De Nieuwe Taalgids. Jaargang 37

[p. 251]

Boekbeoordelingen.

Veelheid of synthese? Dr. P. Mindorga: Karel van de Woestijne, zijn leven on werken. Van Loghum Slaterus' Uitg. Mij. N.V. Arnhem 1942.

In een lijvig boekwerk van zes-en-een-half honderd bladzijden, dat nog maar als eerste deel moet worden opgevat, heeft de classicus Minderaa zijn zeer uitvoerige en gedocumenteerde beschouwingen neergelegd omtrent de vereerde figuur van Karel van de Woestijne. Verering, documentatie en uitvoerigheid: ziedaar de drie trekken die tenslotte als kenmerkend in de gedachte blijven, nadat men de verschillende hoofdstukken heeft bestudeerd; drie trekken, die alle hun positieve qualiteiten doch ook hun negatieve aan deze arbeid hebben meegedeeld, hun rijkdom van geest en gemoed, maar ook hun verwarring-wekkende overdaad en hun gebrek aan evenwicht.

Terecht heeft Minderaa de verering voor de grootste Vlaamse dichter na Gezelle en zijns inziens wellicht bóven Gezelle, als uitgangspunt genomen, en dus de discussie welke de artistieke betekenis van Karel van de Woestijne's oeuvre betreft, als een zaak beschouwd die tot een wezenlijk ándere orde behoort dan de biografische onderzoekingen, die zijn eerste doel waren. Ieder werk, iedere wetenschap, gaat bewust of onbewust uit van een vraag. Dit te weten en bij het schrijven voortdurend voor ogen te houden behoedt ons voor wijdlopige mededelingen, die in het bepaalde geval irrelevant zijn. De beslissende vraag nu, die Minderaa ten grondslag heeft gelegd aan zijn boek, is de nasporing van des dichters biografie, die door legende-vorming, op grond trouwens van gegevens uit Van de Woestijne's eigen fantastisch-onbetrouwbare kunst, ál te zeer dreigde af te wijken van de realiteit. Met die vraag als leiddraad màg men niet enkel, doch moet men talrijke àndere problemen terzijde laten. En eerder dan aan Minderaa te verwijten dat hij niet gegeven heeft wat hij niet bedoelde te geven: een aesthetische keuring, kan men het hem m.i. als tekort aanrekenen, dat hij toch telkens weer zijn bewondering heeft uitgesproken op ogenblikken, dat geheel de aandacht gericht behoorde te blijven op begrip en inzicht. De verering, conditio sine qua non voor wie jarenlang zich wijdt aan zulk een werkstuk, komt in wetenschappelijke arbeid volkomen tot uiting in de subtiele aandacht voor ook het kleinste détail, en kan beter achterwege blijven wanneer het enkel persoonlijke getuigenissen van bewondering voor afzonderlijke gedichten of verhalen betreft.

Biografie zonder exacte documentatie is ondenkbaar, en a fortiori als het Van de Woestijne betreft, die om zo te zeggen geen middel heeft verzuimd om het zijn beschrijvers zo moeilijk mogelijk te maken. Minderaa heeft dan ook alle methoden tegelijk gevolgd om tot definitieve gegevens te geraken. Hij heeft de huizen bezocht waar Van de Woestijne woonde en dichtte, hij heeft de steden en streken doorkruist, waar deze zijn leven doorbracht en zijn liefde voelde ontwaken, hij heeft gesproken en gecorrespondeerd met familieleden en vrienden van de grote Dode, hij heeft hun brieven-reliquieën mogen lezen en zelfs herhaaldelijk mogen citeren, hij heeft een uitvoerige reeks jeugdherinneringen van Karels broer, Gustaaf van de Woestijne ten gebruike gehad, hij heeft de uitgevers nagevraagd,

[p. 252]

de vele tijdschriftpublicaties opgespoord, de talloze ongebundeld gebleven journalistieke bijdragen bestudeerd, en aldus in onvermoeide bezigheid meer en veelzijdiger materiaal verkregen dan tot nu toe bekend was. Zijn werk is daardoor geworden tot een goudmijn, waar verscheidene aders, adertjes, maar ook veel korrels stofgoud de onderzoeker treffen - doch, laten wij eerlijk erkennen, een goudmijn die de lezer dwingt zélf als een mijnwerker te zwoegen om de schatten te ontginnen. De door Minderaa verzamelde gegevens waren van zó verschillende orde, en hijzelf was zó gericht op volledigheid en misverstand-vrije duidelijkheid, dat hij het betoog van zijn biografische mededelingen niet slechts van bladzijde tot bladzijde maar herhaaldelijk van regel tot regel heeft verbroken door een ontzaglijke reeks van citaten, feiten, verwijzingen, fragmentjes, opsommingen, vergelijkingen, polemieken en correcties. Aldus rijst uit de honderden bladzijden, ook na herlezing, geen beeld, geen levens-eenheid op, maar een veelvuldigheid van allerlei relaties, die hun belang ontlenen aan vaak ándere vragen dan de biografie waarom het ons te doen was. De overigens onbetwistbare opvatting, dat een biografie, zoals iedere geschiedenis die die naam waarlijk verdient, de chronologie strikt in acht dient te nemen, heeft hier geleid tot een bijeenbrengen van de meest heterogene zaken in één bestek: huiselijke omstandigheden, vrienden, invloed van lectuur, poëtische productie, gezondheid, en wat niet al. En indien het werkelijke leven van een mens inderdaad uit een wirwar van deze, en nog vele ándere factoren bestaat, het is niet minder waar dat de wetenschap deze knopen vrijmachtig ontwart en via de omweg van de analyse tenslotte een synthese suggereert, waarin de onoverzichtelijkheid van het doorleefde ligt verhelderd en doorschouwd in zinrijke reeksen van samenhangende of verwante feiten. De schrijver heeft dit tekort, blijkens enkele uitlatingen, wel gevoeld, maar kennelijk niet kunnen voorkómen. Het blijft de vraag, of een andere tentoonstelling van het verzamelde materiaal niet tot een bevredigender resultaat zou hebben geleid.

Minderaa heeft, gelijk ik reeds zeide, inzage mogen hebben van talloze brieven aan intieme oude vrienden en latere kennissen: brieven aan Emanuel de Bom, Firmin van Hecke, Lode Ontrop, Herman Robbers, Van Dishoeck en anderen. Hij citeert hieruit veelvuldig, maar uiteraard in verspreide gedeelten. Ik moet bekennen dat deze methode, hoe consequent ook in Minderaa's opzet passend, mij nogal bedenkelijk voorkomt, en eigenlijk Minderaa zelf ook. Sprekende over een briefcitaat van Dr. Meir schrijft hij immers: ‘Dr. Meir had ons dan ook tenminste den geheelen brief moeten citeeren’ (bl. 67). Maar wat om bepaalde redenen voor Dr. Meir geldt kan op dezelfde of andere grond ook gelden voor iedereen; telkens nu zijn er aanhalingen, waarvan men vraagt in welk verband ze werden geschreven, wat eraan voorafging, wat er volgde, wat er in die brief nog méer stond. Minderaa is door dit materiaal om zo te zeggen de énige ingewijde, en alle andere literatuurhistorici deelt hij de door hém gesneden en bereide stukken toe. Zelfs bij de grootste waarheidszin is zulk een feit m.i. funest, en oneindig liever ware mij dan ook geweest, dat ons de thans versnipperde brieven in zo gaaf mogelijke vorm waren in handen gegeven als omvangrijke bijlage, waarnaar de schrijver zelf dan gemakkelijk had kunnen verwijzen.

In Minderaa's werk tenslotte treft, ondanks de exacte documentatie, iets als een apologetische toon, die m.i. een ondergrondse bedreiging inhoudt voor de objectiviteit van zijn geschrift. Het toetsen van een

[p. 253]

auteur aan eigen levensovertuiging behoeft niet qua talis beneden het peil van de wetenschap te dalen, en kan integendeel, als het de openlijke bedoeling is, aanleiding zijn tot een voortreffelijke en inzichtwekkende confrontatie. Wat hier gebeurt is echter iets anders: het is het al-tenadrukkelijk naief verheugd-zijn over de religieuze wending, die Van de Woestijne's leven in de nog niet behandelde periode na 1914 te zien gaf, een kinderlijke maar ook ietwat hinderlijke voorpret om de goede afloop. De herhaalde aankondiging daarvan in déze studiën is op zijn minst een voorbarigheid; het zal van het tweede deel afhangen, of de schrijver dit gevaar binnen de perken en daarmee zijn zéer belangrijke werk in evenwicht weet te houden.

G. Stuiveling.

Dr. F. Jansonius: Over woord en zin in het proza van L. van Deyssel. - Van Gorcum en Comp. N.V., Assen 1942.

Het letterkundige impressionisme, deze kunst van de zintuiglijke waarnening die de schilderkunst in beeldend vermogen naar de kroon stak, is in strikte zuiverheid eigenlijk alleen bij de jonge Van Deyssel en enige van zijn onmiddellijke volgelingen aanwezig. Daarom mag men aannemen, dat een nauwkeurige ontleding van de taalvormen in ‘Een Liefde’, ‘De kleine Republiek’ en ‘Menschen en Bergen’ automatisch een belangrijke bijdrage vormt voor de kennis van het impressionisme als geheel. Het wil mij zelfs voorkomen, dat in deze algemene strekking de wezenlijke waarde te vinden is van het Groningse proefschrift, dat Dr. Jansonius ons onder zo'n bescheiden titel aanbiedt. Hij geeft, naar hij zelf vaststelt: ‘tekst en uitleg’, maar deze tekst volgt niet het artistieke verband noch de chronologie der werken. Naar grammaticaal-stilistische principes is het materiaal geordend: Woordvorming, Semi-nominale zinnen, Nominale zinnen, Afgescheiden zinnen, Absolute constructies. In de kortste formule saamgevat, kan men dit boek dan ook kenmerken als een beredeneerde catalogus van impressionistische stijlvormen.

Het komt meer de levendigheid dan de wetenschappelijkheid ten goede, dat de schrijver herhaaldelijk blijk geeft van zijn bewondering voor bepaalde Van-Deysseliaanse eigenaardigheden: een bewondering, die zeker niet door ieder zal worden gedeeld. De in zijn kortheid véelzeggende beeldwoord-koppel-kunst staat met z'n verbazingwekkende vaardigheid m.i. zèlf de diepere ontroering al te vaak in de weg. Ofschoon zich bijwijlen gevallen voordoen, waarin de ‘uitleg’ discutabel moet heten (bijv. 43: hollig en hollerig; 44: bussig; 50: aanstond; 57: aangerood), dient gul te worden erkend, dat Dr. Jansonius met grote scherpzinnigheid velerlei stijlvormen heeft getypeerd en talrijke moeilijkheden opgelost. Na zijn werk te hebben bestudeerd, leest men Van Deyssel stellig met meer inzicht en dus met meer genot. -

Dat het boek niettemin mij tenslotte onbevredigd laat, ligt aan een principiële kwestie: het is mij te statisch en te weinig statistisch; het analyseert te veel, het vergelijkt te weinig. Van de vele taalvormen, hier besproken, wordt maar zelden en dan nog in vage termen aangegeven welke frequentie ze hebben; in vage termen ook wordt vermeld, dat ze in ‘Een Liefde’ weinig, in ‘De kleine Republiek’ meer, in ‘Menschen en Bergen’ nóg meer te vinden zijn. Doordat deze historische zijde vrijwel verwaarloosd is, missen wij in dit proefschrift én het onderscheid tussen

[p. 254]

de normale schrijftaal en Van Deyssels taal, én het onderscheid tussen Van Deyssels taal en die van bijv. Cooplandt of Netscher, én zelfs het onderscheid tussen Van Deyssels verschillende tijdvakken. Door een andere sortéring van hetzelfde materiaal had althans dit laatste punt op exacte wijze kunnen worden opgehelderd, terwijl een in verhouding geringe uitbreiding van de analyses ook de gegevens zou hebben verschaft om de eerste en tweede vraag beslissend te beantwoorden. Hoe pijnlijk weinig historische zin er aan dit werk ten grondslag ligt, blijkt ten overvloede uit het feit, dat de gebruikte tekst van ‘Een Liefde’ niet de oorspronkelijke van 1887 is, maar de herziene, derde druk, terwijl ook terloops gegeven verwijzingen naar Perk, Gorter, Henriëtte Roland Holst, Couperus, Netscher en anderen iedere datéring missen, aldus telkens de vraag ópen latend, wie hier van wie kan hebben geleend, althans geleerd. Door deze tekorten sluit dit werk zich, evenals verschillende van zijn soortgenoten, in tamelijk sterke mate af; het mist om zo te zeggen de relaties met vroegere én met latere onderzoekingen, en zal daarom in geringer mate dan wij wenselijk achten, bruikbaar zijn voor de éens te schrijven vergelijkende geschiedenis van onze litteraire stijl.

G. Stuiveling.