De Nieuwe Taalgids. Jaargang 40

[p. 125]

De cokes is er.

De 28ste April '43 hield ondergetekende voor de katholiek-wetenschappelijke vereniging met de onmogelijke naam, een voordracht over: Herijking of funktieverandering van fleksievormen in het Nederlands. Daarin sprak ik o.m. ook over meervouden op -s, die vanwege hun kollektieve betekenis singularisch werden opgevat, en daarna zo nodig weer gepluralizeerd op -en. Bij lucifersen, railsen, bielsen, canadassen is het reïnterpretatieproces geheel van nederlandsen huize, alhoewel het nog geenszins afgesloten is; ontleend werden de enkelvouden lucifer, rail, biel, canada. Daarentegen hebben wij cokes in de meervoudsvorm overgenomen, maar om semantische redenen - het indistinkte massa-begrip domineert - is hierbij de kans op hernieuwde vermeervoudiging op -en niet zo heel groot. Dit kollektivum fungeert zonder vormverandering afwisselend als meervoud en als enkelvoud: ‘De cokes van de Stm. Emma en Maurits werden vanwege hun uitnemende kwaliteiten een belangrijk exportartikel’ (M. Kemps, Limburg 1839-1939, blz. 179). ‘De zon kwakt licht door het boomloof op de lading, de cokes blijft dof’ (Bordewijk, De korenharp 167). Dit singularisch gebruik is even begrijpelijk als het pluralische. Bij het enkelvoud overheerst de eenheidsvisie (het kollektieve, het soortbegrip); bij het meervoud de distributieve veelheid. - Bij de gedachtenwisseling kwam een leraar-Engels op tegen de bewering, dat wij ‘cokes’ in de meervoudsvorm hebben overgenomen, aangezien het Engels uitsluitend de enkelvoudige vorm ‘coke’ kent. Ik zou op deze kwestie niet zijn teruggekomen, wanneer het debat niet een gevolg had gehad, dat ook anderen belang kan inboezemen.

Ik begin met de etymologie van ‘cokes’, die nog ontbrak in Franckvan Wijk, maar door Van Haeringen werd aangevuld (Supplement 29 v.): ‘Laat-nnl. uit het mv. van eng. coke, waaruit fr. coke, dat als kok in het Zovla. is overgenomen. Uit de eng. meervoudsvorm ook hd. de. zw. koks’. - Weigand zegt er in zijn Deutsches Wörterbuch⁵ I 1093 het volgende van: ‘Koks, m. (Pl., meist, aber Sg.): abgeschwefelte Steinkohle. Aus dem Pl. (cokes) des engl. gleichbed. coke (in schlechter Schreibg. coake). Dialektisch bedeutet das Wort auch ‘Asche’ und ‘Mark von etwas, Kernhaus’. Die ältere Form ist colke, das mit schwed.-dial. kälk ‘Mark in Knochen’ zu gr. gelgís ‘Kern im Knoblauchskopf’ gehört. 1813 bei Campe’. Zo ook in Falk-Torp, Norwegisch-dänisches etym. Wtb. I 560. - Bij Block, Diet. étym. de la langue française I 159 lezen we: ‘Coke, 1827 (antérieurement coak, 1773, par orthographe hyperanglicisante). Emprunté de l'anglais coke, d'origine douteuse, probablement altération de colk, d'un ancien dialecte du Nord’. - Vercoullie is in z'n Beknopt etym. Wdb.³ zeer bondig: ‘cokes v., uit Eng. id., met onderdrukte l nevens Eng. dial. colk, een afleid. van 1. kool’. Bedoeld is kool ‘brandstof’ Voor kennisgeving aangenomen.

Kruisinga antwoordde mij, indertijd op mijn vraag om inlichtingen, dat hij slechts kon herhalen wat het New English Dictionary zegt. Het was me nl. te doen om het meervoudige eng. ‘cokes’, waar de etymologische woordenboeken van spreken, en trouwens ook het Wdb. der Ned. Taal III 2059: ‘Cokes, znw. vr. slechts in den vorm van het mv. Ontleend aan het mv. van eng. coke ... Als een enkelv. wordt cokes opgevat in Een stuk cokes’. Kruisinga schreef me dan: ‘De vorm cokes en coaks

[p. 126]

komt wel voor, in de 17e eeuw, trouwens de vorm coke zelf komt ook niet eerder voor. Het oudste vb van coke is van 1669 in Worlidge, Syst. Agriculture: Coke is Pit-coal or Sea-coal burned or converted into the nature of charcoal. En in 1679 bij Plot, Staffordshire deze zin: The coal thus prepared (d.w.z. by charring) they call coaks. Uit de citaten blijkt wel dat het woord technies van aard was, niet buiten vakkringen bekend. In de 19e eeuw, toen coke algemeen bekend was, gebruikte men uitsluitend de stamvorm als kollektief. Het NED zegt omtrent de oorsprong dat het woord mogelik identiek is met colk, dialekties Noordengels voor klokhuis van 'n appel (in het beschaafde Engels nu core). De samenhang van colk met Ndl kolk enz. is onzeker, door het verschil van betekenis’. Naderhand voegde Kruisinga hier nog aan toe: ‘Waarschijnlik ten overvloede opper ik de mogelikheid dat het Ndl klokhuis van 'n appel de verbindende betekenis-schakel zou kunnen zijn tussen het dial. Eng. colk d.i. [kook] en het algemeen gebruikelik coke voor ons kooks. De samenhang van klok(huis), colk en het kontinentale Germ. kolk lijkt zo heel goed mogelik’.

Deze laatste gissing kunnen we terzijde laten. Franck-van Wijk 318 legt dat verband niet: ‘Klokhuis znw. o., sedert Kil. Mnl. wel al clochuus o. ‘klokketoren’. Kil.'s etymologie: ‘q.d. campanile, intra quod sonant semina et nuclei’ is juist. Oostfri. komt naast klokhü̂ske ook belhüske voor’. Klok zelf is ontleend uit mlat. clocca (fr. cloche). Vgl. echter nog Suppl. 87. - Er heeft dus zeker een engelse meervoudsvorm bestaan; het bezwaar van de leraar-Engels was bijgevolg niet afdoende. Maar wat het N.W. niet wist, en ook in het Supplement niet vermeld werd, is: dat ook in Noord-Nederland de enkelvoudige vorm is voorgekomen. Ik dank die kennis aan mej. Annie C. Kersbergen, die zich tijdens de bovengenoemde gedachtenwisseling meende te herinneren, dat zij bij een haar ‘opgedragen onderzoek naar de oudste gasfabriek in Rotterdamsche stukken ook de vorm coke tegengekomen was’. Mej. Kersbergen was zo welwillend die stukken nog eens na te slaan, en mij het resultaat daarvan in extenso mede te delen. Ik noemde het straks: een gevolg dat ook anderen belang kan inboezemen; en laat die gegevens daarom letterlijk volgen, zoals ze mij ter kennis werden gebracht:

In antwoord op Uw verzoek van 16 Mei l.l. betreffende de schrijfwijze van het woord coke(s) kan ik U de volgende plaatsen geven.

Bij de ‘ingekomen missive bij het Gemeentebestuur van Rotterdam 1830 nr. 20’, dat is een request d.d. 31 Dec. 1829 van kooplieden in steenkolen die te kennen geven,

‘dat zij in ervaring gekomen zijn, dat de door de Directie der alhier ter stede gevestigde gas-fabriek gebruik wordende steenkolen, nadat het gas daaruit getrokken is, die zoogenaamde gesmoorde kolen, vervolgens door hen aan particulieren, ten dienste voor haard- en kagchelbrand, worden verkocht en afgeleverd, zonder dat daarvoor door hun, of van hunnentwege, den verschuldigden stedelijke impost van vier gulden per vijfttien honderd nederlandsche ponden wordt betaald.’

zijn, twee bijlagen opgenomen, n.l.

1e. het advies van den directeur der stedelijke belastingen d.d. 21 Jan. 1830, waarin de volgende passages voorkomen:

[p. 127]

‘Met terugzending der requeste van de kooplieden in steenkolen binnen deze stad, heb ik de eer UWEdl Achtbaren te berigten, dat zoo als het UWEdl Achtbaren bekend is, het een punt van overweging is geweest om de cooke te belasten, doch dat de geringheid der kwantiteit, volgens opgave der directie van de Gasfabriek, van dit plan heeft doen afzien.’
‘De Cooke zodanig te belasten, als of dit gewone koolen waren, zoude ongerijmd zijn’....
‘Het zoude mij alzoo voorkomen om in deze met de meeste onpartijdigheid te werk te gaan, dat de zogenaamde Cooke, provisioneel wierd onderworpen aan de formaliteit om bij vervoer door consenten te worden gedekt’....

2e. een memorie op de voorstelling van een stedelijke belasting te leggen van 12 cents per mud op de coke of gazkolen, waarin de volgende passages voorkomen (d.d. 28 Nov. 1829):

‘Daar de Coke zoo wel als de koolteer een voortspruitsel van fabrikatie is, zoo zijn die ook gevolglijk een gedeelte, waaruit de Maatschappij hare voordeelen trekt en waarop zij reekende bij de oprichting der fabriek en bij de bepaling der prijzen van de lichten.’
‘want de belasting zoude haar noodzaken de prijzen der coke te verminderen, omdat die anders te hoog zoude zijn tegen die der kagchelkolen.’
‘De Direktie vreest buitendien de prijs der coke te zullen moeten verminderen om de traage verkoop’....
‘behalven dat is eene belasting op de Coke zeer bezwarend en zij durft het gerustelijk zeggen, dat zij tot aanmerkelijk nadeel der fabriek strekken zoude’....

In de resoluties van Burgemeester en Wethouders van Rotterdam van 27 Jan. 1830 komt het volgende, op het hier bovenstaande genomen besluit voor:

‘Op welk rapport zijnde gedelibereerd, is goedgevonden en verstaan om aan de supplianten te kennen te geven, dat er geen termen gevonden zijn om de gaz-kolen, waarvan het gebruyk gering is, aan de stedelijke belasting te onderwerpen, dat van de kolen, die door traficanten aan enkele particulieren tot huisselijk gebruik worden afgegeven, de stedelijken impost wordt betaald; - doch dat die onverminderd de zoogenaamde cooke-gazkolen zullen worden onderworpen, zoo als geschied bij deze, aan de formaliteit om bij vervoer door consenten gratis te worden gedekt, waar uit als dan stellig zoude kunnen blijken, zoo wel de quantiteit van den vervoer als de bruikers, ten einde in vervolg van tijd kunne worden beslischt, in hoe ver dezelve Cooke billijk als belastbaar zoude kunnen worden beschouwd.’

In de daarop volgende jaren komt de cokes in officieele stukken niet ter sprake, zoodat ik niet heb kunnen vaststellen, wanneer men begonnen is een s aan het woord toe te voegen.

Tot zover mej. Kersbergen. Gegevens van elders zouden misschien opheldering kunnen geven van plaats en tijd, waarin ‘cokes’ het eerst of reeds voorkomt. De drie aanhalingen in het N.W. zijn zonder jaartal.

[p. 128]

Weigand gaf voor het duitse meervoud 1813; Bloch voor het franse enkelvoud coke 1827, voor coak 1773. Ik eindig met nog enige zinnen waarin het ndl. cokes enkelvoudig gekonstrueerd wordt. De verkleinvorm ‘cokesje’ is daarbij al zeer interessant en leerzaam: ‘We haalden hem [= de haard] uit. Er was zelfs geen cokesje geschroeid. We maakten hem aan: Het hout brandde uitstekend, de turf ook, maar de cokes had de uitwerking van een emmer water, veel rook en na drie minuten uit. De cokes had niets van het vuur geleden .... ‘Da's nogal wiedes’ sprak ze [de werkster]: ‘Azziegietkooksstook krijjerook ...’ ‘Is die cokes niet goed?’ vroeg ik ... Wat we met de cokes gedaan hebben? Die ligt thans verspreid over de zoldervloer’ (Utr. Cour. 19 III '41). ‘Hetzelfde is het geval op industrieel gebied, waar cokes een gewild artikel is, waarmede wij evenwel zeer zuinig moeten omspringen’ (Volkskrant 25 V '46). In het volgende voorbeeld wordt het enkelvoud nog geaksentueerd door ‘turf’: ‘Opeens kan zij dan op ongeduldigen toon tegen Maarten zeggen, dat er cokes en turf gehaald moet worden’ (H. Nesna, De Broedertrouw 217). Nog sprekender is: ‘Om ruw ijzer te verkrijgen moet in een hoogoven cokes, erls en kalksteen worden gegooid’; dan: ‘Van de kolen van Limburg moet eerst cokes worden gemaakt, alvorens de hoogoven er genoegen mee neemt’; en verder nog: ‘Intussen heeft de cokes ... haar weg naar de hoogovens gevonden’ (Volkskrant 16 I '47).

P. Gerlach Royen O.F.M.