan Joseph toegekende functionarissen, t.w. schrijver, portier, schenker en kamerling, teruggevonden in een opsomming van dienaren van de bonenkoning in Rond den Heerd. Het is echter de vraag, of dezelfde dienaren ook te vinden zijn in de 16e- en 17e-eeuwse beschrijvingen van het Driekoningenfeest. Bij een vluchtig onderzoek bleek mij, dat o.a. de portier dan nog onbekend is.

Is mijn zienswijze juist en kan Vondels voorstelling uitsluitend uit Christelijke motieven verklaard worden, dan is ook Marie Ramondt's kinderkoningsspel als bron overbodig. Maar ook het oorzakelijk verband, dat zij legt tussen het dramatische thema van de spotkoning en de epische overlevering in de parabel van Barlaam en Joasaph, moet worden afgewezen. Weliswaar heeft ze zelf met de formule ‘het is zeer onwaarschijnlijk’ reeds vergaande voorzichtigheid betracht, maar het is nog niet genoeg. Dat een of andere ‘geleerde’ epische traditie de bron zou zijn geweest van een dramatisch volksgebruik is uitgesloten. Het is trouwens overbodig in deze richting te zoeken. Dat wil ik even toelichten.

De vroegste berichten over de spotkoning in Europa dateren uit de laat-romeinse tijd. Uit het oosten van het Rijk wordt dan gemeld, dat de soldaten bij gelegenheid van de Saturnalia een koning kozen, wie alles was geoorloofd, maar die aan het slot van het feest werd gedood. Later -

[p. 209]

toen ook in het oosten de Saturnalia in de viering der Kalendae Ianuariae waren opgegaan - horen we nog, dat de koning tijdens het Nieuwjaarsfeest gekozen, met een lijfwacht en een harem werd omgeven; de soldaten verkleedden zich dan als vrouwen en begingen allerlei dwaasheden. De vraag of de soldaten dit gebruik hebben overgenomen van de babylonischpersische Sakaeën of het babylonische Nieuwjaarsfeest, laten we hier rusten. Voor ons van meer belang is de contaminatie van deze spotkoning met de rex bibendi, die in Rome vanouds de leiding had bij het feestmaal der Saturnalia, waaraan heren en slaven als elkaars gelijken deelnamen. Toen na verloop van tijd de Saturnalia door het gehele Rijk waren opgegaan in de viering der Kalendae Ianuariae, bleef het gebruik van de spoten feestkoning deel uitmaken van de Nieuwjaarsviering en kon het mèt 't Nieuwjaarsfeest de middeleeuwen overleven. Want ondanks de felste bestrijding van kerkelijke zijde, bleef het volk vasthouden aan zijn viering van het jaarbegin en moest de kerk na drie eeuwen hardnekkige strijd capituleren en de 1e Januari als bijzondere feestdag erkennen.

Inmiddels waren de toestanden echter in tweeërlei opzicht gewijzigd. De Nieuwjaarsviering was met de Kerstviering gecontamineerd, ten eerste door de Nativitasstijl, die tijdelijk en plaatselijk het Nieuwe Jaar met Kerstmis had laten aanvangen en ten tweede doordat de 1e Januari binnen de Kersteirkel was komen te vallen, toen het Geboortefeest van 25 December met een passende naviering was uitgebreid, die de twaalf nachten tussen Kerstmis en Driekoningen opvulde. Zo kan het niet meer bevreemden, wanneer we in de latere middeleeuwen de Saturnalische uitspattingen juist in de Kersttijd ontmoeten, inzonderheid tijdens de naviering.

Maar daarnaast is er nog iets, waaraan we aandacht moeten schenken. Het culturele leven - ook het kerkelijk-religieuze - wordt in de latere middeleeuwen mede bepaald door de jonge, nog slechts kort geleden gekerstende volken van Germaanse stam. Hebben hun ingewortelde heidensreligieuze concepties geen stempel gedrukt op de viering der voor hen nieuwe feesten? Is niet menig nieuw gebruik uitsluitend daaruit te verklaren? En is bij convergentie van voorstellingen niet menig oud gebruik zo tot nieuwe bloei gekomen? De vraag, die ons in dit verband interesseert, is of de conceptie van de spotkoning al of niet aan onze Germaanse voorouders bekend is geweest. Nu is het koningschap zelf in de moderne betekenis van het woord voor de Germaans-heidense samenleving oorspronkelijk wel een vreemd begrip geweest. De koning is een betrekkelijk jonge verschijning; militaire bevelhebbers, usurpatoren, heersers, die hun gezag uitsluitend aan hun machtsmiddelen ontlenen, kende men in den beginne niet. Een koningsspel zal men daarom ook niet mogen verwachten. Het lag niet voor de hand aan het jaardrama deze vorm te geven. Het mysterie van de levensvernieuwing, de conceptie die aan het jaardrama ten grond ligt, werd op andere wijze gesymboliseerd dan door een troonwisseling. Vernieuwing van het leven betekende voor de Germanen allereerst vernieuwing van de vegetatiekracht, die door de dood verworven wordt en tevens de overwinning betekent op de dood. Zo ontstond het gebruik het oude jaar, de vegetatiegod of -demon, als een strooien pop voor te stellen en die uit te drijven of te verbranden. Of wel men liet Leven en Dood, Zomer en Winter met elkaar twisten en strijden om de Zomer, het Leven te doen triomferen.

[p. 210]

Hebben nu deze gebruiken invloed geoefend op het met de Kerstviering uit het Zuiden meegekomen koningsspel? Voor zover wij het laatste in de middeleeuwen in kerkelijke kringen ontmoeten, is daarvan geen spoor te ontdekken. De spotkoning is daar een volkomen geprofaneerd spel - het Romeinse Rijk had het trouwens in geen andere vorm gekend -, dat geen enkel aanknopingspunt meer bood voor een eventuele contaminatie met het Germaanse ludus sacer. De gemeenschappelijke oerconceptie van het drama van Leven en Dood kan niet meer tot bewustzijn zijn gekomen. Want wanneer we de spotkoning voor het eerst duidelijk herkennen en dat is in de Herodesfiguur van het Officium Stellae (het liturgische drama van de aanbidding der Wijzen) is hij alleen nog een comisch personage. Zijn troonbestijging, inhuldiging, kledij, maar ook zijn caricaturaal-tyranniek optreden wijzen op een extra-liturgische conceptie, en wel die van de rex bibendi, van de feest- en narrenkoning. En inderdaad heeft de narrenkoning door de lagere geestelijkheid bij gelegenheid van het narrenfeest gekozen, soms de Herodesrol in het kerkelijke drama vervuld.

De ‘narren’ (stulti) werden voornamelijk en oorspronkelijk(?) gerecruteerd uit de subdiakenen; ze kozen voor hun Nieuwjaarsfeest een dominus festi, die als bisschop de pontificale waardigheid parodiëerde. Later schijnt het feest ook in buitenkerkelijke kringen te zijn doorgedrongen en wel via de narrengezelschappen. Ik vermoed, dat de weg over deze heeft gelopen naar verenigingen, allereerst mannenverenigingen als de rederijkerskamers en tenslotte naar de familiekring, waar de bonenkoning nog eeuwenlang het middelpunt zal vormen van het huiselijke Driekoningenfeest. De Saturnalische koningvoorstelling, die tijdelijk voor die van paus of bisschop in de schaduw was getreden, komt onder invloed van de H. Drie Koningen tot nieuw leven. Trouwens de rederijkers kozen hun ‘coningh van recreatie’, die evenals de narrenbisschop verplicht was een maaltijd in te richten, gewoonlijk omstreeks de tijd van 6 Januari en op die dag werd later uitsluitend het feest van ‘De koning drinkt’ gevierd. Of ook de kinderbisschop navolging is geweest van het narrenfeest? De vroegste berichten zijn weliswaar van iets jongere datum, maar ik ben meer geneigd er een variant in te zien. Grove uitspattingen waren hier veel minder aan de orde, maar voor de rest waren de gebruiken in principe dezelfde.

Ik zal over de viering van deze feesten hier niet verder in bijzonderheden treden. In mijn Kerstviering in de Middeleeuwen zal de belangstellende lezer te zijner tijd een uitvoerige beschrijving vinden van al deze gebruiken. Het was er mij hier slechts om te doen even te laten zien, dat het thema van de spotkoning in de middeleeuwen allesbehalve onbekend is geweest en dat we dus de Barlaam en Joasaph volstrekt niet nodig hebben om een brug te slaan tussen de Oudheid en de Nieuwe Tijd, daargelaten nog, dat een profaan-werelds vermaak onmogelijk kan zijn geïnspireerd door een bericht aangaande een sacraal gebruik.

Leiden.

J.J. Mak.