De Nieuwe Taalgids. Jaargang 30

[p. 130]

Professor Prinsen en die studie van die Nederlandse literatuur in Suid-Afrika.

'n Geskiedenis van die rol wat die studie van die Nederlandse Letterkunde in Suid-Afrika gespeel het nadat die stryd vir die erkenning van 'n eie vorm van ‘Hollands’ begin het, en van die houding wat die Afrikaner sindsdien ingeneem het teenoor die Nederlandse literatuur en kultuur sou 'n waardevolle bydrae wees tot die geskiedenis van ons nasionale bewuswording.

Dis nie my bedoeling om in hierdie kort bydrae ter nagedagtenis van wyle Prof. Prinsen hier breedvoerig op in te gaan nie. Dan sou my stuk moet uitgroei tot 'n breedopgesette en gedokumenteerde studie, die vrug van veel meer doelbewuste navorsing as wat ek daaraan gewy het. Dit is ook des te minder nodig omdat ons kan verwag dat Dr. Conradie in die tweede deel van haar Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika aan hierdie kultuurhistories so belangrike aspek 'n hoofstuk sal wy. My bedoeling is slegs om hulde te bring aan wat Prof. Prinsen vir ons literatuurstudie beteken het.

Die Genootskappers was sterk voorstanders van die studie van die Nederlandse taal en ywerige voorvegters vir die regte daarvan. Hulle het besef dat die bloei van Nederlands alleen tot voordeel van Afrikaans kon wees. Verre daarvan om die ouer taalvorm te vrees of te haat, het hulle van die standpunt uitgegaan ‘dat die voorstanders van Afrikaans ook verder die langs mogelike behoud van Hollands sal help bevorder, as 'n dam teen Engelse o'erheersing, wetende dat die toekoms ons toebehoor.’ Daarom was veral Ds. du Toit 'n sterk medewerker van die in 1891 opgerigte Taalbond en is die erkenning van Nederlands as offisiële taal in die Parlement in 1881 mede aan sy steun te danke. Hierdie eerste voorvegters vir die regte van die Afrikaanse taal het hulle geestesvoedsel dan ook hoofsaaklik uit die Nederlandse letterkunde en kultuur geput, en dis opmerklik dat hulle Afrikaans so betreklik vry is van Engelse invloede, veel vryer as die van so baie skrywers van die Tweede Beweging. Literêr is die invloed van Nederlandse skrywers ook goed te merke. Dit vra nouliks 'n spesiale studie om duidelike invloed van Bilderdijk, die predikantdigters, die pseudo-realiste, die historiese roman à la Van Lennep te kan konstateer. Die jonge Totius het in sy ‘Patriot-periode’ die hele Bilderdijk verslind, en die spore daarvan merk ons nog maar al te goed in sy tweede versbundel. Dit behoef ook wel geen betoog

[p. 131]

nie dat die kerklike bande met Nederland hierdie toestand sterk in die hand gewerk het.

Ook met die ontstaan van die Tweede Beweging word Nederlands aangegryp om as damwal te dien teen die met vernieude krag opkomende stroom van verengelsing. Die leier in die Noorde, Preller, sê dan ook: als overgangsmaatregel, totdat het Afrikaans algemeen geschreven wordt, omschrijven wij onze gedragslijn als volgt: ‘Afrikaans schrijven en spreken, Hollands leren, albei lezen.’ Die in 1905 opgerigte Afrikaanse Taalgenootskap noem onder die middele ter bereiking van sy doel: ‘die onderwys van die Nederlandse taal op die skole te help bevorder’, en Preller huldig as leuse: ‘Afrikaans is meer as Nederlands; dis Afrikaans plus Nederlands.’ Daarnaas is daar tal van manne, en onder hulle leidende figure op kerklike en opvoedkundige gebied, wat nog die ideaal koester om ‘Hoog-Hollands’ te handhaaf of herstel as die landstaal naas Engels.

Die studie van die Nederlandse taal en letterkunde was egter, nieteenstaande die loflike poginge van die Taalbond-manne, van die Kerk, van onderwysmanne en invloedryke staatsliede, gedoem tot 'n groot mate van onvrugbaarheid. Dit was onvrugbaar, want onpedagogies aangepak, sodat dit in die praktyk opgedronge was, abstrak, nie in ooreenstemming met 'n diepere behoefte en begeerte van die volk nie. Die leiding was in baie opsigte onoordeelkundig, selfs onbevoegd. Ek konstateer dit nie met 'n gevoel van superieuriteit teenoor hierdie vroeëre stryders vir 'n mool maar skeef gesiene ideaal nie - wie die dinge in hulle historiese perspektief probeer sien, kom ook tot 'n besef van die historiese noodwendigheid, ook van misslae. Maar die feite moet genoem word om die gang van sake te begryp. Vir ons studerende jeug was die onderwys in die soveel sterker sintetiese taal as hulle moederspraak 'n marteling - dit het veelal ontaard in 'n meganiese memoriseer van grammatiese reëls en ‘uitsonderinge’. Met hierdie siellose kennis gewapen moes hulle leer geniet van die breedsprakige, veelal onartistieke werke van die negentiende eeu. Van Lennep het gegeld as 'n grootmeester van die Romantiek, die poësie van Bilderdijk en die predikantdigters as ‘louter hemelval’; De Oude Heer Smits, Van Maurik, Kremer moes deurgaan vir uitbeelders van die lewe en Van Zeggelen vir 'n geestige man. 'n Vergelyking met die betere en grotere van ander volke is angsvallig vermy. Nog groter was die vrees vir die revolusionêre Tagtigers, met hulle leuse en praktyk van ‘l'art

[p. 132]

pour l'art’, hulle radikale verwerping van die dierbare tradisie van 'n kuns bewus in diens gestel van godsdiens en sedelikheid, hulle ontstellende werklikheidsbeskrywing en selfvergoddeliking.

Ek meen dat hierdie toestande taamlik ooreenkom met díe in Nederland destyds. Met díe groot verskil dat vir die Afrikaanse kind Nederlands 'n moeisaam, volgens grammatikale reëels, gebrekkig aangeleerde vreemde taal was, en dat die wêreld en lewenssfeer wat in die letterkundige werke uitgebeeld word, hom heeltemal vreemd is - Nederland lê nie slegs in geografiese sin ver verwyderd van Suid-Afrika nie.

Die gevolg van dit alles was dat slegs in gunstige uitsonderingsgevalle, waar die leerling of student die voorreg gehad het om 'n kundige en geesdriftige pedagoog as leidsman te hê, daar van die onderwys in die Nederlandse taal en lettere, wat deur die nuwe, Engelse bewind nou nie juis aangemoedig of bevorder is nie, besielende en vormende krag uitgegaan het. En die gevaar was dat die Afrikaanse kind, wat tog ook sy drang na skoonheid en estetiese ontroering besit, sy geestelike leeftog uitsluitend sou gaan soek by die ryke, maar sy volksbestaan bedreigendeEngelse kultuur - wat oorspronklik ook seker in die bedoeling van die veroweraar gelê het! Vir wat die vurige vaderlander Langenhoven doelbewus en konsekwent gedoen het, sou dıe oorgroot meerderheid van sy volk 'n veel groter tol aan verlies van nasionale besit moes betaal het.

Wanneer ek die woord ‘onvrugbaar’ gebruik, bedoel ek natuurlik nie dat daar literêr gesproke geen invloed uitgegaan het nie. Die teendeel is waar - in hierdie opsig is die prosa van die Tweede Beweging grotendeels 'n voortsetting van die Eerste s'n: orals merk ons die navolging, direk of indirek, van Van Lennep e.a., wat selfs vandag nog ná werk. Dit het nie juis gedien as teenwig teen die gebrek aan styl- en taalgevoel wat die jong prosakuns gekenmerk het nie, 'n gebrek waaraan so baie van ons skrywers vandag nog laboreer. In die digkuns hoor ons telkens die Nederlandse predikantepoësie opklink.

Die hierbo geskilderde toestande het aanmerklik verander. Die onmoontlik om die ingewikkelde spel van faktore wat werksaam is in so'n groeiproses, te ontleed. Dis vir my doel ook nie nodig nie. Ek wil slegs op een aspek duideliker wys.

Die ontluiking van 'n eie letterkunde, wat volgens die sielkundige wet van reaksie aanvanklik 'n mate van oormoed teenoor Nederlands in die hand gewerk het, is een van die sterkste reddings-

[p. 133]

middele teen die dreigende verengelsing gewees. En na die eerste reaksie het deur hierdie eie letterkunde die behoefte aan lewende kontak met die kuns en kultuur van die ou stamland juis weer opgeleef. Die houding teenoor Nederlands het nou egter radikaal verander by 'n groot deel van die kultureel bewus lewende Afrikanerdom. Nou word die Nederlandse literatuur nie meer van bo af afgedwing nie, nou sóek die Afrikaner daarna, maar nou is hy nie tevrede met Van Lennep en Beets en De Schoolmeester en De Oude Heer Smits nie. Hy het deurgedring tot die moderne letterkunde, hy het vir homself die Tagtigers ontdek, vir wie Prof. Kamp in 1912 nog 'n welsprekende pleidooi moes lewer teenoor 'n geagte geestelike leier wat die algemene afkeuring vertolk het. Die Sturm und Drang, die diepe menslikheid, die skoonheidskoors van Kloos en Gorter e.a. het hom aangegryp en hom geopenbaar aan homself. Die invloed van die Tagtigers op die digkuns van die jongeres is dan ook 'n faktor van betekenis. En tans gaan daar ook bevrugtende invloed uit van die Nederlandse literatuur na die Tagtiger-beweging. Op die middelbare skool word die kuns van die Schartens, Top Naeff, Ina Boudier-Bakker, Simons-Mees, Van Schendel bestudeer. En die spore daarvan in ons prosa is onmiskenbaar. Veral van die jongste Nederlandse digkuns gaan bevrugtende invloed uit. Ek wys op die poësie van C.M. van den Heever en van die gebroeders Louw, wie se ontroering meer bewus geword en verhewig is, wie se uituitdrukkingsvermoë verfyn en versterk is deur hulle studie van die moderne Nederlandse liriek - sonder dat hulle oorspronklikheid skade gely het. En aan meer as een van ons Universitêre inrigtings bestaan daar kringe waarin die jongste Nederlandse kuns geesdriftig en tog krities bestudeer word en 'n lewewekkende krag is. Jammer dat die skadelike koersverskil so belemmerend werk!

My bedoeling is nie om hier 'n eensydig optimistiese indruk te gee nie. As ek 'n kritiese verslag van die toestand wou gee, sou ek op die keersyde van die medalje gewys het. Diegene van ons wat hulle die ontwikkeling van ons volk voorspieël as die van 'n volk wat deel uitmaak van die Dietse stam, wat kostelike gawes gekry het en 'n eie roeping te vervul het in die pluriformiteit van die Wes-Europese mensheid, het nog heelwat om na te strewe en voor te stry en om pessimisties oor te voel. Dis nog slegs 'n klein gedeelte van ons ontwikkeldes wat Nederlands lees.

In die geskiedenis van ons studie van die Nederlandse literatuur

[p. 134]

en in ons literatuurstudie in die algemeen het wyle Prof. Prinsen 'n groter rol gespeel as baie van ons hulle bewus is.

Tal van ons literatore wat as Universiteitsdosente en andersins leiding gee, het onder Prof. Prinsen gestudeer en sy vormende invloed ondergaan. Ook na hulle vertrek uit Nederland het hy hulle gehelp en aangemoedig. In sy boekbesprekinge en resensies het hy 'n besonder simpatieke houding ingeneem teenoor die Afrikaanse literatuur. Dis dan ook opmerklik dat nie minder as vyf proefskrifte oor die Afrikaanse letterkunde, van wetenskaplike en vir ons land veral van literêr- en kultuurhistoriese betekenis, onder hom geskryf is nie.

Maar Prof. Prinsen het veral invloed uitgeoefen deur sy geskrifte. Toe ons in Suid-Afrika ryp begin word het vir die studie van die Nederlandse literatuur uit langsaam bewus wordende gevoel van eiebelang en behoefte, maar nog ontmoedig is deur die alle geesdrif dodende opvattinge en metodes van ons leermeesters, het sy Handboek verskyn, met sy persoonlike siening en segging, 'n openbaring deur die verrassende wyse waarop die so weinig inspirerende skrywers en werke ingeskakel is in hulle Wes-Europese verband, deur die eerlike perspektief. Die oue het daardeur weer nuwe lewe gekry en menslikheid en skoonheid geopenbaar wat dit vroeër nie vir ons besit het nie. Veral ook deurdat hierin vir die eerste keer 'n offisiële literator dit aangedruf het om die moderne literatuur te behandel in 'n literatuurgeskiedenis. Die beste kan ek die invloed van hierdie werk miskien aandui met die feit dat die eerste akademiese proefskrif oor die Tagtigers geskryf is deur 'n Afrikaner voordat sy promotor, Prof. Prinsen, daardie kunstenaars nog in sy kolleges behandel het. Daarmee is die verband tussen Prinsen en ons literatuurstudie weergegee. Hy het in sy ‘Handboek’ en in tal van studies tot ons gespreek in ons eie, moderne taal, en deur sy metode van vergelykende literatuurgeskiedenis, sy siening van die Wes-Europese literatuur as uiting van 'n Wes-Europese siel in sy verskillende skakeringe, met daarin die boeiende spel van onderlinge beïnvloeding in sy wisselwerking, het hy ons daarvoor bewaar om ons in moedeloosheid oor te gee aan 'n eensydige geloof aan die Engelse kuns en kultuur. Daarmee het hy die studie van die Nederlandse literatuur gestimuleer tot nuwe lewe en ons ook geprikkel om ons eie jong letterkunde te bestudder met 'n groter strewe na perspektief.

Potchefstroom, 3-12-'35.

G. Dekker.