De Nieuwe Taalgids. Jaargang 31

Boekbeoordeling.

Dr. Jos. J. Gielen, Handleiding bij de studie der Nederlandse Letterkunde (Purmerend - J. Muusses - 1936).

In dit lijvig boekdeel van 440 blz. met een overzichtelijke Inhoudsopgave en een zorgvuldig samengesteld Register heeft de schrijver een handleiding willen geven bij het letterkundig onderwijs op de midd. school en kweekscholen en bij de hoofdaktestudie. Waarschijnlijk heeft vooral de gedachte aan de laatstgenoemde studie Dr. Gielen gebracht tot zijn indeling in Begrippen, Geschiedenis, Overzichten en Toepassingen, die voor het middelbaar onderwijs wel bezwaren meebrengt. Immers in het deel Begrippen wordt al dadelijk over literatuurstromingen en werken gesproken op een wijze, alsof deze reeds aan den lezer bekend zijn: de Frankische romans, de mysteriespelen, de Tachtigers, de naturalisten, enz. enz. Inderdaad mag men dit van hen die voor de hoofdakte studeren, aannemen, maar op de midd. school zal men toch beter doen met de letterkundige

[p. 135]

geschiedenis, aan de hand van de werken zelf (of van een bloomlezing), te beginnen en daaraan de bespreking dar ‘Begrippen’ te verbinden. Ook een paragraaf als die over ‘Stijl’ in dit deel van het boek herinnert met zijn ouderwetse opsomming van stijlfiguren aan de voorbereiding voor het hoofdakte-examen. De schrijver maakt trouwens zelf op blz. 35 de opmerking: ‘de levende kunst en de levende taal storen zich niet aan een schoolse indeling, zoals wij die hier om studieredenen geven.’ Zo zou voor het gebruik op de midd. school het te zeer op het examen africhtende hoofdstuk over ‘De bouw van Kunstwerken’ (blz. 340 vlg.) in het deel Overzichten m.i. beter gemist kunnen worden. Hier wordt den leraar het werk uit handen genomen, wat vooral minder gewenst is, omdat hier de persoonlijke keuze der te bespreken werken en de zienswijze van den docent van zo groot gewicht zijn. Hetzelfde geldt, dunkt mij, voor het hoofdstuk ‘Natuurpoëzie in de Ned. Letterkunde’ (blz. 368 vlg.) in dit deel, dat wel eveneens vooral voor de hoofdakte-candidaten bedoeld zal zijn. Hoeveel moois het ook bevat, het hangt er te los bij en is te zeer een op zich zelf staande studie gebleven.

Wanneer wij over deze bezwaren heenstappen (mogelijk kunnen zij bij een herdruk door een andere indeling en volgorde ondervangen worden?), valt er in dit nieuwe handboek veel toe te juichen. Dr. Gielen spreekt zelf de hoop uit er ‘verdieping van inzicht, bestrijding van verbalisme en het openen van perspectieven’ door te bereiken. Ik geloof dat dit den schrijver inderdaad gelukken zal. Zijn belezenheid heeft hem niet verleid tot te grote uitvoerigheid of een opsomming van namen en feiten; zijn wetenschappelijke zin en goede smaak hebben hem weerhouden van een uitstalling van geleerde of mooi-klinkende woorden en een veelheid van citaten. Waar geciteerd wordt, heeft schrijver het citaat ruim genomen, waardoor aan het geciteerde werk recht wordt gedaan en den lezer een zekere rust en gevoel van stabiliteit gegund wordt. De hoofdlijnen zijn scherp getrokken en in overeenstemming daarmee is de inhoud in de onderdelen, behalve bij de naar schrijvers mening belangrijke personen en stromingen, beknopt gehouden. Soms wel eens te beknopt. Zo mist men in de paragraaf over de ‘Bloei’ der M.E., waar de scholastiek ter sprake komt, de bespreking der mystiek. Alleen naar aanleiding van Hadewijch en Van Ruusbroec wordt deze machtige factor voor de schoonste middeleeuwse lyriek en prozageschriften genoemd. In ruim één bladz. wordt met de hoofdpersonen der

[p. 136]

Vroeg-Renaissance afgerekend: Anna Bijns, Marnix, Van der Noot, Van Mander, Van Hout (hoe moeten wij bij dezen dichter de mededeling ‘eveneens naar het Noorden gevlucht’ verstaan?), Roemer Visscher, Spieghel en Coornhert (heeft deze werkelijk tweemaal gevangen gezeten?). En om een voorbeeld uit later tijd te noemen: 't is waar dat de talrijke Arcadia's der 17e en 18e eeuw in ons land weinig wezenlijke kenmerken van de arcadische roman vertonen (Heemskerk's Batavische Arcadia doet dit overigens evenmin!), maar 't is toch te boud gesproken, dat de Batavische de enige representant in onze letterkunde zou zijn en dat de overige ‘zangen’ waren. Ik denk o.a. aan de ‘arcadia's’ van Lambert van den Bos.

Ook is 't jammer, dat Dr. Gielen in zijn uitstekende en uitvoerige behandeling van de Romantiek, bij de vermelding van Potgieter's afkeer van het humoristisch realisme - de ‘copiëerlust des dagelijkschen levens’ - niet een nadere uiteenzetting heeft gegeven van de betekenis van het realisme voor ‘de’ Romantiek en voor de romantiek van alle tijden. Een der grote verdiensten van Dr. Gielen's boek lijkt mij juist de aanvaarding van de beschouwing der Tachtiger-Beweging en die der Jongeren als gedeeltelijke voortzetting (of wil men liever herleving) der Romantiek, een opvatting waarmee Verwey e.a. zijn voorgegaan. Dr. Gielen heeft radicaal gebroken met de conventionele indeling in de bestaande schoolboeken door de Romantiek van ± 1780 tot op heden te laten doorlopen. Daarbij heeft hij tevens de overeenkomende kenmerken van Renaissance en Romantiek duidelijk naar voren gebracht en de van het ‘romantische’ afwijkende eigenaardigheden der Tachtigers en der Jongeren volstrekt niet verdoezeld. Maar daarom was een nauwkeurige bepaling van de verschillende houding in deze literatuurperioden t.o.z. van het realisme dubbel gewenst. De Romantici tekenden immers wel al protest aan tegen de 18e eeuwse zgn. ‘klassieke’ schoonheidseisen, maar zij zochten het realistische te uitsluitend in de contrastwerking en offerden daaraan desnoods het zuivere realisme op: de lijnen werden te zwaar ‘aangezet’, licht en donker te fel en te vaak naast elkaar aangebracht. Wel héél anders is 't met de grauwe werkelijkheidsschildering in zoveel naturalistisch werk der Tachtigers en de koele, nuchtere klaarheid der ‘Nieuwe Zakelijkheid’, waarover Dr. Gielen heel goede dingen zegt. Maar het merkwaardige verschijnsel doet zich toch voor - en van hoeveel belang is dat juist voor schrijvers opvatting omtrent

[p. 137]

het verder verloop der Romantiek! - dat, terwijl in het werk der Romantici (m.n. in Frankrijk: o.m. in Janin's L'Ane mort et la Femme guillotinée, Hugo's Le dernier Jour d'un Condamné, sommige proza- en dichtfragmenten van Gautier en in tal van Physiologieën) de verbeeldingswereld elk moment overgaat in het felste realisme, dat dan zelfs in engere zin ‘naturalisme’ genoemd zou kunnen worden, in de naturalistische romans van Flaubert, de gebrs. de Goncourt, Zola, Querido e.a. (om van de Jongeren niet eens te spreken) telkens de dichterlijke verbeelding en zeer persoonlijke visie van den schrijver een ‘romantische’ sfeer schept.

Over 't algemeen zijn echter de blz. over de zo uiteenlopende en toch weer zo verwante kunstopvattingen der Romantiek, Tachtigers en Jongeren zeer geslaagd. Zij leiden als van zelf tot een juiste waardering ‘van de jongste letterkunde.... wat toch altijd de hoofdzaak blijft’. Een standpunt dat men al dan niet met den schrijver kan delen, maar waaraan in elk geval zijn werk een groot deel van zijn belangrijkheid en frisheid ontleent en dat het in de goede zin van het woord actueel maakt. Achter de zo objectief mogelijk meegedeelde feiten en beschouwingen voelt men den enthousiasten mens met eigen positieve overtuiging en levenshouding, die waardering voor anderer inzichten geen moment verwart met kleurloze neutraliteit.

Hier en daar plaatste ik onder het lezen een vraagteken, zo in de ‘Vormen der woordkunst’ bij de naam Immerzeel als schrijver van De Reis van Pieter Spa (waarom ontbreken bij het ‘Reisverhaal’ nagenoeg alle modernen met Couperus te beginne?) en bij de rangschikking van Henriette Roland Holst's Thomas More onder de biografieën. Maar de verdere opsomming van dergelijke detail-critiek zou aan de totaal-indruk van mijn waardering, geheel tegen mijn bedoeling in, afbreuk doen. In de stellig spoedig te verwachten herdruk zullen zulke kleine oneffenheden ongetwijfeld weggevijld zijn!

Baarn.

E. Jongejan.