De Nieuwe Taalgids. Jaargang 30

[p. 331]

Boekbeoordelingen.

Dr. C.C. de Bruin, Middelnederlandse Vertalingen van het Nieuwe Testament. J.B. Wolters' U.M., Groningen, 1935.

In zekere zin kan men zeggen dat de Bijbelvertaling in de Nederlanden zijn oorsprong heeft in de eerste Christenprediking. Zij toch, die onze heidense voorouders het eerst een denkbeeld van het Christelijk geloof hebben bijgebracht, moeten dit in de landstaal hebben gedaan. Dit wil niet minder zeggen dan dat zij voor allerlei uitheemse en abstracte begrippen, ook voor die ons nu eenvoudig en vanzelfsprekend lijken, de uitdrukkingswijze hebben moeten vinden in een taal, die vóór de kerstening aan heel andere, deels eenvoudiger eisen had te voldoen. Het moet dikwijls een zoeken en tasten zijn geweest, een aarzelend kiezen van allerlei omwegen om het gehoor altans iets van die vreemde ideeënwereld te doen beseffen. Intussen onttrekt zich dit aan onze waarneming; de oudste schriftelijke overlevering dateert van eeuwen en eeuwen later; maar wel kunnen we uit de latere gang van zaken, zoals die uit de handschriften blijkt, de gevolgtrekking maken, dat het werk van de eerste schriftelijke vertalers op dat van hun mondelinge voorgangers moet hebben gesteund. Hun taak en die van al hun opvolgers was niet alleen zo diep mogelijk door te dringen in de zin en de geest van het te vertalen boek, maar tevens het vormen van een voor de tijdgenoten begrijpelijk idioom om de in dat boek vervatte denkbeelden uit te drukken. In zijn eerste oorsprong is dat idioom een product van een Oudgermaanse taal en van het Latijn van de Vulgata, indirect ook van de grondtalen die weer op dat Latijn hun stempel hebben gedrukt. Door de arbeid van vele geslachten is het geleidelijk en telkens weer opnieuw dienstbaar gemaakt aan het doel: de Christelijke begrippen in helder, waardig en ongedwongen Nederlands weer te geven.

Aan de ene kant heeft het onderzoek naar de geschiedenis van de Bijbelvertaling een algemene culturele betekenis. De resultaten van de taalkundigen die er aan deelnemen zullen de beoefenaars van de kerkgeschiedenis ten goede komen; dezen, die in de eerste plaats de inhoud onderzoeken, zullen op hun beurt hebben na te gaan of de verkregen uitkomsten stroken met hun eigen bevindingen. Anderzijds dient de taalkundige zijn eigen wetenschap: de Bijbelhandschriften bevatten kostbare bouwstoffen

[p. 332]

voor de taalgeschiedenis, in het bijzonder voor de dialectgeografie. De honderden handschriften, die volledige of gedeeltelijke vertalingen uit de 13de tot de 15de eeuw bevatten, doen zich echter voor als een ordeloze puinhoop; de onderzoeker moet er de hoofddelen opdelven, waaruit hij het gebouw kan reconstrueren. De opvolgende teksten zijn te vergelijken niet zozeer met een ketting, waarvan iedere schakel regelmatig sluit in een vorige, als wel met een verwikkeld kluwen van draden, die op allerlei wijzen aan elkaar zijn geknoopt. Het gaat er om, dit kluwen te ontwarren en uit te spreiden. Het doet zich dan voor als een grillig gevormd netwerk, waarvan de samenstellende delen op de meest fantastische wijze dikwijls meerzijdig met elkaar zijn verbonden.

Het statig proefschrift van Dr. de Bruin, dat de Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament behandelt, vormt een complement van het onderzoek naar de Oud-Testamentische teksten, dat wij aan Ebbinge Wubben hebben te danken. Als basis voor zijn nasporingen stond hem de studie in Tschr. 43 ten dienste, waarin De Vooys de groepering van het materiaal in grote lijnen heeft beproefd. Om de daar geuite veronderstellingen te toetsen had schr. o.a. de filiatie van de handschriften nader te onderzoeken en aan de hand van de taalvormen de verschillende teksten zoveel mogelijk te localiseren. Een tweede eis was: te beoordelen hoe de vertalers zich van hun taak hadden gekweten; in de derde plaats viel de vraag te beantwoorden, welke samenhang mogelijk tussen verschillende vertalingen was te constateren. Het eerste onderzoek levert ons o.a. lijsten van overeenkomstige plaatsen van een Westvlaamse, een Brabantse en een Noordnederlandse vertaling, die dikwijls in woordenkeus verschillen. Dat hier, wanneer men conclusies voor het dialect wil trekken, voetangels en klemmen liggen, bewijzen andere lijsten uit dezelfde handschriften samengesteld, waaruit blijkt hoe b.v. de Hollandse vertaler meermalen aan zijn voorgangers (wat dus ten dele wil zeggen aan andere dialecten) heeft ontleend. Bijzondere aandacht heeft dr. de Bruin besteed aan de vertaaltechniek. Door nauwgezette systematische vergelijking van verschillende Middelnederlandse teksten met de Vulgaattekst gaat hij na of en hoe men de moeilijkheden van het Latijn is te boven gekomen. Om te doen zien hoe een vertaler b.v. allerlei bijbelse begrippen door nieuwgevormde afleidingen en samenstellingen weergeeft, of hoe hij zich redt met de woordorde, met vreemde constructies als

[p. 333]

ablativus absolutus of participium conjunctum, met het gebruik van naamvallen of voorzetsels, worden reeksen plaatsen uit de Vulgata en de vertalingen geconfronteerd. Deze methode, die een soort maatstaf aan de hand doet om de betrekkelijke verdiensten van verschillende vertalers tegen elkaar af te wegen, stelt schr. ook in staat om den vertaler van de evangeliënharmonie, die soms in de ‘Bijbel van 1360’ voorkomt, met dien van het Oude Testament te identificeren. In het algemeen blijkt wel dat men in verloop van tijd er steeds beter in is geslaagd het weerbarstig Latijn in aannemelijk Nederlands over te brengen. Wie hieruit een algemene regel zou willen afleiden, ziet echter een streep door zijn rekening getrokken, die hem er aan herinnert dat ten slotte persoonlijk talent uitgaat boven vlijtige beoefening. Merkwaardigerwijze toch staat de oudste van alle onderzochte vertalingen, het zgn. Limburgse Leven van Jezus, zowel door kennis van Latijn als door meesterschap over de moedertaal bovenaan. Deze tekst, ook vroeger al voorwerp van bewondering èn van litteratuurkenners èn van theologen, door Plooy, zoals men weet, herkend als vertegenwoordiger van de in originali verloren gegane evangeliënharmonie van Tatianus en daardoor van internationale betekenis, blijft ook bij dit onderzoek de kroon spannen boven wat een hele reeks vertalers voor andere gedeelten van de bijbel hebben verricht. Overeenkomst in taal en stijl met het Leven van Sinte Lutgart is al door Van Veerdeghem opgemerkt; De Bruin gaat, zonder vooralsnog tot een volledig onderzoek te komen, hier enigszins dieper op in en waagt de veronderstelling dat we in Willem van Afflighem den auteur hebben te zien. Zoals men weet is het werk (dat Maerlant in 1271 voor zijn Rijmbijbel raadpleegde) maar in één hs. gaaf overgeleverd. Al gauw heeft men zich beijverd alle plaatsen waar het afweek van de Vulgata er uit te verwijderen; in die ‘gezuiverde’ vorm is het zeer verbreid geweest, ook in Duitsland.

Al bevat het hier aangekondigde boek menig détail-onderzoek, het is veel meer dan een bundel van dgl. studies. In zijn 500 blz. geeft het, in heldere stijl en voorzover dit bij het gegeven onderwerp mogelijk is in overzichtelijke vorm, een volledige bespreking van het hele vraagstukkencomplex dat zich hier voor den taalkundige opdoet, waarmee toekomstige onderzoekers zeer gebaat zullen zijn. Verslag van de hele inhoud te doen is hier niet mogelijk; tot slot moge uit de bondige ‘Zusammenfassung’ het volgende worden gememoreerd. In de geschiedenis van de Middel-

[p. 334]

nederlandse Bijbelvertaling laten zich in hoofdzaak drie perioden onderscheiden. Nog uit de 13de eeuw bezitten we, uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstig, het Leven van Jezus, een vertaling van de Brieven van het N.T., een Souter; deels in gewijzigde vorm, zijn deze vertalingen ook zeer bekend geweest in de Noordelijke Nederlanden en in Duitsland. De tweede faze is die van de Oostvlaamse ‘Bijbel van 1360’, die maar gedeeltelijk een ruimere verspreiding heeft genoten. Omstreeks 1390 ontstaat dan een machtige ‘tegenstroom’: de volledige Noordnederlandse Bijbelvertaling, vermoedelijk van de hand van Scutken, door de Moderne Devotie verbreid, verdringt ook zelfs in het Zuiden de vroegere vertalingen; vooral het N.T. is, in pericopenvorm, talloze malen gedrukt. Schr. houdt het voor zeker dat deze vertaling een belangrijke invloed op latere, middellijk zelfs op de Statenbijbel heeft gehad.

D.C. Tinbergen.

Fr. van Hoof, Ernest Claes. Uit zijn werk. (Nederl. Schooluitgaven voor Waal en Vlaming. Van In, Lier, 1935).

Reeds in de vorige jaargang, p. 185, heb ik op de bloemlezing uit Ernest Staas, in dezelfde serie ‘schooluitgaven voor Waal en Vlaming’, de aandacht gevestigd. Deze verzameling geeft een goed denkbeeld van Ernest Claes. De opgenomen stukken zijn ontleend aan diens: Oorlogsnovellen, Het leven van Herman Coene, Kiki, Black, De Witte. Daar het boekje voor schoolgaanden bestemd is, is, naar dr. v. Hoof zegt, de keus vooral gevallen op teksten, waarin de schrijver de kinderziel ontleedt. Of deze gevolgtrekking juist is? De jeugd houdt zich, vooral in de lagere klassen, niet graag met zichzelf en met zelfontleding bezig; ze is bij voorkeur episch. Maar de keuze lijkt me goed; vooral de eerste schets, Van een schamel moedertje, een verhaal van oorlogsellende, dat geen plaats laat voor oorlogsverheerlijking en ‘heldenverering’.

Anderen dwepen blijkbaar meer met het boek De Witte als ik. Het bestaat uit niets meer als een reeks kwajongensstreken, zonder enige psychologische diepte of maatschappelijke strekking, vrijwel op het peil van Dik Trom; maar erger is, dat de Wittes streken niet door de zedelijke beugel kunnen (bijv. zijn sigarenstelen bij meneer Boon), doch de schrijver schijnt deze aardig en sympathiek te vinden. Gelukkig echter zijn de hier opgenomen stukken uit De Witte van beter allooi.

[p. 335]

Voor de aantekeningen geldt hetzelfde als bij het vorige deeltje. Ze zijn vooral voor Walen bedoeld; Nederlandse lezers hebben er weinig aan. De uitgever had vaker er op moeten wijzen, dat een woord of uitdrukking niet Noord-Nederlands is. Uit de eerste novelle, Van een schamel moedertje, tekende ik de volgende aan:

schamel als armzalig wordt hier niet van mensen gezegd.

baan = weg: alleen Z.Ned.

niet meer over de baan kunnen = geen goede gezondheid hebben en niet meer kunnen werken: idem.

lijk = gelijk: idem. Evenzo: peinzen = denken; in volle doening = in volle bezigheid; sukkelaer = stumper; binnendoen = binnenhalen (van de oogst gezegd); zich op weg zetten = z. op weg begeven; de froezeling van het licht; de groeite = de planten; binnenroepen = weer onder de wapens roepen; opbeuring = troost; het was uit en af met hem = afgelopen; de gebaren = de bewegingen (hier van werkende mannen gezegd); immerdoor = voortdurend (wij zeggen: altijddoor); deerlijk (het deerlijke klagen van de oude vrouw) = jammerlijk.

Al deze woorden en zinswendingen zijn in N. Nederland niet gebruikelijk. Door een kleine aanduiding had dit moeten worden gezegd, zowel ten behoeve van de vlaamse als de waalse lezers.

Verder miste ik de aanwijzing, dat de volgende woorden alleen Z.Nederlands zijn: de weg langswaar; zij wachtten naar de inspectie; er aan houdend, antwoord te bekomen; dan in de betekenis van toen (wat de uitgever niet kwalijk te nemen is, want bijna geen noordnederlandse schrijver, die daartegen niet zondigt); zij stapte buiten; ze keek naar het uur op de torenklok; ze zouden niet vechten langs de kanten waar haar zoon was; als soldaten hadden we drie weken naast elkaar in de rangen gestapt; ik had een gevoelen alsof; ze stond recht; hij keek ijl (zonder iets te zien) over de velden.

Deze woorden en zinswendingen zijn niet fout; ze zijn vlaams; ons nederlands kan er voortreffelijk zijn voordeel mee doen en opneming ervan zou onze taal verrijken. Maar voor de ontwikkeling van het taalgevoel was een nadere aanduiding wenselijk geweest.

Voor onze schoolbibliotheek lijkt me dit werkje uitstekend geschikt. De prijs, 6,50 franc (32½ cent!) moge nogmaals voor onze uitgevers een waarschuwing zijn.

Deventer.

Dr. W.H. Staverman.